NT - 24.05.1984, Side 9
111'
Fimmtudagur 24. maí 1984
9
Hið listræna val
Hvernig á að gera?
■ Hvernig á aö skrifa? Svarið
er miðað við aðstæður, þ.e.
tíma og rúm. Ekki þar með
sagt að menn geti eða eigi að
reyna að bregða sér í nýjan og
nýjan misjafnlega passandi
búning, heidur vera heiðar-
legur gagnvart uppruna sínum
og efnivið þeim sem maður er
sjálfur ásamt vissum mögu-
leikum á að móta umhverfi sitt
um tíma. Og ef að er gáð, sést
að einmitt þessi heiðarleiki
knýr menn til viðbragða, sem
um leið staðfesta hann sem
hluta af ákveðnum hóp.
Við sem fylgjumst með
menningu og öngum hennar,
t.d. með því að lesa fagrit
íslensks listalífs, dagblöðin,
getum fljótlega séð muninn á
annars vegar skrifum þeirra
sem lengi hafa verið hálfvolgir,
öruggir meðlimir í því sem
kalla mætti ríkjandi hóp, ef
ekki vegna hægri og vinstri
pólitíkur, þá vegna fjölskyldu-
veldis. Mærðina, yfirdreps-
skapinn, skeytingarleysi um
rök, uppsprengdar klisjur um
frelsið, fegurðina og jafnvel
ástina. Varnarskrif. Og hins
vegar skrifum hinna, sem ein-
hverra hluta vegna telja sig
undir eða í víkjandi hópum.
Skrif þeirra einkennast af raka-
hnútum, mörgum varnöglum
sárri fljótfærni og eldhugri bar-
áttu fyrir einhverju réttlæti, og
því miður úthaldsleysi. Petta
eru árásarskrif.
Auðvitað eru þarna undan-
tekningar á báða bóga, mest
vegna ísmeygilegs kunnings-
skapar og fjölskyldutengsla sem
skapast vegna tiltölulega frum-
stæðs ættarsamfélags, sem
smæð þjóðarinnar hefur tekist
að viðhalda fram að þessu.
Pað einkenni veldur því öðru
fremur, að almennar kenning-
ar um byggingu vestrænna
þjóðfélaga, þ.á.m. tengsl sam-
félags og menningarlífs, ganga
ekki upp hér. Staðreynd, sem
staðið hefur í mörgum menn-
ingarmanninum, en þó hefur
enn meir staðið í þeim að móta
nýjar kenningar og aðferðir,
sem e.t.v. mættu að einhverju
leyti duga á þessu gamla upp-
blásna landi, þar sem enn er
fámennt ættarsamfélag, en á
þó merkilegt megi virðast, enn
nokkra áratugi í það að týna
þessu gamla máli sem hún
talar enn og skrifar.
Og nú má spyrja, er hér
verið að skrifa fyrir almenn-
ing? Já, þann almenning, sem
telur sér koma við það sem er
verið að skrifa um. Annars
mætti ég vel við una, þótt
enginn læsi nema þeir einir,
sem telja listsköpun helsta
framlag sitt til þjóðfélagsins.
Þeir eru hér stærsta hlutfall
sem þekkist á okkar menning-
arsvæði. og líklega sá hópur,
sem upp til hópa er hvað
bestur í að lesa dagblöð.
Hér á það við að segja:
„Vettvangurinn er hluti af
hverju verki; það er því hluti
af sköpun þessa texta að hann
birtist hér eins og hann er.
Vettvangurinn er eins og garð-
ur og textinn þá eins og við
þekkjum líkinguna.
Hér á eftir fara þrjár hug-
leiðingar um efni, sem koma
myndlist og raunar allri list
það mikið við, að það er
nánast órjúfanlegur hluti af
allri listsköpun og því allri
umræðu um hana.'
1. Almenn regla/ Sérkenni
Ekki er hægt að segja allt í
einu verki. Senr er forsenda
fyrir a.rn.k. tvennu: Því, að
menn búi enn til fleiri verk, og
því að engar skilgreiningar geti
átt við nema hluta af verkum
og þá innan afmarkaðsramma,
sem sjálfur er breytilegur inn-
an víðara samhengis. Með
flagga uppgerðar sérkennileg-
heitum (frumleiki listamann-
anna) eða snobbi, en klúðra
þar með upprunalegri von um
lækningu sköpunarinnar. List
er ekki spurning um yfirborð,
heldur líf og dauða.
2. Taboo/ Kynlíff
Tittlingur, píká, ríða,
graður, pungur, hland, kúkur.
Segðu þessi orð tíu sinnum
upphátt. Fátt er meira áber-
andi í okkar menningu en
verkum á ég við allt andlegt
(hugsun, sem hendurnar hafa
náð að efnisgera).
List er sá hluti mannlífsins
sem fram að þessu hefur verið
seigastur á varðstöðunni um
sérkenni mannskepnunnar;
hinn skrítni maður hefur
löngum átt afdrep í lista-
mennskunni. Lífið er skrítið.
Hin listari list er skrítin.
Hin hagnýta hugsun stefnir
að því að finna almenn ein-
kenni á mannfélaginu (statist-
ík) almenna reglu, sem í sjálfu
sér er hvorki neikvætt né
jákvætt. Hin almenna regla
nær þó ekki yfir sérkennin og
þar kemur listin inn í. Og
þróunin í dag virðist sú, að því
normalíseraðri sem . menn
verði því meir leiti þeir í
einkennilegheit/mannlegheit,
listarinnar sem einskonar þera-
píu, og hika þá ekki við að
meðvitund um bannhelgi (ta-
boo) vissra orða, hugtaka eða
gerða. Ber þar frumþarfirnar
hæst. En í dag eru blöð uppfull
af tepruskap og óbeinu þvaðri
um kynlíf, þar sem gert er út á
fiðring frumhvatanna. Endur-
speglast þetta mjög í staglinu
um mismunandi lífsstíl
(slúður) megrun og líkams-
rækt, og í gervöllu menningar-
lífinu. Enn í dag þykir mikil
skerpa í stól dagblaða að segja
tittlingur og ofteina sprengjan
í heilu blöðunum. Enn í dag
stökkva framúrstefnumennirn-
ir fram allsberir og borgararnir
veina af hneykslan. Fræðingar
bíta á jaxlinn áður en þeir
segja í opinberum viðtöium
um getuleysi, að tittlingurinn
standi ekki í ákveðnum tilvik-
um og þykjast kaldir fyrir
vikið. Og það, að tala alls ekki
um kynlíf, heldur dulbúa frum-
hvatirnar í skrúðmælgi og
óbeinum skírskotunum er
kannski mesta klámið af öllu.
Staðreyndin er hinsvegar sú,
að kynlíf er eina sameiginlega
tungumál mannkynsins og lyk-
illinn að frumsköpuninni
sjálfri. Kynlífið er sá hluti
lífsins, sem umbreytir öllum í
listamenn. Tungumálið, sem
snýst um rætur sköpunarinnar
í öllu sínu veldi, mestu and-
hverfu dauðans, þ.e. getnað-
inn, hlýtur að vera órofa hluti
allrar réttar listar, hinn mikli
neisti, sem falsarinn kemst þó
aldrei nær en að dreyma um.
3. Fæðing/dauði o.s.frv.
Óyggjandi býður mannlífið
upp á tvo viðmiðunarpunkta,
fæðinguna (getnaðinn) og
dauðann. Tilgáta manna unr
að eitthvað hljóti að vera hinu
megin við hvern vegg, hvern
endapunkt. virðist náskylt
þeirri staðreynd. að ekki er
hægt að segja allt í einu verki,
og þeirri tregðu manna að
viðurkenna það. Takmarkað
efni rúmast í einni ævi. Var ég
Jil áður en getnaðurinn fór
fram? Verð ég áfram eftir
dauðann - og í hvaða forrni?
Allt sem ekki nær áþreifanleika
formsins er hvorki vandamál
né viðfangsefni listfagsins.
Hugmyndir manna um hvað
sé fyrir handan er hinsvegar
viðfangset'ni listarinnar. Að
rjúfa veggina hefur löngum
verið ær og kýr hennar. og
ekki síður listneyslunnar, þó
ekki sé nema í gegnurn flug
andans, eða deleríum hug-
myndaflugsins. í bernsku er
list samtvinnuð lífinu. þegar
dauðinn nálgast eykst listþörf-
in aftur.
í rauninni er ekki þörf á
fleiri orðum í þetta skipti.
Nánast er verið að skapa á-
kveðinn tón og um leið tengja
listina, sköpun hennar og
neyslu ákveðnum grunngild-
unr, a.m.k. í umræðunni.
Liggja þau í augum uppi? Þá
er farnaður hennar undir því
kominn, hversu háar kröfur
við gerum. Smekkur, stíll,
aðferð, tilgangur, hver, hvað
t
| S''
hversvegna. Hvert orð um sig
er nægur kjarni í annað orða-
knippi. En af hverju er verið
að þessari umfjöllun um list?
Af því að það er ekki nóg að
láta verkin tala, nema því
aðeins að við samþykkjum að
við sköpum hljómgrunn og
neytum eins verks mcð því að
gera annað, sem auðvitað get-
ur átt sér stað í sumum tilfell-
um. En þá erum við raunar
komin að endurspeglun hugs-
unarinnar í tungumálinu. Hver
er myndin af FINNGÁLKN-
INU, eða er myndin í orðinu
sjálfu? - Eða mismunandi
mynd í hverjum huga sem les?
Hannes Lárusson
Skúli Halldórsson
Sinfónían
kveður að sinni
■ Á lokatónleikum Sinfóníu-
hljómsveitar íslands í vetur,
fimmtudaginn 17. maí, var
fyrst frumflutt sinfónía eftir
Skúla Halldórsson. Þetta er
fyrsta sinfónía Skúla, sem nú
stendur á sjötugu, en eins og
kunnugt er hefur Skúli sanrið
margt um dagana að öðru
leyti. Svona eru menn mismun-
andi, því Mózart samdi 41
sinfóníu á sínum 35 árum,
Haydn 104 á sínum 77 árurn,
en Beethoven að vísu aðeins 9
á 57 ára ævi og Brahms 4 á 64.
Nú á dögum semur auðvitað
enginn 104 sinfóníur, jafnvel
þótt hann yrði 930 ára eins og
Adam og hans fyrstu afkom-
endur, og ekki einu sinni
fjórar, því sinfónían ertæplega
tónlistarform nútímans. Skúli
skilur hins vegar mæta vel
hvað nú gengur, því í gegnum
sinfóníu hans gengur áleitinn
og einfaldur taktur, hver hug-
detta þróast skjótt og hverfur
svo af sjónarsviðinu án frekari
úrvinnslu - en í heild er sin-
fónían einkar litrík og létt
áheyrnar.
Næst fluttu hljómsveitin og
Jörg Demus frá Austurríki
„Krýningarkonsert" Mózarts
K. 537, sem svo er nefndur
vegna þess að skáldið spilaði
hann við krýningu Leópolds II
í Frankfúrt haustið 1790, í von
um að hagnast á því. Konsert-
inn hafði samt verið saminn
þremur árum áður, svo ekki
flaggaði Mózart sínu fegursta,
enda uppskar hann lítil laun.
Jörg Demus er mjög víðfrægð-
ur píanisti frá Austurríki,
kannski einn af þeim 20 stóru,
en mér fannst hann ekki gera
þessum Mózart-konsert sér-
stök skil. Spilamennskan var að
sjálfsögðu fullkomin, skalarnir
sléttir og hnökralausir, eins og
píanistinn hefði 20 fingur á
hvorri hendi, en yfir spila-
mennskunni var fremur blær
þess sem dregur kanínu upp úr
hatti með tilheyrandi tilþrifum
(en allir vita að hér er um
alvörulaust grín að ræða),
heldur en að verið væri að spila
tónlist sem máli skipti.
Langskemmtilegasta verkið
var svo Fantasía Beethovens
(óp. 80) fyrir píánó, kór, 6
einsöngvara og hljómsveit:
Demus spilaði á píanóið, Ólöf
Harðardóttir, Elísabet Eiríks-
dóttir, Sigríður Ella Magnús-
dóttir, Sigurður Björnsson,
Kristinn Sigmundsson og
Kristinn Hallsson sungu
sextett, og Söngsveitin Fíl-
harmónía var kórinn. Tón-
leikaskráin bendir á það að hér
megi kenna tilhlaup til 9. sin-
fóníunnar, og það leynist eng-
um sem á hlýðir: þetta er
„upp-poppuð" og stytt útgáfa
af vinsælustu köflunum í 9.
sinfóníunni. Allirskemmtusér
stórvel, bæði flytjendur og
áheyrendur, og Jacquillat var
margfeldur í ólman sinni, enda
á förum til Frakklands morg-
uninn eftir.
Beethoven er auðvitað mesti
poppari í heimi, þegar hann
vill þaðviðhafa,ogflutningur-
inn var stórgóður - raunar
sögðu þeir, sem höfðu heyrt
verkið áður, og sumir oft
(meira að segja tekið þátt í
flutningi þess úti í löndum) -
að þeir hefðu aldrei hcyrt það
svona skemmtilegt. Enda var
seinni parturinn endurtekinn í
lokin.
Með þessum tónleikum lauk
vetrardagskrá Sinfóníuhljóm-
sveitarinnar; hún mun hins
vegar leika á Listahátíð, og er
nú á ferðalagi um Norðurland.
Sinfóníuhljómsveitin er, þrátt
fyrir allt, kjölfesta tónlistarlífs
í Reykjavík, og hefur líklega
ekki verið öllu betri en hún er
nú, einkum þó fyrri hluta
vetrarins.
22.5. Sig.St.
Hinn hreini tónn
■ Kunnáttumenn segja, að
til þess að gera sig gildandi „í
augum fólksins" (ég var að
hlusta á stjórnmálamenn vora
í sjónvarpinu, þar sem „fólkið"
kom mjög við sögu), þurfi
gagnrýnendur að finna að
a.m.k. einu atriði - þannig
sýni þeir að þeir séu með á
nótunum og láti ekki bjóða sér
hvað sem er. Og oft væri þetta
svo sem næsta auðvelt. því fá
mannanna- verk eru svo full-
kornin að ekki megi á finna
blett eða hrukku. En jafnvel
þótt með logandi ljósi væri
leitað að misfellu á Vortón-
leikum Mótettukórs
Hallgrímskirkju, sern haldnir
voru í Kristskirkju sunnudag-
inn 20. maí, rnundi slíkt ekki
takast: þetta voru í stuttu máli
frábærir tónleikar.
Hörður Áskelsson er stofn-
andi og stjórnandi Mótettu-
kórs Hallgrímskirkju. sem er
skipaður ungu og kunnáttu-
sömu tónlistarfólki. Kórinn
hefur afarfallegJiljóð og er hið
fullkomnasta hljóðfæri í hönd-
unt stjórnandans. Ýmis kór-
verk voru flutt þarna, eftir
Hassler (d. 1612), Kuhnau (d.
1722). Britten (d. 1976) J.S.
Bach (d. 1750) og þrjár útsetn-
ingar íslenskra laga eftir Þor-
kel Sigurbjörnsson. Jón Nor-
dal og Jón Hlöðver Áskelsson.
Allt var þetta hvað öðru betra,
eins og efni stóðu til, og sæt-
róma stúlkur sungu einsöng í
tveimur verkum. En ástæða er
til að geta tveggja atriða: þýski
baritónsöngvarinn Andreas
Schmidt frá Berlín. flutti fjóræ
kafla úr biblíuljóðum
Dvoráks, við orgelundirleik
Martins H. Friðrikssonar, og
kórinn flutti Jesu, meine Fre-
ude eftir Bach. Um Schmidt
segir m.a. í fréttatilkynningu
um tónleikana: „Baritónsöng-
varinn Andreas Schmidt frá
Þýskalandi verður sérstakur
gestur tónleikanna. Hann er
23 ára og hefur öðlast mjög
skjótan frama í heimalandi
sínu. AndreasSchmidternem-
andi Fischer Diskau og er hann
nú kominn með fastan samning
við óperuna í Berlín og hefur
unnið til margra verðlauna."
En á tónleikum Jörg Demus í
Austurbæjarbíói kynnti Dem-
us hinn unga Schmidt, sem var
meöal áheyrenda, sem einn
efnilegasta söngvara Þýska-
lands. Og sannarlega söng
hann fallega; það er ævintýra-
Mótettukór Hallgrímskirkju
legt að geta farið upp í Krists-
kirkju og heyrt slíkan söng.
Söngskrá tónleikanna var
hin myndarlegasta, og þýðing-
ar allra texta prentaðar, ásamt
með frummálstextum margra
verka og fræðandi köflum um
verkin eftir stjórnandann. Sig-
urbjörn Einarsson biskup átti
frumkvæði að því að þýða
Jesu, meine Freude á íslensku,
og undir þýðingunum stendur
ýmist S.E. eða H.P., t.d.
þeirri, sem hefst þannig:
Þótt mig þjaki nauöir,
þótt mig hreki dauði,
þótt mig brenni bál,...
Flestum dettur að sjálfsögðu
.Hallgrímur Pctursson í hug,
þegar slíkur kveðskapur er
undirritaður H.P., líkt og
„Matthías . sálmaskáld" var
áöur talinn vera Matthias Joc-
humsson utan tvívl, áður en
hinn Matthías J. haslaði sér
völl í ljóðvitund þjóðarinnar,
en hér var raunar annar þýð-
andi, Heimir Pálsson mennta-
skólakennari. Var ekki annað
að heyra en að þýðing þeirra
Sigurbjörns og Heinris hefði
tekist hið besta í alla staði og
væri sönghæf vel, enda segir
svo í skránni: „Margramánaða
æfingar á þessari stórfenglegu
mótettu á móðurmáli okkar
hafa sannfært okkur um ágæti
þýðingarinnar." Það er sómi
að starfi sem þessu, og mótett-
an prýðilega flutt og Bach
mjög sæmandi.
Sigurður Steinþórsson