NT - 04.04.1985, Blaðsíða 6

að hrúga saman munum. Hann vann
jafnframt stöðugt að úrvinnslu og
ákvörðun ýmissa dýraflokka á safninu
og skrifaði um þær rannsóknir fjölda
ritgerða... Undir handleiðslu Bjarna
verður safnið þannig smám saman að
vísindastofnun og ein aðalundirstað-
an undir þekkingu okkar á náttúru
íslands."
„Pví er samt ekki að leyna,“ segir
Finnur, „að við fráfall Bjarna var
ástandi safnsins í mörgu tilliti orðið
ábótavant. En úr þessu var þá þegar
bætt til bráðabirgða með gagngerðri
hreingerningu og gereyðingu allra
meindýra og blásýrubrælu." En þá
var, segir Finnur ennfremur Bjarna til
málsbóta „húsnæði safnsins fyrir
löngu orðið allt of lítið og ófullnægj-
andi, og safnið hafði aldrei eignast
viðunandi hirslur, þar sem hægt væri
að vernda viðkvæma muni fyrir ryki
og skordýrum."
Reyndin mun vera sú, að margir
þeirra gripa sem eldri Reykvíkingar
muna úr gamla Náttúrugripasafninu
voru ónýtir þegar það loks lokaði.
Húsnæðismál Náttúrugripasafnsins
eru ekki í miklu betra horfi nú en þá.
Árið 1959 var sainum niðrá Lands-
bókasafni lokað í hinsta sinn og liðu
þá sjö ár þangað til hægt var að opna
safnið í nýju húsnæði. Það átti reynd-
ar bara að vcra til bráðabirgða, en þar
dúsir það enn, við Hverfisgötu 116, í
minni salarkynnunt en voru í Safna-
húsinu.
Áhugamenn um íslenska náttúru
hafa lengi alið með sér þann draum
að byggt yrði yfir Náttúrugripasafnið
á sómasamlegan hátt, ekki síður en
Þjóðminjasafnið. Lengst af hefur sá
draumur virst fjarlægur, en stöku
sinnum liefur uppfylling hans virst á
næsta leiti.
Á fimmta áratugnum var Náttúru-
gripasafnið afhent ríkinu og gerður
var samningur ntilli náttúrufræðifé-
lagsins og Háskólans um að byggja
Náttúrugripasafn á Háskólalóðinni
fyrir happdrættisfé. Um tíma var
málið komið á slíkan rekspöl að
Gunnlaugur Halldórsson arkítekt var
búinn að teikna fyrirhugaða saíhbygg-
ingu. Flutningarnir upp Hverfisgöt-
una voru því að vissu leyli skref
afturábak, ekki annað en frestun á
efndum húsbyggingarloforðsins.
Síðan þá hefur lítið gerst í hús-
næðismálum Náttúrugripasafnsins,
sem síðan 1965 heyrir undir svokall-
aða Náttúrufræðistofnun. Annað
veifið hefur jú verið imprað á þessu
máli, og hafa 6 stjórnskipaðar nefndir
verið settar á laggirnar til að fjalla um
húsnæðismál Nátíúrugripasafnsins
síðan 1941, sú síðasta árið 1971, en
hún hélt aðeins einn fund. Það virðist
fyrir löngu orðið ljóst að Háskólinn
byggir vart Náttúrugripasafn fyrir
happdrættisfé, enda á hann sjálfur í
hinum inestu kröggum.
Eitthvað rætist reyndar úr innan
tíðar, þótt kannski sé það ekki stór-
kostleg frantför. Þá mun sýningar-
rými Náttúrugripasafnsins stækka um
helming þegar tekinn verður í gagnið
salur á hæðinni fyrir ofan núverandi
sýningarsal.
En áhugamenn um byggingu Nátt-
úrugripasafns hafa háleitari
markmið, þeir hugsa ekki í hundruð-
um fermetra heldur í þúsundunt,
kannski ekki síst í Ijósi þess að innan
fárra ára á safnið og Náttúrufræðifé-
lagið hundrað ára afmæli. IJndanfarið
hafa áhugamenn innan náttúrufræðifé-
lagsins verið að leggja á ráðin um
hvernig megi best afla fjármagns til
Náttúrusafnsbyggingar. Háskólinn er
líklega út úr myndinni og því yrði
lunginn af fjármagninu sennilega að
koma frá ríkisvaldinu og jafnvel borg-
inni, sem hefur staðið sig heldur
slælega í náttúrusafnsmálum miðað
við menningarpláss á borð við Akur-
eyri, Húsavík, Neskaupstað og Vest-
mannaeyjar. Og svo eru það náttúr-
lega tónlistarmennirnir sem eru lýs-
andi fyrirmynd í svartnættinu - af
eigin rammleik hafa þeir ýtt úr vör
fjársöfnun til að reisa veglegt tónlist-
arhús á þessunt tímum þegar menn
sjá sína sáluhjálp í einkaframtakinu.
Þegar reist eru opinber hús á Is-
landi er venjan að grafa fyrst holu.
Uppúr henni rís svo kannski citthvert
mannvirkið eftir dúk og disk.
Það er óskandi að Náttúrugripa-
safnið geti altént glatt sig við sína
eigin holu á hundrað ára afmælinu
1989.
Fimmtudagur 4. apríl 1985 6 Blað II

Áttu nokkuð sporðdreka?
Sú var tíð, og þá var örugglega
gullöld ólíkt því sem nú er, að gamla
safnahúsið við Hverfisgötu hýsti ekki
eingöngu þurrar pappírsskræður og
skorpnaskjalabunka. Þeirsem komn-
ir eru á og yfir miðjan aldur muna
þetta eflaust; krókódílinn, hákarlinn,
fiðurfénað og önnur kykvendi, sem
þarna stóðu í virðulegum glerbúrum,
æskulýð og almenningi þeirra tíma til
uppfræðslu og skemmtunar. Því þá
var ekkert Sædýrasafn og engar dýra-
lífsmyndir í sjónvarpi, litprentaðar
bækur fáséðar og fæstir svo efnaðir að
þeir gætu verið langdvölum í útlend-
um dýragörðum. Það var stórvið-
burður að fara í Náttúrugripasafnið
við Hverfisgötu og þar inni brot af
framandlegri náttúru sem annars var
ekki aðgengileg nema helst í ævin-
týrabókum.
Svo hélt nútíminn innreið með
öllum sínum bægslagangi og upp-
stoppuð dýr í glerkössum höfðu ekki
lengur santa aðdráttarafl og áður.
Sjónvarpið kom og enginn þurfti að
velkjast lengur í efa um það hvernig
tígrisdýr væri í sjón, eða gleraugna--
slanga eða kameljón. Og samt er
ennþá til Náttúrugripasafn í Reykja-
vík, þótt hljótt fari. Það er til húsa í
smáum sýningarsal við Hverfisgötuna
ofanverða, gegnt lögreglustöðinni, og
er opið - ja, sennilega alltof sjaldan.
Það er auðvitað ekki margt sem
rúmast í níutíu fermetra sal, ekki stór
sneið af náttúrunni. Þó er þarna
margt kostulegra gripa, bæði útlendr-
ar og innlendrar náttúru; geirfuglinn
frægi eðlilega fremstur og fágætastur,
enda útdauður í 140 ár. Þarna eru
líka óvæntir en velkomnir gestir:
leðurblaka sem einhvern veginn villt-
ist hingað uppá land, líklega með
vindum; leðurskjaldbaka, 400 kílóa
fornaldarskepna, sem fannst sjórekin
í Steingrímsfirði fyrir mörgum árum;
sjaldséðir flökkufuglar og framandleg
frumskógardýr-að ógleymdum þeim
dýrum helstum, fuglum, plöntum og
steinum sem byggja íslenska náttúru.
Og samt er þetta ekki nema toppurinn
á ísjakanum, ekki nema brot af þeim
ótal sýnishornum sem Náttúrufræði-
stofnun á úr ríki náttúrunnar.
Þessa varð ég vís á dögunum er ég
fór í stórfróðlega ferð urn launhelgar
Náttúrufræðistofnunar, króka, kima,
rangala og háaloft, undir lciðsögn
Ævars Petersens, fuglafræðings. Því
fer reyndar fjarri að ég hafi nokkurn
tíma verið í mikilli eða innilegri
snertingu við náttúruna, hvorki lif-
andi né dauða, og því var ekki laust
við að surnt sem þarna bar fyrir augu
vekti forundran, annað hrifningu og
enn annað dálitla ónotakennd.
Síðustu áratugina hefur Náttúru-
íræðistofnun haft rekstur Náttúru-
gripasafnsins með höndunt, en auk
þess er henni ætlað að annast rann-
sóknir á náttúru íslands. Einn grund-
völlur þeirra rannsókna eru ókjör af
náttúrugripum úr lofti, láði og legi
sem stofnunin safnar og varðveitir.
Þáð eru tildæmis fuglarnir. Þegar
ákveðin fuglategund er rannsökuð
dugir náttúrlega ekki að skoða bara
einn einstakan fugl; tegundarein-
kennin geta verið margvísleg, fuglinn
mismunandi eftir þvi hversu gamall
hann er eða hvort hann er karlfugl
eða kvenfugl, og eins getur það skipt
máli hvar eða hvenær árs hann var
felldur. Af þessum sökum liggur
ótölulegur fjöldi dauðra fugla í skúff-
um og skápum á Náttúrufræðistofn-
un. Mér var boðið að hnýsast í
skúffur þar sem liggja ránfuglshamir
í tugatali, tígulegir fálkar og ernir; í
öðrum glöddu augað hugljúfir smá-
fuglar af ýmsu tagi, skógarþrestir og
snjótittlingar; og í þriðju skúffuröð-
inni matgírugir mávar og kokhraustar
kríur og svo má lengi telja. Það var
ekki alveg örgrannt um að að manni
setti hroll andspænis öllum þcssum
lífvana einstaklingum sem eitt sinn
flugu frjálsir um loftin blá.
Það er ýmislegt sem hefur varð-
veislugildi fyrir forvitinn vísinda-
niann: hilluraðir reka hilluraðir fullar
af fuglsbeinum, áferðarfallegum fugls-
eggjum, að ógleymdum innyflum og
öðrum furðuverkum sem geymd eru
í sérstöku herbergi syndandi í áfeng-
um legi; mannsfóstur, hvalfóstur,
bandormar, hringormar, lifur, lungu,
nýru og sumt af því frekar ótútlegt á
að líta. Enda er mér tjáð að elstu
krukkurnar væru frá fumbýlingsárum
Náttúrugripasafnsins og að sumar
þeirra skráðust á reikning sjálfs Bene-
dikts Gröndals.
Og þannig rná halda áfram flakk-
inu, inn ganga, út ganga, upp stiga,
niður stiga. Við förum hratt yfir sögu
í steinadeildinni og líka í grasafræði-
deildinni, enda þurrkaðar plöntur
kannski ekki æsandi sjón fyrir óinn-
vígðan sem þekkir ekki mun á rós og
svepp. En það eru skordýrin hins
vegar, allar blessuðu pöddurnar, sem
■ Grænlenskur hvítfálki, stoltur og
hnarreistur. NT-myndir: Ámi Bjarna.
vekja með manni fagnaðarblandinn
hrylling. Yfir skordýrasafninu vakir
Erling Ólafsson dýrafræðingur og
opnaði hann Ijúfmannlega fyrir mér
skúffur og kassa og reyndi af fremsta
megni að svara fávíslegum spurning-
um á borð við þessar: Hvað er stærsta
skordýrið sem þú átt: En það
minnsta? Hvenær kom köngurlóin
fyrst til íslands? Eru bölvaðir geitung-
arnir að búa sig undir stórfellda
innrás? Áttu nokkuð sporðdreka?
Jú, það kom á daginn að stærsta
skordýrið sem hér hefur fundist er
líklega kóngafiðrildi frá S-Ameríku,
á stærð við sæmilegasta fugl. Og það
minnsta, já það kvikindi varð ekki
svo hæglega greint með berum aug-
um. Köngurlóin í einhverri mynd er
búin að vera íslendingur lengur en
mannfólkið. Geitungarnir eru líklega
bara á einhverju flakki og sporðdrek-
inn, þetta verndardýr okkar haust-
barnanna, var þarna geymdur ofaní
vindlaöskju, ásamt fleiri kvikindum
sem Erling safnaði á ferðalagi í Túnis.
Við enduðum skoðunarferðina
þetta síðdegi uppi á háalofti og þar
gein hann loks við okkur krókódíll-
inn, sem hræddi líftóruna úr honum
Árna ljósmyndara þegar hann dreng-
stauli fór á Náttúrugripasafnið í
dentíð. Urðu þar skiljanlega fagnað-
arfundir, þótt árin hafi sett sitt mark
bæði á Árna og krókódílinn. Árin
hafa líka leikið hákarlinn grátt, líkt
og aðra muni úr gamla Náttúrugripa-
safninu sem geymdir eru þarna- á
háaloftinu. Um náhvalstönnina góðu
sem þarna er líka á loftinu fjöllum við
síðar í blaðinu.
Náttúrugripasafnið er að búa sig
undir að taka á móti forláta grip,
þversneið af risafuru, síðbúinni þjóð-
argjöf frá Bandaríkjunum í tilefni af
ellefuhundruð ára afmæli íslands-
byggðar. Þegar síðast fréttist var
gripurinn kominn til Keflavíkur, en
hængurinn er bara sá að hvergi finnst
staður til að geyma hann.
Spurningin er hvort hann endar
uppi á þessum hanabjálka...?
Hverslags Náttúrugripa-
safn?
■ Þjóðminjasafnið okkar við
Hringbraut er sennilega dæmi um
það hvernig safn á ekki að vera.
Allavega ekki samkvæmt nútímahug-
myndum. Þetta eru stór orð, en
óneitanlega er safnið býsna óaðlað-
andi. Þar er gripum og fornmunum,
misjafnlega merkum eða ómerkum,
hrúgað saman skýringalítið í skúffur
og skápa og settar peysufatakonur
með prjóna til að vaka yfir. Safnið er
miklu fremur ein risavaxin geymsla
fortíðarinnar, en þjónustustofnun
fyrir nútímafólk.
Það verður heldur ekki hlaupið að
því að koma upp Náttúrugripasafni -
eða Náttúrufræðisafni einsog það
mun líklega heita - sem rís undir
nafni og aðkallandi að menn hafi
vakandi auga með nýjum viðhorfum
í safnamálum, sem eru að ryðja sér til
rúms erlendis en hafa ekki náð hingað
uppeftir að neinu marki.
Hugmyndir manna um söfn hafa
gerbreyst á síðari árum. Nú á safn að
vera lifandi staður; fullyrðing sem
gæti virst harla innantóm við fyrstu
sýn, en fyrir þá sem hafa heimsótt
staði á borð við Pompidou-safnið í
París eða Zoologisk Museum í Kaup-
mannahöfn er hún marktæk. Safn-
gesturinn á ekki bara að vera fótsár
þolandi; hann á að geta tekið þátt, •
■ Hann er næstum mannlegur. Jú,
þetta er simpansi.
fiktað, handfjatlað, leikið sér, vaknað
til skilnings um samhengi hlutanna en
ekki bara glápt einsog naut á nývirki
á dauð málverk, uppstoppuð hænsn
eða aflóga reiðtygi.
Áhugamenn unt náttúrufræðisafns-
byggingu dreymir um að eignast
3-4000 fermetra hús. Um 1600 fer-
metrar yrðu lagðir undir safnið og
ýmsa þjónustu sem því tengist.
Geymslupláss mætti líklega ekki vera
minna en um 1000 fermetrar og síðan
yrðu aðrir lOOOfermetrarlagðirundir
rannsóknastarfsemina.
Það er hægt að láta hugann reika
um Náttúrufræðisafn framtíðarinnar
og reisa ýmsa loftkastala. Hluti safns-
ins yrði lagður undir fasta og viða-
mikla sýningu, sem umfangs síns
vegna yrði að standa nokkurnveginn.
óbreytt um áraraðir. í öðrum hluta
safnsins yrðu síðan settar upp minni
sýningar - máski um efni sem eru
ofarlega á baugi - sem stæðu yfir í
skemmri tíma og væri jafnvel hægt að
senda út á landsbyggðina. Það þykir
líka heldur fornfálegt að hrúga saman
ótölulegum fjölda eintaka, heldur
yrði meira lagt upp úr því að sýna
samhengið í náttúrunni með líkön-
um, tildæmis af vistfræðilegu sam-
hengi lífsins í hafinu, og þar útskýrt
hver étur hvern og ekki undanskilin
sú algráðugasta skepna, maðurinn og
allt hans náttúrurask.
Náttúran er stór og minnkar ekki
að heldur á þessum tíma stórkostlegra
vísindalegra uppgötvana. Vitaskuld
myndi Náttúrufræðisafn fyrst og
fremst leggja áherslu á íslenska nátt-
úru; gróðurfar, dýralíf, jarðfræði og
kannski ekki síst lífið í sjó fiskveiði-