Íslendingaþættir Tímans - 30.11.1983, Blaðsíða 2

bar aldrei skugga frá því að við kynntumst á
æskuárunum, þegar öll sönn vinátta grundvallast
Þóroddur Jónasson
t
Ég hitti Jóhann Hannesson fyrst haustið 1937 í
Menntaskólanum á Akureyri. Við kynntumst
ekki mikið þá, það voru þrjú ár á milli okkar. En
það kvað að honum í skólalífinu: manna fríðastur,
forystumaður í leiklist, söngmaður, hagorður þó
að menn vissu kannski ekki um raunverulega
skáldgáfu hans þá; dux, umsjónarmaður skóla
þegar kom í sjötta bekk.
Hann lauk stúdentsprófi frá M.A. 1939. Næsta
vetur var hann við einkakennslu, en fór síðsumars
1940 vestur um haf til náms í ensku og enskum
bókmenntum við University of California í
Berkeley. Þar kvæntist hann fallegri og mikilhæfri
stúlku, Lucy Winston Hill, sem stundaði nám í
heimspeki við háskólann. Hún lifir mann sinn
ásamt tveimur börnum þeirra, Lucy Winston og
Sigurði, og er, kennari við Menntaskólann í
Hamrahlíð.
Haustið 1942 hittumst við Jóhann í Berkeley á
nýjan leik og vorum þar samtíða í skóla tæp þrjú
ár. Þar hófst langt samtal okkar, sem stóð í raun
og veru óslitið í fjörutíu ár, þó að leiðir okkar
skildi öðru hverju. Við prtum dálítið þai þar á
meðal limrur og höfðum fyrir satt að undir þeim
hætti hefði aldrei fyrr verið ort á íslenzku. En það
var nú kannski ekki alveg víst. Fyrstu misserin í
Berkeley lagði Jóhann mesta áherzlu á bókmennt-
ir; hann tók B.A. próf 1943 og M.A. próf 1945.
En smám saman höfðu málvísindi, ensk og
germönsk, farið að skipa meira rúm í námi hans.
Ég man þegar hann tók þá ákvörðun að láta þau
sitja í fyrirrúmi. Hann gerði það ekki þrautalaust,
og mig grunar að ég hafi latt hartn þess. Hann varð
ágætur málfræðingur, en ég held að með þessari
ákvörðun hans hafi farið forgörðum mikill gagn-
rýnandi. Ég hefi fáa menn þekkt persónulega
jafnskarpa á bókmenntaleg gildi, jafnrökvísa á
þau almennu sannindi, sem gagnrýni er fær um að
draga af bókmenntum. En hann hafði líka yndi af
málvísindum. t fyrsta lagi hafði hann ákaflega
gaman af orðum eins og þau koma fyrir og skörp
íhygli hans og frjálsleg en rökvís hugkvæmni
drógu hann sjálfkrafa að íhugun máls. Nú ,eru
málvísindi engin óbilgjörn klöpp, en þau eru öllu
fastara land undir fótum en bókmenntirnar, og
það hentaði rökhyggju Jóhanns. í kvæðisbroti
sem hann orti til mín skömmu áður en hann dó,
stendur þetta:
Það er vitleysa, sem ég vona þig aldrei dreymi,
að ég virdi ekki það sem skeður í þínum heimi,
þó margt sem gerist þar gangi nú þannig til
aðþað gengur í berhögg við allt sem ég veit og skil
og í mínum heimi er það yfirleitt alls ekki til
sem ég ekki skil.
Þetta eru nú að einhverju leyti skáldlegar ýkjur
og bæði gaman og alvara um skáldskap okkar
beggja, en allt um það varpa þessar línur ofurlitlu
Ijósi á staðhæfingar mínar um vin minn hér að að
framan. En áhugi Jóhanns á bókmenntum féll
ekki niður, þó að hann breytti dálítið áherzlum í
námi, og hann átti síðar eftir að kenna bókmenntir
og bókmenntasögu.
Eftir M.A. próf hélt Jóhann áfram námi í ensku
2
og málvísindum um tveggja ára skeið, lengst í
Berkeley, nema hann var sumarið 1946 við
málvísindastofnunina við University of Michigan
í Ann Arbor. Hann kom heim til íslands haustið
1947 og gerðist kennari við Gagnfræðaskóla
Vesturbæjar í Reykjavík og jafnframt lektor í
ensku við háskólann, 1948-50. Þá fór hann aftur
vestur um haf og gerðist kennari í ensku við sinn
gamla háskóla í Berkeley 1950-52. Sumarið 1952
réðst hann til Cornell-háskóla í fþöku í New York
sem bókavörður hins íslenzka Fiske-safns og
kennari í ensku. Sem bókavörður var hann
jafnframt ritstjóri fyrir Islandica, ritröð þeirri sem
safnið gefur út. í þessari ritröð gaf han út þýðingu
sína á Sturlungaöld Einars Ól. Sveinssonar,
Bibliography of the Eddas og The Sagas of
Icelanders, skrá um útgáfur fornsagna.
Um áramótin 1959-60 fluttist Jóhann með
fjölskyldu sinni til íslands og gerðist skólameistari
við Menntaskólann á Laugarvatni, 1960-70. Frá
1970-72 vann hann að rannsóknum á fyrirkomu-
lagi menntaskóla og undirbúningi fjölbrautaskóla
fyrir Fræðsluskrifstofu Reykjavíkur. Frá 1972 var
hann kennari í ensku við Menntaskólann í
Hamrahlíð, en síðustu þrjú árin, sem hann lifði,
hafði hann leyfi frá kennslu til að vinna sem
ritstjóri að nýrri ensk-íslenskri orðabók fyrir
bókaútgáfuna Örn & Örlyg. Sú bók er nú langt á
veg komin og verður, þegar henni er lokið, fyrsta
íslenzka orðabókin yfirerlent fnál, sem með réttu
er hægt að kalla annað og meira en langt orðasafn.
Gegnum árin var kennsla aðalstarf Jóhanns.
Nú er það svo um kennara, að hvorki þeir né aðrir
sjá beinan árangur verka þeirra nema að einhverju
leyti. Ég þekkti Jóhann svo vel að ég veit að hann
var mikill kennari, að minnsta kosti fyrir þá, sem
voru nógu þroskaðir til að læra af glöggskyggni
hans og vitsmunalegri yfirsýn; mig grunar að sem
háskólakennari hafi hann notið sín bezt. En eins
og kennslustörf verða seint metin til fiska eru þau
ágeng við allan tíma manna, ekki sízt dagleg,
daglöng menntaskólakennsla. Samt liggur margt
eftir Jóhann í rituðu máli.
Hann var afburða þýðandi, hvort sem var á
íslenzku eða ensku. Ég þekki ekki betri enska
þýðingu á sagnfræðilegu íslenzku verki en Sturl-
ungaöld Einars. Ól. Sveinssonar í meðferð
Jóhanns. Þýðing hans á Ragtime eftir Doctorow,
sem kom út á íslenzku 1977, er í senn hugsuð og
fágætlega lifandi þýðing. Þá liggur eftir Jóhann
margt af ritgerðum og fyrirlestrum, eins og koma
mun betur í Ijós þegar þeim verður safnað til
útgáfu; sumt er nú prentað á víð og dreif, sumt
óprentað. f þessum greinum, sem bera vitni
mikilli þekkingu og menningarlegri hugsun, er
víða að finna mjög persónuleg viðhorf, sem ekki
eru allra, en eiga við oss erindi þó að tímar líði.
Mér koma í hug sem lítið en alkunnugt dæmi
pistlar Jóhanns sem hann flutti í útvarp í þættinum
fslenzkt mál 1971, og vöktu mikla athygli og
nokkurn úlfaþyt. Að baki þeim lá skiíningur
Jóhanns á þeim voða, sem menningu tungunnar
stendur af hugsunarlausri málvöndunarstefnu.
Ljóðabækur Jóhanns standa sem minnisvarði
um merkilegt skáld. Fyrri bók hans, Ferilorð,
1977, er safn kvæða frá ýmsum tímum ævi hans
og er ef til vill misjafnara en síðari bók hans. Allt
um það geymir til dæmis kaflinn, sem heitir
Menntun, nokkur af allra beztu kvæðum Jóhanns;
þar er íhugunin sjálf bæði uppistaða og búningur
kvæðanna; enginn klofningur milli þess sem sagt
er og hvernig það er sagt, þannig að kvæðin verða
óvefengjanleg.
En í annarri Ijóðabók Jóhanns eru flest beztu
kvæði hans. Ég nefni sem dæmi eftirfarandi
kvæði, sem ég trúi að muni standa, hvernig sem
veltist: Bæn, Þorsteinn Valdimarsson, Próflaus
áfangi, Eden, Systir guðsins, Líf og list. Ég leyfi
mér að tilfæra hér eitt kvæði, Við óskabrunninn,
bæði af því að það er afburðakvæði og ágætt dæmi
um stíl Jóhanns Hannessonar:
Einhvern tíma œtla ég að koma hér
af einskærri forvitni. Þó ekkifyrst um sinn:
ennþá geng ég með alla vasa fulla
af óskamynt og kasta henni fram yfir brunninn
svo vatnið gárast áður en ég kem að því,
og áður en það kyrrist á ný er ég farinn.
En einhvern tíma, þegar óskirnar þrýtur,
þó ekki fyrsl um sinn, vil ég koma hér
að spegilsléttu vatni og vita hvprt
við mér blasir úr hyldýpi óska minna
himinninn, einsogégheld, eðakolsvarturbotninn.
Kvæðið er vissulega óaðfinnanlega hugsað og
óaðfinnanlega sett upp, mynd þess svo rétt og
heil, að engin truflun kemst að. En tvær litlar
innskotssetningar, aðalsmark íhugunar, gefa
kvæðinu svip og líf öðru fremur, og innihald
írónískrar sjálfsskoðunar: „þó ekki fyrst um sinn“
og „eins og ég held“. Þannig er stíll Jóhanns, og
þannig er lýsing hans á trú, sem manni býður í
grun að sé í raun trú vor flestra. Hugsun Jóhanns
var ekki einföld, hann var mjög fyndinn maður í
hugsun, þó að fyndni hans kæmi enn skýrar fram
í tali hans og óbundnu rituðu máli en kveðskap.
Eins og hugsun hans var samsett og þó skýr, var
mál hans bæði rökvíst og listrænt. Honum lét
fágætlega vel rökvís leikur í máli.
Ég kveð Jóhann Hannesson með meiri söknuði
en flesta menn, sem ég hefi séð á bak, mér skylda
sem óskylda. Ég sakna drengskapar hans, vináttu
og lýsandi gáfna. Hann lauk miklu dagsverki í
almanna þágu. En um mikla hæfileikamenn, eins
og Jóhann var, er það jafnan svo, að oss finnst
þeir hafi hlotið að eiga svo margt ógert. En það
eru ólíkt betri eftirmæli um mann, að hann hafi
átt eitthvað ógert heldur en ofgert.
Kristján Karlsson.
t
Kynni mín af Jóhanni, fyrst sem enskukennara í
gagnfræðaskóla, síðan skólameistara og loks sam-
kennara, voru öll á eina lund, skemmtileg,
menntandi og þroskandi.
Þegar Jóhann kom vestan frá Bandaríkjunum
árið 1960 til þess að veita Menntaskólanum að
Laugarvatni forstöðu, hófst nýtt þroskaskeið í
sögu þess skóla og framhaldsskólans í heild. Fyrir
tilstilli Jóhanns varð frjó umræða um eðli og
tilgang menntunar meðal okkar kennaranna við
M.L. Að henni búum við enn.
Bein og óbein áhrif Jóhanns á framfarirnar í
íslenskum framhaldsskólum síðustu tvo áratugina
eru mikil, þótt þau séu að mestu leyti á fárra
vitorði.
Á þessari stundu viljum við hjónin þakka
íslendingaþættir