Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.2004, Blaðsíða 12

12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. nóvember 2004
MIKILFENGLEG og óvenjuleg er þessi hesta-
bók. Það má með sanni segja að mikið vatn hef-
ur til sjávar runnið frá því að Ásgeir frá
Gottorp og Theodór Arnbjörnsson rituðu sínar
frægu bækur, sem eitt sinn voru gersemar
hestamanna. Kannski segir mismunurinn betur
en margt annað hversu þjóðin hefur efnast vel á
liðnum árum. Bók sem kostar hátt í tuttugu
þúsundir þykir nú varla tiltökumál. Svona hugs-
um við nú af gömlu kynslóðinni!
Bók þessi skiptist í sextán kafla. Tólf þeirra
eru ritaðir af Hjalta Jóni, en fjórir af meðhöf-
undunum. Fyrstu kaflarnir eru sögulegs eðlis.
Fyrst er greint frá forfeðrum og forsögu ís-
lenska hestsins, síðan víkur sögunni til Íslands.
Landneminn heitir sá kafli og segir frá hestum
á fyrstu árum Íslandsbyggðar. Þá kemur að því
hvernig hesturinn hefur mótast í aldanna rás og
lagað sig að aðstæðum í köldu og harðbýlu
landi. Þar næst er fjallað um hegðun hestsins
og eðli og síðan um fjölbreytni lita hjá hest-
inum. Af spjöldum sögunnar er kafli um þátt
hestsins í lífi þjóðarinnar á liðnum öldum, notk-
un hans, aðbúð við hann o.fl. Á tímamótum heit-
ir svo stuttur kafli um hlutverk hestsins frá því
á nítjándu öld og fram að tímum vélvæðingar á
síðustu öld.
Þessir sex fyrstu kaflar eru allir sögulegs eðl-
is. Þar er sagan rakin frá fyrstu drögum til nú-
tímans. Þessu kann ég afar vel. Með því móti er
lesandinn vel undir það búinn að koma að nú-
tímanum með öllum sínum fjölbreytileika. Sjö-
undi kaflinn er raunar á mótum hins gamla og
nýja, þar sem skrifað er um reiðtygi. Þann kafla
á Sigríður Sigurðardóttir byggðasafnsvörður.
En nú tekur við lýsing á hinum sérstöku eig-
inleikum íslenska hestsins, sem gera hann að
þeim dýrgrip sem hann er. Þar er fjallað um
gangtegundirnar fimm, geðslag, vilja, þol og
fimi og ennfremur er sagt frá snjöllustu reið- og
tamningamönnum fyrri tíma. Lífsstíll og menn-
ing er kafli um hestamennsku nútímans, t.a.m.
tómstundaiðju þéttbýlisbúa og fyrstu samtök
hestamanna. Með sanni má tala um ,,lífsstíl“,
því að hestamennska breytir lífi hestamannsins
og gefur því nýtt inntak og viðmið. Og áfram
heldur frásögnin. Næst er að ræða um tamn-
ingu, þjálfun, reiðkennslu og segja frá helstu
tamningastöðvum. En á seinni árum hafa komið
upp glæsilegar tamingastöðvar. Þá kemur að
löngum og vönduðum kafla Kára Arnórssonar
um ræktunarstarf. Þar er að æði mörgu að
huga: ræktunarmarkmiðum, ræktunarmönnum,
ráðunautum, ræktunarbúum, kynbótahrossum,
ættum hrossa og ótalmörgu fleiru. Að þeim
kafla loknum eru tveir kaflar Þorgeirs Guð-
laugssonar, sá fyrri um keppni og sýningar. Þar
fáum við margt að vita um keppnishross og
knapa, dómstiga, verðlaun, landsmót og hér-
aðsmót, svo að eitthvað sé nefnt. Seinni kaflinn
er um hesta á erlendri grund allt frá fyrstu tíð.
Kaflar Þorgeirs eru afar vandaðir og ítarlegir
og kannski er meiri nýjung í þeim, einkum þeim
seinni, en mörgu öðru í þessari góðu bók.
Áhugaverður kafli er um hestinn í myndlist og
bókmenntum. Sérstaklega er myndlistinni og
myndlistarmönnum gerð góð skil. Bókmennta-
umfjöllunin er ágripskenndari en ég hefði kosið.
Um göngur og stóðréttir er stuttur kafli. Lest-
ina rekur svo kaflinn Fjallafrelsi. Þar er að-
allega sagt frá ferðum um óbyggðir Íslands og
fáeinum leiðum lýst.
Víst er þetta glæsileg bók. Myndirnar eru
frábærar og mikið augnayndi. Þær njóta sín
líka einstaklega vel í þessu stóra broti. Sumar
þeirra taka yfir heila opnu og eru því eiginlega
„plaköt“. Alls eru myndirnar rúmlega 700 tals-
ins og ljósmyndarar fjölmargir eins og sést á
myndaskrá og eftirmála höfundanna. Vitaskuld
þekkir maður margar þessara mynda úr bókum
og tímaritum, en þarna eru líka myndir, sem
ekki hafa áður birst og fengur er að.
Í eftirmála sínum greina höfundarnir frá því
hvernig þetta stórvirki er tilkomið og hvernig
þeir skiptu með sér verkum. Hjalti Jón ritaði
allan texta að undanteknum þeim fjórum köfl-
um, sem áður getur. Gísli B. hafði með höndum
öflun mynda, ritstjórn myndefnis og hönnun
bókarinnar.
Við fljóta sýn gæti maður haldið að bókin
væri fyrst og fremst myndabók, en textinn
aukaatriði. Einhver hefur látið það í ljós við
mig. En svo er alls ekki. Textinn er í raun mik-
ill. Hann leynir á sér í þessu stóra broti. Sam-
spil mynda og texta er líka fágætlega gott.
Þetta mikla verk hefur hlotið mikið lof og er
það maklegt. Bókin er hreint einstök og sann-
kölluð gersemi. Sérstaklega er ég hrifinn af
hinni sögulegu nálgun, sem mér sýnist gegna
þungamiðjuhlutverki. Sagan birtist okkur bæði
í vel skrifuðum texta og í hinu mikla mynda-
safni. Ofmælt er þó að fjallað sé um nær allt
sem viðkemur hestum, eins og segir í minn-
isblaði frá útgefendum, enda væri þar til of mik-
ils mælst. Fátt er sagt um sjúkdóma og hirð-
ingu hesta, svo að eitthvað sé nefnt. Stundum er
líka stiklað á stóru eins og í síðasta kaflanum,
þar sem segir frá hestaferðum. Og vitaskuld
geta menn alltaf verið ósammála um áherslur.
Það væri líka skrítið ef hestamönnum tækist
það ekki!
Allur frágangur bókarinnar virðist mér vera
með ágætum. Prófarkir eru vel lesnar og prent-
un góð. Í bókarlok eru miklar skrár eins og
vera ber: Tilvísanaskrá (eftir köflum), Heim-
ildaskrá, Myndaskrá (höfundar mynda) og
Nafnaskrá (þrískipt: hestanöfn, mannanöfn og
bæjanöfn).
Einhverjar aðfinnslur verð ég líklega að
reyna að tína til (Þar stóð Jónas Kristjánsson í
Eiðfaxa sig betur, enda er hann fagmaður).
Helst finn ég það að hversu bókin er stór og
þung. Þrjú kíló, segir J.K. og kallar hana „sófa-
borðsbók“. Það er sannmæli, því ekki verður
hún lesin án erfiðismuna nema við borð. Ég
dreg raunar í efa að hestamenn séu mikið gefnir
fyrir að setjast inn í stofu við sófaborð og fletta
í bókum! En ég læt mér detta í hug að útgef-
andinn hafi ætlað þessari bók stað við hlið ann-
arra bóka í sama stíl og broti, sem hann hefur
gefið út á undanförnum árum. Á ég svo að koma
með svolítinn sparðatíning í lokin? Á bls. 361
segir að Skrapatungurétt sé við Þverfellsveg í
Skagabyggð. Réttin er á mótum Laxárdals
fremri og Norðurárdals. Vindhælishreppur hét
þar til skamms tíma. Þverfellsvegur er enginn
þarna, en Þverárfjallsvegur tekur við af Norð-
urárdal. Hann er nokkuð langt frá réttinni. Þá
kannast ég ekki við nöfnin „fjallmenn“ og „fjall-
kónga“ (bls. 359) um Norðlendinga. Þá hef ég
alltaf heyrt nefnda „gangnamenn“ og „gangna-
foringja“. Hitt er sunnlenska.
Hestar í öndvegi
BÆKUR
Hestar
Gísli B. Björnsson, Hjalti Jón Sveinsson.
Meðhöfundar: Kári Arnórsson, Sigríður Sigurðardóttir,
Þorgeir Guðlaugsson 415 bls. Útg. Mál og menning,
Sögusetur íslenska hestsins, Reykjavík 2004
Íslenski hesturinn
Sigurjón Björnsson
Halldór Laxness
– ævisaga er eft-
ir Halldór Guð-
mundsson.
Halldór Lax-
ness var síðasta
þjóðskáld Evr-
ópu. Hann var
ekki þjóðskáld af
því að öll ís-
lenska þjóðin elskaði hann eða fynd-
ist jafn mikið til um allt sem hann
sendi frá sér. Því fór fjarri. Hann
var þjóðskáld af því næstum öll
þjóðin lét sig varða hvað hann skrif-
aði.
Verkum hans var oft fagnað og
margir reiddust þeim – en engum
var sama. Hann speglaði í lífi sínu
og bókum þá öld sem hann lifði og
lifði sig inn í, öld öfganna. Þannig
var hann sjálfur: Oft einstaklega al-
úðlegur og háttvís í framkomu en
um leið ótrúlega djarfur og hvass-
yrtur penni. Þeir voru ólíkir í hon-
um, skáldið og maðurinn, því hann
var maður andstæðna, Íslendingur
og heimsborgari, fagurkeri og bar-
áttumaður. Metnaður hans var mik-
ill og stundum tillitslaus. En skáld-
verk sín samdi hann af innri þörf og
ekki til að þóknast neinum.
Halldór Guðmundsson hefur tal-
að við fjölda manns, leitað í bókum,
skjala- og bréfasöfnum, hér á landi
og erlendis, að heimildum og vitn-
isburði um viðburðaríkt og þver-
stæðukennt líf Halldórs Laxness.
Myndin sem hann dregur upp af
viðfangsefni sínu er fræðandi og
skemmtileg en umfram allt ögrandi
og óvænt. Útgefandi er JPV útgáfa.
Bókin er 840 bls.
Nýjar bækur
ÖLL höfum við séð ófáar kvikmyndirnar sem
fjalla um helför gyðinga í síðari heimsstyrjöld-
inni og þykjumst flest þekkja þá sögu út og inn.
Sumir hafa jafnvel beitt kaldhæðninni til að firra
sig þeim tilfinningum sem sagan sú vekur og
sagt að það hafi nú aldeilis verið lán fyrir kvik-
myndaiðnaðinn að Hitler hafi hatað gyðinga, um
hvað hefðu menn annars gert myndir? En það er
nú samt sama hversu oft við þurfum að horfast í
augu við þennan hluta mannkynssögunnar og
hversu „kúl“ við þykjumst vera, þessi saga
snertir okkur djúpt og verður aldrei of oft sögð.
Wladyslaw Szpilman, píanóleikari og tónskáld,
skráði upplifanir sínar sem gyðingur í Varsjá á
stríðsárunum strax 1945 og bókin var gefin út í
Póllandi ári síðar undir nafninu Dauði borgar.
Sú útgáfa var auðvitað hressilega ritskoðuð, t.d.
varð að gera „góða nasistann, sem hjálpaði
Szpilman að komast af, að Austurríkismanni því
það var ósvinna að halda því fram að Þjóðverji í
her Hitlers hefði sýnt mannúð. Rúmum fimmtíu
árum síðar kom bókin svo út í Þýskalandi órit-
skoðuð og með viðauka sem inniheldur dagbók-
arbrot Wilms Hosenfelds, „góða nasistans“ fyrr-
nefnda. Síðan þá hefur bókin farið svokallaða
„sigurför um heiminn“ og sjálfur Roman Pol-
anski gerði eftir henni kvikmynd sem hlaut mik-
ið lof. Adrien Brody hlaut meira að segja Ósk-
arinn fyrir túlkun sína á Szpilman í þeirri mynd.
En segir þessi frásögn okkur eitthvað nýtt um
þann hrylling sem gyðingar upplifðu í stríðinu?
Kannski ekki. Og þó. Og bæði og. Þegar Szpil-
man skrifar bókina er hann enn í
losti eftir að hafa horft á eftir for-
eldrum sínum og þremur systkinum
um borð í lestina til Treblinka þar
sem hann veit að þau fara beint í
gasklefann. Sjálfum er honum óvænt
kippt út úr röðinni á leiðinni í lest-
ina. Honum tekst að flýja með hjálp
eins lögreglumannsins sem á að
passa að fólk fari um borð og lifir
síðan í rúm tvö ár í felum. Stundum
líða margir mánuðir án þess að hann
eigi orðastað við nokkurn mann.
Hann fær dagana til að líða með því
að fara yfir tónverk í huganum nótu
fyrir nótu, hugsa upp sjálfsmorðs-
aðferðir og naga myglaðar brauð-
skorpur. Sífellt með þá ógn yf-
irhangandi að nasistarnir finni hann og drepi.
Dauðinn er þó ekki það sem hann óttast mest.
Það er óttinn við að hendur hans bæklist sem
veldur honum mestum kvölum. Því til hvers á pí-
anóleikari að lifa ef hann getur ekki spilað?
Hvers virði er líf án listar og fegurðar? Þetta
sjónarhorn ásamt einföldum og meitluðum stíl
frásagnarinnar gerir hana einstaka. Szpilman
lýsir því sem hann upplifir á hófstilltan hátt og
gerir hvorki tilraun til að gera sjálfan sig að
hetju né aðra að óargadýrum; svona var þetta
bara. Sumir eru ómerkilegir eiginhags-
munaseggir, aðrir hjálpsamir Samverjar og stríð
og hörmungar breyta því ekki. Fólk er engar
hetjur, eins og faðir hans bendir honum á, það
reynir bara að lifa af eftir bestu getu. Sumum
tekst það. Flestum tekst það ekki. Eins og þýska
ljóðskáldið Wolf Bierman bendir á í prýðilegum
eftirmála voru það einungis tvö hundruð og
fjörutíu þúsund pólskir gyðingar af þremur og
hálfri milljón, sem lifðu stríðið af. Og því hverjir
björguðust virðast hendingin og
heppnin einar hafa ráðið. Stríð
fara ekki í manngreinarálit.
Viðaukinn með dagbókarbrotum
Hosenfelds gerir bókina líka ein-
staka. Slær mann jafnvel svolítið
út af laginu. Hvaða erindi á ör-
vænting þýsks höfuðsmanns í her
Hitlers inn í frásögn af baráttu
gyðinga við að komast hjá útrým-
ingu? Er það eitthvað merkilegt að
hryllingurinn hafi jafnvel gengið
fram af Þjóðverjum sjálfum? Nei,
varla. En það er átakanlegt að lesa
um sálarangist þýska hermannsins
sem neitar að trúa að ofsóknirnar
gegn gyðingum séu í samræmi við
vilja foringjans og óttast að hefnd
Guðs muni koma yfir afkomendur sína í margar
kynslóðir. Og sú kaldhæðnislega staðreynd að
bandamenn skyldu senda einmitt þennan nasista
í fangabúðir að stríðinu loknu og pynta hann til
dauða undirstrikar rækilega tilgangs- og inni-
haldsleysi styrjalda.
Þýðing Þrándar Thoroddsen er heilsteypt og
rennur vel, málið einfalt og kjarnmikið, ekki
vottur af þýðingarlykt.
En er ástæða til að lesa bók sem gerð hafa
verið góð skil í kvikmynd? Er ekki betra að
horfa bara á myndina? Engan veginn. Gamli
frasinn um að bókin sé betri sannar hér enn
gildi sitt. Kvikmyndin, þótt góð sé, er túlkun
Polanskis á bókinni, ekki upplifun Szpilmans. Pí-
anóleikarinn er enn ein sönnun þess að ekkert
jafnast á við vel skrifaðan texta til að koma við
kvikuna í okkur, fá okkur til að setja okkur í
spor annarra og sjá hlutina í nýju ljósi.
„Svo þér eruð þá enn á lífi …
BÆKUR
Sönn frásögn
Wladyslaw Szpilman, þýð.: Þrándur Thoroddsen.
220 bls. JPV-útgáfa 2004.
Píanóleikarinn
Friðrikka Benónýs
Wladyslaw Szpilman
Niðurfall – og
þættir af hinum
dularfulla
Manga er eftir
Hauk Ingvars-
son.
„Eftir að ég las
bókina Breið-
holtsstrákur fer í
sveit jólin 1989
varð mér ljóst að ég myndi aldrei ná
fullum þroska innan marka borg-
arinnar. Þegar leið á veturinn færði
ég í tal við foreldra mína að ég vildi
fara í sveit, helst á óðal móðurættar
minnar í Norðdahl. Erindið var auð-
sótt og leyst úr því greiðlega. Um
páskana hringdi móðir mín norður,
skiptist á hnitmiðuðum setningum
um sauðburð við manneskjuna á hin-
um enda línunnar og að samtalinu
loknu tilkynnti hún mér brottfar-
ardaginn.
Ég átti erfitt með einbeitingu síð-
ustu vikurnar í skólanum því ég gat
ekki beðið eftir að komast á vit
menningarinnar; á söguslóðir Ís-
lendingasagna þar sem ég gæti
stælt líkama minn og hert taugarnar
í baráttu við óblíða íslenska veðráttu
en jafnframt brugðið á leik við
frjálsborin ungmenni á bænum og
bæjunum í kring ...“
Niðurfall – og þættir af hinum
dularfulla Manga er fyrsta bók
Hauks Ingvarssonar. Hér takast
snörp ljóð á við lengri texta um æv-
intýri ljóðmælanda og vinar hans í
sveit og borg.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 88 bls. Verð: 2.690 kr.
Hvar frómur
flækist. Ferða-
sögur er eftir
Einar Kárason.
Það er sama
hvar frómur
flækist; sá sem er
vakandi fyrir um-
hverfi sínu tekur
alltaf eftir ein-
hverju sem er
þess virði að segja frá.
Þessi bók geymir fjóra ferðaþætti
Einars: Á vegum úti er um fiskvinnu
sumarið 1976 í Færeyjum og putta-
ferðalag með Einari Má um Evrópu;
Leitin að Livingstone um tóbaks-
reisu Einars með föður sínum um
Suðurland í verkfalli; Vitringar í
Austurlöndum lýsir sögulegri mann-
réttindaferð til Jemen, og Sorgar-
sinfónía fjallar um áhrifamikla ferð
til Auschwitz.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 135 bls. Verð: 4.290 kr.