Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.2004, Blaðsíða 18

18 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. nóvember 2004
AUÐUR Jónsdóttir heyrir til kynslóðar ungra
kvenna sem er að verða sífellt meira áberandi í
íslensku bókmenntalífi. Hún kom fram á sjón-
arsviðið með dálitlum hvelli er hún fékk tilnefn-
ingu til íslensku bókmenntaverðlaunanna fyrir
frumraun sína árið 2000. Síðan þá hefur hún sent
frá sér aðra skáldsögu, tvær barnabækur og loks
skáldsöguna sem hér er fjallað um; Fólkið í kjall-
aranum – sem ber þess enda augljós merki að hér
er þjálfaður og óvenjulega þroskaður höfundur
að verki.
Þessi nýja skáldsaga Auðar hefst í verslun þar
sem aðalsögupersónan Klara er að kaupa inn fyr-
ir veislu með Svenna sambýlismanni sínum. Eftir
því sem verkinu vindur fram er undirbúningur
veislunnar rakinn og loks veislan sjálf. Þessi
þröngi tímarammi minnir óneitanlega töluvert á
eitt áhugaverðasta verk Virginiu Woolf, Frú
Dalloway, sem hefst þar sem Clarissa Dalloway
er að kaupa blóm fyrir veislu sem hún ætlar að
halda um kvöldið, og lýsir síðan undirbúningi
veislunnar, veislunni sjálfri og lokum hennar.
Klara – rétt eins og Clarissa – rekur nánast all-
an sinn bakgrunn meðfram þessum veisluhöldum
fram að þeim tímapunkti er kristallar aðstæður
hennar og andlegt ástand í sögulok. Þrátt fyrir
að vera auðvitað töluvert nútímalegri í hugsun en
hin áttatíu árum eldri Clarissa, á Klara engu að
síður ýmislegt sameiginlegt með henni, svo sem
að vera afar háð sambýlismanni sínum en hafa
fjarlægst hann með því að draga sig inn í sinn
eigin heim. Báðar yfirgefa hið eiginlega sögusvið
veislunnar og hverfa inn í heim sem tilheyrir
þeim sjálfum frekar en mökum þeirra, en snúa til
baka þegar þær hafa áttað sig á ytra samhengi
hlutanna og tengslum þess samhengis við þeirra
eigin innri veruleika. Auk þess eiga þær Klara og
Clarissa báðar einskonar „skugga“, sem þjóna
því hlutverki að sýna hvernig líf þeirra sjálfra
hefði getað farið. „Skuggarnir“ afhjúpa bók-
staflega hætturnar sem fólgnar eru í dekkri hlið-
um þeirra eigin lífs – í „kjöllurum“ vitundarinnar
– og með þeim hætti ljá þau Fjóla, æskuvinkona
Klöru, og Septimus, andlegur tvífari Clarissu,
andlegum veruleika og að lokum innra uppgjöri,
þessara sterku aðalpersóna beggja verka nauð-
synlega dýpt, sem erfitt hefði verið að skila með
öðrum hætti. Fjóla gegnir einnig óvæntu lyk-
ilhlutverki í lokakafla Fólksins í kjallaranum, líkt
og Septimus í lokakafla Frú Dalloway.
Hvort sem vísun Auðar í verk Virginiu Woolf
er meðvituð eður ei, þjónar hún mikilvægu hlut-
verki í verkinu og við túlkun þess. Ekki síst
vegna þess að eins og hún birtist lesandanum er
hún hvorki altæk né fyrirsjáanleg, heldur fyrst
og fremst vel til þess fallin að gefa rannsókn höf-
undar á félagslegu og sálfræðilegu
hlutskipti kvenpersónunnar sem sagan
hverfist um, aukið vægi sem þætti í
stærri rannsókn og víðari umræðu en
rýmist í einu skáldverki. Því þær Klara
og Clarissa standa frammi fyrir tilvist-
arvanda sem að einhverju marki má
rekja til kynferðis þeirra og ólíkra hlut-
verka kynjanna í samfélaginu, sem auð-
vitað er hluti af menningarsögu allrar
síðustu aldar. Aðrar aðstæður þeirra
eru gjörólíkar, enda ríma bæði verkin
með trúverðugum hætti við þann stað
og tíma sem þau eru skrifuð inn í.
Klara er frumburður afar frjáls-
lyndra foreldra af ’68 kynslóðinni, sem í
uppreisn sinni gegn ríkjandi gildum
töldu sig hafa fundið svör er mótað
gætu nýja og betri framtíð. Foreldrar hennar
upplifa þann tíma er Ísland siglir hraðbyri út úr
staðnaðri fortíð sveitasamfélagsins inn í neyslu-
samfélag vestræns heims þar sem auðvelt er að
heimfæra hugmyndafræði umheimsins upp á ís-
lenskan veruleika. En þrátt fyrir einlægt um-
burðarlyndi og löngun til að lifa í samræmi við
háleitar hugsjónir sínar og bæta þar með heim-
inn allan, tekst foreldrunum ekki að hefja sig upp
yfir hversdagslegan vanda sinnar eigin smáu ver-
aldar. Þar ræður eilíf togstreita ríkjum, ásamt
svívirðingum, drykkjuskap og veraldlegum
blankheitum – í bland við heitar ástríður, sam-
viskubit og einhvers konar andlegt ríkidæmi.
Klara á því erfitt með að gera fjölskyldusögu sína
og uppeldi upp við sig; minningarnar eru misvís-
andi, ljúfsárar og kalla á þversagnarkennd við-
brögð. Í fjörlegri frásögn sinni tekst Auði að
draga einkenni þessa tvískinnungs upp á yf-
irborðið í texta sem er allt í senn; tragískur og
fyndinn, umburðarlyndur og dómharður, hlýr og
kaldranalegur. Um leið er hann raunsönn lýsing
á öfgakenndum áherslum þess tímabils sem ól
samtíma okkar af sér.
Vandi Klöru gagnvart fortíðinni og uppeldi
sínu felst í því að greina á milli þeirra alltumlykj-
andi hugsjóna og lífsgilda sem mannskepnunni er
fært að tileinka sér og innræta öðrum – ef hún
hefur til þess vilja á annað borð – og þeirra sér-
tæku mannlegu veikleika sem grafa undan lífi
einstaklinga sem ekki geta horfst af heilindum í
augu við sjálfa sig. Hún skynjar að það er hægt
að þekkja heiminn og svörin við vanda hans, án
þess að þekkja sjálfan sig, líkt og í tilfelli foreldra
hennar. Lausn hennar í lokin er því rökrétt og yf-
irveguð, hún gerir það sem foreldrar hennar
gerðu aldrei; tekur fulla ábyrgð á því persónu-
lega og sértæka, sem er tákngert í næstu kyn-
slóð, systursyninum Nonna sem stendur frammi
fyrir sama tilvistarvanda og hún sjálf sem barn.
Titill sögunnar, Fólkið í kjallaranum, er auð-
vitað táknrænn fyrir þennan efnivið, þar sem
húsið stendur bæði fyrir hina stærri þjóðfélags-
mynd og lagskiptingu hennar, sem og innri ver-
öld einstaklinga sem allir eiga
sínar hátimbruðu hugsjónir er
tróna ofan á misjafnlega við-
unandi veruleika, þótt ýmislegt
óþægilegt leynist í myrkum
kjallaranum. Á sínu veikasta
augnabliki hættir Klara sér þó
ofan í kjallarann – bæði bók-
staflega og í yfirfærðum skiln-
ingi – til að horfast í augu við
sannleikann. Þegar hún kemur
aftur upp veit hún hvað hún þarf
að gera.
Aðall þessarar sögu Auðar
Jónsdóttur er það samhengi sem
henni tekst að skapa uppgjöri
aðalsögupersónu sinnar. Ekki
einungis í bókmenntafræðilegum
skilningi eins og greint var frá að ofan, heldur
líka í heimssögulegum skilningi samtímans.
Þannig eru innan ramma sögunnar augljós og
mjög skiljanleg tengsl á milli „ástandsins í Mið-
Austurlöndum“ (eins og einn kaflinn heitir) og
innri heims hinnar djúpt þenkjandi Klöru. Hún
finnur til ábyrgðar sinnar gagnvart umheim-
inum, en er mun raunsærri en foreldrar hennar í
því að þekkja takmörk sín. „Henni er lífsins
ómögulegt að trúa á eigin götts“, (bls. 263) eins
og Svenni segir um Klöru, en sú staðreynd kann
að vera hennar helsti styrkur. Því í næsta kafla
„Allt er“ hefur hún eins og áður sagði þrátt fyrir
allt hugrekki til að fara niður í kjallarann í leit að
svörum, í leit að einhverju því sem getur gefið lífi
hennar verðugan tilgang og stöðvað flóttann sem
hún er á. Uppgötvun hennar: einfaldlega að „allt
er“, afhjúpar það besta úr uppeldi foreldranna,
viðurkenningu á því mikilvæga sem þau hafa inn-
rætt henni. En til viðbótar uppgötvar hún nauð-
syn þess að fara aðra leið en þau til að lifa með
þessu „öllu sem er“. Hún velur því án þess að for-
dæma og dregur að lokum – öfugt við foreldrana
– meðvituð mörk á milli sinnar tilveru og tilveru
þess fólks sem í yfirfærðri merkingu „hírist í
kjöllurum“ lífsins. Þau mörk sem hún dregur
eiga vitaskuld samsvörun í hennar eigin sálarlífi,
því það er ekki fyrr en hún hefur kynnst dýpstu
kimum síns eigin sjálfs sem hún getur „vonandi“
(bls. 290) snúið við þeim bakinu.
Fólkið í kjallaranum er skáldverk þar sem höf-
undi tekst að láta hið smáa innan ramma sög-
unnar, vísa til þess stóra samhengis sem ríkir ut-
an við verkið sjálft; hér og nú í þeim tvískinnungi
sem við öll upplifum gagnvart þjáningum sam-
bræðra í Mið-Austurlöndum á milli þess sem við
höfum ofan af fyrir okkur í IKEA og Habitat. Þar
sem fólk telur sig geta bjargað öllum heiminum
en eyðileggur hugsunarlaust sín eigin börn.
Þetta er saga um samtímann í stóru samhengi
þar sem tónninn sem höfundur slær hljómar svo
kunnuglega að það er næsta óþægilegt – en afar
áhrifaríkt.
Hátimbraðar hugsjónir
fólks í kjöllurum
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Auði Jónsdóttur. Mál og menning, 2004. 290 bls.
Fólkið í kjallaranum
Fríða Björk Ingvarsdóttir
Auður Jónsdóttir
Í ÆVINTÝRUM einsog Öskubusku býr söguhetj-
an við vondan aðbúnað og ásókn illmenna fram eft-
ir sögu en er síðan bjargað af prinsinum og lifir
hinu ljúfa lífi konungborinna upp frá því. Í sögu
Maliku Oufkir er þessu öfugt farið. Fimm ára göm-
ul er hún tekin í fóstur af konungi Marokkó og elst
upp í höll hans við allsnægtir og eftirlæti til sextán
ára aldurs. Þá yfirgefur hún höllina að eigin frum-
kvæði og flyst heim til foreldra sinna. Faðir henn-
ar, Múhameð Oufkir, er þó engin kotbóndi heldur
innanríkisráðherra Marokkó og forríkur maður
sem getur veitt dóttur sinni allt það besta sem
efnaleg velmegun býður upp á. Og Malika nýtur
frelsis í fyrsta sinn á ævinni. Sú hamingja stendur
þó ekki lengi því þegar hún er nítján ára er faðir
hennar sakaður um að eiga þátt í valdaránstilraun
og tekinn af lífi. Malika, móðir hennar og fimm
yngri systkini eru tekin höndum og sett í fangelsi
þar sem þau dvelja næstu fimmtán árin. Eftir að
þeim tekst með ótrúlegri þrautseigju að flýja eru
þau sett í stofufangelsi sem varir í fimm ár í viðbót.
Og svo er þeim gefið „frelsi. Að vísu eru símar
þeirra hleraðir, njósnað um þau, þau fá hvergi
vinnu o.s.frv., en að nafninu til eru þau frjáls. Og
eftir að einni systurinni tekst að flýja til Frakk-
lands er leiðin til raunverulegs frelsis opin fyrir þau
hin. Og prinsinn er á vísum stað einsog
vera ber, en þau lifa þó ekki ham-
ingjusöm upp frá því, þar sem fangavist-
in hefur sett á Maliku óafmáanleg spor
og einsog hún segir sjálf þá verður hún
„aldrei einsog fólk er flest“. (bls. 273).
Það er skáldkona frá Túnis, Michéle
Fitoussi, sem skráir sögu Maliku í fyrstu
persónu eftir frásögn hennar sjálfrar.
Stærsti hluti bókarinnar fjallar um árin í
fangelsinu og lýsir vel því andlega og lík-
amlega niðurbroti sem fangavistin og
niðurlægingin veldur:
„Í lokin vorum við orðin einsog villidýr
í búri. Við vorum ekki lengur fær um að
sýna neinar tilfinningar. Við vorum
þreytt og reið, árásargjörn og grimm.“
(bls. 168)
Aldrei missa þau þó kjarkinn og reyna eftir
fremsta megni að halda í hefðbundnar reglur,
mennta sig og viðhalda kímnigáfunni. Og tekst það
ótrúlega vel miðað við aðstæður.
Forvitnilegastur er þó kaflinn sem lýsir lífinu
innan konungshallarinnar þar sem fjörutíu konur
búa saman í kvennabúri konungs og siðir og viðmið
virðast lítið hafa breyst frá miðöldum. Aftur og aft-
ur verður lesandinn að minna sig á að hér er verið
að lýsa raunverulegu lífi á seinni hluta nýliðinnar
aldar en ekki sögusviði Þúsund og einnar nætur.
Og utan hallarveggjanna ekur fólk um á sportbíl-
um, klæðist fötum frá Dior og djammar á diskótek-
um að vestrænum hætti. Þvílíkar andstæður.
Frásagnarhátturinn er einfaldur og blátt áfram,
ekkert flúr eða dramatíseringar;
kona að segja annarri konu sögu
sína yfir tebolla, sögu sem er ógn-
vekjandi, spennandi og grátleg í
sjálfri sér án þess að grípa þurfi til
meðala skáldskaparlistarinnar til
að magna áhrifin.
Þýðing Guðrúnar Finn-
bogadóttur er trú þessum einfalda
frásagnarhætti þótt á stöku stað
bregði fyrir sérviskulegu málfari
sem stingur í stúf: hann „lét fjósn-
irnar dingla inni í buxunum“. (bls.
159).
Það sem gerir Svipt frelsinu
sérstaka bók í því flóði hörm-
ungasagna um misrétti gegn kon-
um í þriðja heiminum, sem flætt hafa yfir Vest-
urlönd á undanförnum árum, er að hér er ekki
verið að fjalla um misrétti gegn konum per se.
Systrunum og móður þeirra er ekki nauðgað eða
þær niðurlægðar kynferðislega og þær hljóta í
engu öðruvísi meðferð en bræðurnir. Hér er verið
að fjalla um brot gegn manneskjum sem ekkert
hafa til saka unnið. Eru einungis peð í valdatafli
landsfeðranna, pólitísk fórnarlömb án þess að hafa
nokkurn tíma komið nálægt pólitík. Gjalda fyrir
syndir feðranna með tuttugu árum af lífi sínu. Og
það skelfilegasta er að meðan þau voru bak við lás
og slá stóð umheiminum nákvæmlega á sama.
Öskubuska afturábak
BÆKUR
Sönn frásögn
Malika Oufkir / Michéle Fitoussi, þýð.:
Guðrún Finnbogadóttir, JPV-útgáfa 2004. 281 bls.
Svipt frelsinu – fangelsuð í eyðimörkinni í 20 ár
Friðrikka Benónýs
Baróninn er eftir
Þórarin Eldjárn.
Árið 1898 kom
til Íslands fransk-
ur aðalsmaður,
barón Charles
Gauldrée Boill-
eau, stórættaður
heimsborgari og
hámenntaður
listamaður sem vonaðist til að finna
sjálfan sig í íslenskri sveit, órafjarri
umbrotum heimsmenningarinnar.
Fyrr en varði hafði hann keypt sér
kostajörðina Hvítárvelli í Borgarfirði
og hafið þar búskap, götuheitið Bar-
ónsstígur í Reykjavík vitnar um að
þar kom hann einnig við. Stórbrotnar
hugmyndir hans féllu ekki allar í frjó-
an jarðveg og brátt varð ljóst að há-
leitir draumar hans og íslenskur
veruleiki áttu illa saman – nútíminn
var ekki kominn til Íslands.
Hver var þessi maður og hvað
gekk honum til? Þórarinn Eldjárn
hefur sett saman margbrotna heim-
ildaskáldsögu um baróninn á Hvít-
árvöllum, eins og Íslendingar hafa
jafnan kallað þennan dularfulla
mann.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bók-
in er 310 bls. Verð: 4.690 kr.
Nýjar bækur
Helgi skoðar
heiminn er eftir
Njörð P. Njarð-
vík. Halldór Pét-
ursson mynd-
skreytti.
Nú hefur sag-
an um strákinn
Helga, hryssuna
Flugu og hund-
inn Kát sem fóru
að skoða heiminn og lentu í ótrúleg-
um ævintýrum verið endurútgefin.
Upplifun ungs drengs á undraheimi
íslenskrar náttúru er á ógleyman-
legan hátt túlkuð í máli og myndum.
Þessi saga hefur fullkomlega haldið
gildi sínu. Hún er áminning um það
að maðurinn og dýrin eiga heiminn
saman – og tröllin eiga nóttina!
Kannski er það bara þyturinn í
vindinum, en honum finnst eins og
einn tröllkarlinn segi: Nú er mál fyr-
ir lítinn dreng að fara heim. Heim-
urinn er stór og þú átt hann ekki all-
an, þótt þú haldir það. Við eigum
nóttina þegar mennirnir sofa.
Sagan um Helga og ævintýraferð
hans á erindi við unga íslenska les-
endur og gefur þeim eldri um leið
kærkomið tækifæri á að rifja upp
kynnin við gamla kunningja.
Útgefandi er Fjóla – bókaútgáfa.
Bókin er 27 blaðsíður.
Á vængjum
söngsins – Jónas
Ingimundarson
segir frá er eftir
Gylfa Gröndal.
Jónas Ingi-
mundarson er
fæddur á Berg-
þórshvoli en ólst
upp á Selfossi og
í Þorlákshöfn. Bernska hans var á
margan hátt erfið; móðir hans átti
við veikindi að stríða og foreldrar
hans skildu þegar hann var ellefu
ára. Það vildi honum til happs að
eiga stóra fjölskyldu sem studdi
hann með ráðum og dáð og gerði
sér grein fyrir þeim miklu hæfi-
leikum á sviði tónlistar sem hann
var gæddur.
Þetta er sagan af lopapeysu-
stráknum frá Þorlákshöfn sem eftir
langt nám og harða baráttu vann
sigur og hlaut viðurkenningu al-
þjóðar. En Jónas er ekki aðeins pí-
anóleikari af guðs náð, heldur hefur
hann einnig verið kórstjóri, kenn-
ari, skipuleggjandi tónleika og síð-
ast en ekki síst unnið ómetanlegt
starf við að kynna tónlistina.
Jónas er einlægur hugsjónamað-
ur, hefur ósvikna kímnigáfu og ein-
stakt lag á ná til fjöldans og láta
öðrum líða vel í návist sinni.
Margt mun koma á óvart í þess-
ari áhrifaríku og skemmtilegu sögu
um líf og list eins ástsælasta og
merkasta tónlistarmanns þjóð-
arinnar. Bókin er rækilega mynd-
skreytt og henni fylgja tveir geisla-
diskar með leik Jónasar og
Sinfóníuhljómsveitar Íslands.
Útgefandi er JPV útgáfa.