NT - 20.12.1984, Blaðsíða 11

f Fimmtudagur 20. dasambar 1084 11
LlL Jólablad II
I
jólavættir!
hann gefa óþægum börnum ráðningu!
Eftir siðaskiptin á 16. öld þótti
Lútherstrúarmönnum óhæfa að kaþ-
ólskur dýrlingur héldi áfram að gleðja
börn þeirra með gjöfum. Þá kom fram
sú hugmynd að jólaengill kæmi með
gjafirnar, og nú á sjálfum jólunum.
Nikulás hélt samt velli í einu lúthersku
landi, það er Hollandi. Þar hefur 6.
desember til skamms tíma verið
aðal-gjafadagurinn.
Nikulás leggur lönd undir fót
Á 17. öld barst fyrrgreindur siður
með hollenskum innflytjendum til Am-
eríku. Þar stofnuðu Hollendingar
m.a. borgina Amsterdam sem seinna
varð að New-York, þegar Englend-
ingar náðu tökum.
Ameríkanar kölluðu hollenska
jólasveininn Santa Claus, sem er af-
bökun úr hollenska nafninu. Jólin
urðu gjafahátíð vestra. Innflytjendur
frá Evrópu kynntust þessari nýju
jólasveinavenju í Ameríku og siður-
inn barst þaðan til Evrópu; að veru-
legu leyti með jólakortum, amerísk-
um.
Þannig ferðaðist Nikulás og trúin á
hann fram og aftur yfir Atlantshafið,
með litlum breytingum. Póstkort með
jólasveininum Nikulási komu fram
um 1880, bæði vestan hafs og austan.
Fyrsta jólasveinamyndin, sem vitað
er um í íslensku blaði, var birt á
forsíðu Æskunnar árið 1901 og segir
Árni Björnsson þjóðháttafræðingur í
bókinni Jól á Islandi, en þar er
saman dreginn mikill fróðleikur um
jólahald í gamla daga.
Eins og glöggt sést af framan-
skráðu, er mikill munur á „biskups-
jólasveininum" Nikulási, sem nú ræð-
ur lögum og lofum, og á hinn bóginn
gömlu, íslensku „náttúruvætta-jóla-
sveinunumn“. Nikulás er góðviljaður,
gjöfull og skemmtinn vinur barnanna,
en íslenskir jólasveinar máttugir staf-
karlar og varasamar verur, sem
best var að halda utan dyra. En mikil
fjölbreytni er í fari þeirra. Skyldu þeir
ekki eiga fyrirmyndir allar götur aftur
í heiðni?
Nikulás sigraði hér á landi, einkan-
lega á striðsárunum og um það bil,
með öflugri aðstoð útvarps, her-
manna og síðar sjónvarps. Það er oft
farið illa með íslensku jólasveinana í
íslenskum fjölmiðlum, þeir eru gerðir
heimskir, klaufskir og hlægilegir,
jafnvel í „Bakkabræðrastíl“, en Niku-
lás lofaður, þó einhæfur sé.
Hver eru nöfn íslensku
jólasveinanna?
Algengustu nöfnin munu þessi:
Stekkjarstaur, Giljagaur, Stúfur (eða
Pönnusleikir), Þvörusleikir, Potta-
sleikir, Askasleikir, Faldafeykir,
Skyrgámur, Bjúgnakrækir, Ketkrók-
ur, Gluggagægir, Gáttaþefur og
Kertasníkir. Eru þá komnir þrettán.
Til eru fleiri nöfn, t.d. Hurðaskellir,
Flórsleikir og Þvengjaleysir. Má vera
að sumt séu tvínefni. Nöfnin eru mjög
einkennandi og lýsa helsta gamni eða
girnd sérhvers jólasveins. Allir fitn-
uðu þeir af því sem illt var talið.
Fremur meinlitlir vættir voru þetta að
jafnaði. Þeim hætti til að læðast í
jólamatinn og hrekkja löt, óhlýðin
börn. Þá lá stundum við ófarnaði af
völdum þeirra:
„Andrés stóð þar utan gátta,
þeir ætluðu að færa hann tröllunum.“
En þá bjargaði jólabjallan.
Oft var talið að jólasveinar kæmu
til byggða í þeirri röð sem að framan
er talið. En ekki ber öllum sögnum
saman um það. í jólasveinavísum
Jóhannesar úr Kötlum t.d. er röðin
ekki alveg hin sarna.
Nikulás jólasveinn er innfluttur fyr-
ir alllöngu. Nýrri útlendir þjóðtrúar-
vættir hér eru jólahafur og jólaköttur,
en ævagamlir erlendis. Jólakötturinn
er illvættur, enginn vill fara í jólakött-
inn; gjöf þó lítil væri, helst fatnaður
var örugg vörn í því. Jólahafurinn var
aftur á móti frjósemdartákn og var
settur upp í von um góða uppskeru og
góð fénaðarhöld á komandi ári.
„I kvöld ég skil eftir skóinn minn úti
í glugga, úti í glugga,“
er líka innfluttur siður. Fyrrum var
skórinn settur framan við eldstóna,
því þá átti jólasveinninn að koma
niður í gegnum reykháfinn! Gaman
væri að fá nýjar hressilegar myndir af
gömlu íslensku jólasveinunum. Þessi,
sem hér er sýndur, líkist öllu meira
dverg eða búálfi. Önnur mynd er af
jólahafri, gerðum úr hálmi. og mein-
leysislegum jólaketti.
Hafurinn ber kornvisk, og fyrir
fótum hans er greniköngull, korn og
ertur, ímynd frjósemi, og von um
góða sprettu að vori.
Spáfuglinn er austurlenskur, hrafn
er íslenski spáfuglinn.
„Er jeg álfur, er jeg álfur
eöa jólasveinn,
trull í háum helli,
hrímþurs úti á velli,
eða dvergur, eða dvergur,
eða svipur einn?
Gáttaþefur, gáttaþefur
gráan koll rak inn.
Gapir gufu yfir,
greyið á því lifir.
Hann er magur, haus ófagur,
hrukkótt gamalt skinn.
Gluggagægir, gluggagæir
kíkir kankvís inn.
Hvað er Björn að brugga,
brosa káta Gugga?
Báðum gaman
sýnist saman
segir húsbóndinn.
Sankti Káus, sankti Kláus
biskupsmítur bar.
Brönuim gjafir gefur,
gægst í skóinn hefur.
Attu kannski, áttu kannski
eitthvað fallcgt þar?
Tröll í fjöllum, tröll í fjöllum
troða skafl og svell.
Dulinn dvergur í steini
dýrgrip smíðar í leyni.
Álfar dansa, álfar dansa,
opnast hóll og fell.
Óskum starfsfólki
okkar og viðskiptavinum
GLEÐILEGRA JÓLA
OG FARSÆLS KOMANDI ÁRS
með þökk fyrir það liðna
<B
KAUPFÉLAG BORGFIRÐINGA
B orgarnesi
Akmnesi •Vegamótum• H ellissandi