NT - 20.12.1984, Blaðsíða 17

ia'
Fimmtudagur 20. desember 1984 17
Jólabl
Helgi Hannesson:
Rangvellingabók
- sveitargersemi
■ Rangárvellir eru víölend sveit:
Um 50 þúsund metra langir, meöfram
Ytri-Rangá - Um 30 þúsund metra
breiðir meöfram Austurfjöllum Um
30 þúsund metra langir fram meö
farvegi Eystri-Rangár, eins og hann
var fyrir átta hundruö árum, þegar
Þverá og Eystri-Rangá féllust I faðma
í Markapytti, um þaö bil 2.000 metr-
um fyrir suðaustan Uxahrygg - og
runnu þaðan í einu fljóti, á.a.g. 12
þúsund metra á mörkum Landeyja og
Rangárvalla, vestur í Ytri-Rangá.
Sáfarvegur mun hafa fyllst af vikri
í ofboðslegu Heklugosi, líklega 1294
eöa 1341. Þá urðu árnar áttavilltar,
lónuöu uppi og flæddu víöa yfir flat-
lendið. Brátt braust Rangá beint af
augum, vestur yfir Oddaengjar, út í
Ytri-Rangá. Og Þverá fann sér nýjan
farveg yfir mýrina fyrir norðan Skeið,
vestur í farveg Eystri-Rangárog fellur
s íöan eftir honum, öfugt viö það sem
Rangá rann áöur -uns þær samein-
ast eigi langt fyrir vestan Móeiöar-
hvol.
Síöan hafa Bakkabæingar, frá Ár-
túnum, Fróðaholt, Galtarholt, Uxa-
hrygg og Bakkakoti, átt upp yfir
Þverá að sækja til sóknarkirkju sinnar
í Odda, lífs og síðast liönir.
Rangárvellir hafa til forna verið frá-
bærilegafögursveit. Meðan þeir voru
að miklu leyti vafðir samfelldu gróður-
lengi—grasi og birkiskógi. Enda sóttu
landnámsmenn ótæpt þangað - og
eru nafnkunnir tíu talsins, - fleiri en í
nokkurri annarri íslenskri sveit.
Sennilega sér þar merki samvinnu
þeirra fróðu vina: Sæmundar prests
og Ara Þorgilssonar. Það þykir víst,
að Ari fróði hafi skráð íslands elstu
Landnámabók, og byrjað hana með
því að telja 40 landnema í Rangár-
þingi, af 400 alls á landi hér. Hann
sýndi þar, að Sæmundur fróði var
kominn frá tveimur og hálfum tug
landnema vítt um land - og kona
hans frá átta eða fleiri, þar að auki.
Menn vita ekki hvar Ari dvaldi flest
hans æfiár. Ég held að hann hafi verið
í Odda, kennari og fræðimaður og
áttu bú í „Fróðarholti“, stuttri bæjar-
leið fyrir sunnan Odda. Einhver
„Fróði“ hefur búið þar.
II
Fyrir um það bil tveimur árum kom
út á Hellu á Rangárvöllum merkisritið:
„Rangvellingabók". Réttnefnd þann-
ig fyrir margar sakir: Bókin er rituð af
Rangvellingi: Valgeiri bónda á Þing-
skálum, Sigurðssyni. Hún er prentuð
á Rangárvöllum, -ein af öllum bókum
hingað til-og gefin út af Rangárvalla-
hreppi. Efni hennar er ágrip af sögu
allra jarða á Rangárvöllum, bæði
byggðra og eyddra - og allra bænda
sem heimildir herma, að verið hafi
skráðir ábúendur þar í sveit - frá
landnámsöld til 1980 - Lauslega talið
um 1100 manns, á 89 bæði stórum
og smáum býlum. (Nú eru aðeins 38
í byggð).
Mjög er bændum misskift milli
jarða, frá einum upp að 56 á bæ. Svo
fjölmennir eru Oddabændur. Segir á
30 blaðsíðum frá þeim og Oddastað.
Næst Odda gengur Gunnarsholt með
43 bændur á 18 blaðsíðum. Þá koma
Keldur með 40 kunna ábúendur.
Næstir þeim standa: Gaddstaðir,
Stórahof, Ártún og Næfurholt, með
29-32 kunna bændur - á hverri jörð.
Bókin er að öðrum þræði fáorð
saga allra lögbýla og kota á
Rangárvöllum fyrr og nú. Getið er
elstu heimilda um jarðir, kaup þeirra,
sölur, erfðir og eigendur þegar bókin
erskráð. Lýsterhlunnindum.göllum,
gæðum, landspjöllum og
landamerkjum - og taldir upp
ábúendur á hverju býli.
Meginefni bókarinnar er æfiskrár
þessara ábúenda. Þar er sagt frá
ættum bænda, ef að kunnar eru,
eiginkonum og foreldrum þeirra,
börnum og tengdabörnum. Auk þess
prýða bókina myndir af öllum
bændum og húsmæðrum, sem
myndir fundust af - Alls 410
húsráðendum.
Allt er þetta unniö með prýði frá
hendi höfundar. Þar mun ekki
auðfundin villa í ættfestu né frásögn.
Þar mun óvíða hallað réttu máli um
nokkurn mann - nema þá með því,
að þegja um lesti óþokka og
gallagripa - og hafa eftir oflof
einhverra annarra um stöku mann.
Fyrir þetta er frásögnin stundum
bragðminni, en verið gæti. En þeir
munu þakklátir fyrir þetta, sem ekki
vilja annað heyra en lof um frændur
sína.
Gallalaus er þessi bók ekki fremur
en nokkur önnur. Mér þykir það
missmíð á henni, að í hana vantar
marga menn, sem búið hafa á
Rangárvöllum, þótt aldrei væru þeir
taldir fyrir jörð. Þeir sátu í byggingu
annarra baenda og voru kallaðir
húsmenn. Ég bendi á Guðjón í
Bakkakoti Guðlaugsson, sem bjó í
skjóli tengdaföður 15-20 ár - og kom
upp 9 af 12 börnum sínum.
Höfundur gætti þess ekki í tíma, að
taka þessa menn með.
Rang vellingabók er þrátt fyrir þetta,
sveitargersemi. Rangvellingar
heima og heiman ættu að eiga
hana. Og allt fólkforvitið um ættir,
þarf að hafa hana hendi nær.
Helgi Hannesson
Gleðiíeg jól
KAUPFÉLAG BERUFIARÐAR
0G BÚLANDSTINDUR H/F
óska viðskiptavinum og starfsfólki svo
og landsmönnum öllum
gleðilegra jóla og
^ M É farsœldar á komandi ári
með þökk fyrir samstarf og viðskipti
á liðnum árum
JA
Farsœlt nýtt ár