Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004 | 5
verður að sjálfsögðu áheyrilegra ef í því eru
stef sem sennilega hafa verið þulin með sér-
stakri áherslu.
Upphaflega hefur að líkindum einungis
verið eitt stef í drápum og ekki nema eitt
vísuorð, en síðan taka skáld að tefla fram
tveimur stefjum eða fleiri og umfang þeirra
verður meira, allt upp í heila vísu. Þessi
sundurgerð í stefjanotkun kemur glöggt
fram í Völuspá; þar eru stefin þrjú: hið
fyrsta er hálft erindi, annað stef er eitt
vísuorð og hið þriðja heilt erindi (8 línur).
Lesendur Völuspár taka að sjálfsögðu eft-
ir stefjunum í kvæðinu sem augljóslega hafa
ruglast nokkuð ekki síður en vísurnar og
þannig hefur kvæðið verið prentað öldum
saman í útgáfum margra manna. Fjöldi
fræðimanna minnist á skiptingu kvæðisins í
þrjá hluta, einkum eftir tíðum sagna í frá-
sögn, en engum nema Helga Hálfdanarsyni
virðist hafa hugkvæmst að skipan kvæðisins
hafi í upphafi ráðist af reglulegu drápu-
formi þar sem stefin þrjú hlutu að þrískipta
kvæðinu. Kannski hafa menn ekki hugað að
þessu vegna þess að önnur Eddukvæði hafa
ekki stef og varðveittar drápur höfðu ekki
sundurleit stef í einstökum kvæðum.
Þótt Sigurður Nordal sé í rannsóknum
sínum einkum bundinn við ritskýringar,
veltir hann eigi að síður stefjunum all-
rækilega fyrir sér. Hann áttar sig þó ekki á
margbreytileika þeirra og ruglingi í kvæð-
inu og hann leitar ekki lausna með tilstyrk
formsins. Um stefjanotkun í Völuspá skrifar
hann: „Skáldið hefur farið þarna eftir
smekk sínum og geðþótta, en engum
reglum. Hann hefur stefin til að stilla blæ
kvæðisins.“6 Þó mætti ætla að drápuformið
hafi hvarflað Sigurði án þess að hann leiti
þar halds og trausts, því að hann ritar einn-
ig á næstu blaðsíðu: „Þó verður ekki fyrir
synjað að þriðja stefið hafi verið endurtekið
með vissu millibili, en kvæðið er ekki nógu
vel geymt til þess að lagfæra það eftir
þeirri skoðun [. . .] endurkoma annars stefs-
ins í 62.–63. v. er grunsamleg.“ Sigurður
segir beinlínis að það sé „óvinnandi vegur
að koma Völuspá aftur í sína upprunalegu
mynd“ ( bls. 12). Eigi að síður lætur hann
prenta “lagfærðan texta“ í riti sínu og segir
það tilgang sinn „að færa kvæðið nær frum-
textanum á ýmsan hátt“ (bls. 4). Hann
breytir röð vísnanna, sleppir viðaukum, vel-
ur úr orðamun og merkir sérstaklega þar
sem hann telur vanta í kvæðið. Þótt frum-
gerð kvæðisins sé jafnfjarri og áður eftir
þessar „lagfæringar“, sýnir þetta viðleitni
hins merka fræðimanns til að ráða gátuna
um frumgerð Völuspár. Fleiri útgefendur
hafa fært til vísur í kvæðinu en í minna
mæli.
Sigurður treystir sér sem sagt ekki til að
lagfæra kvæðið með leiðsögn stefjanna og
ekki bætir úr skák að hann misskilur mið-
stefið – „Vituð ér enn, eða hvat?“ – eins og
reyndar flestir aðrir útgefendur. Sumir
fræðimenn gera þessu stefi alls engin skil;
þeir virðast ekki telja þörf á að skýra þetta
mikilvæga tilsvar, né átta þeir sig á því
hver ber þessa áköfu spurningu fram hvað
eftir annað. Skýring Nordals er þessi: „Á ég
að hætta, – eða þorið þér að heyra lengra?“
Og hann ætlar völunni þessa spurningu.
Helgi Hálfdanarson er á annarri skoðun.
Að hans áliti er það Óðinn sem á þetta
spurningastef sem merki einfaldlega:
„Hvort veistu fleira?“. Samkvæmt skýr-
ingum Helga er þessi hluti Völuspár („Járn-
viðja) að mestu leyti samræður Óðins og
völu austur í Járnviði. Óðinn leitar áfjáður
þekkingar og vitneskju hjá „hinni öldnu“ og
vill sífellt fá fleiri upplýsingar og spásagnir
um vandamálin sem steðja að guðunum.
Völvan svarar í hvert sinn með heilum
stefjabálki. Í öllum hlutum Völuspár hyggur
Helgi að samræðum og beinni ræðu svo að
ljóst sé hver mælir tilsvör fram hverju
sinni, en á það skortir í flestum útgáfum.
Sundurgerð stefjanna í Völuspá á sína
skýringu í því, að áliti Helga Hálfdanar-
sonar, að þau eru hvert úr sínu kvæðinu
(drápum) sem liggja Völuspá til grundvallar
(meira um það síðar).
Stakkaskipti
Niðurstöðu athugana sinna um upprunalega
gerð Völuspár setur Helgi fram í bók sinni í
endurskipulögðum texta kvæðisins sem
hann kallar „Tilgáta um upphaflega gerð“.
Form og uppbygging tilgátutextans leiðir í
ljós að kvæðið hefur tekið stakkaskiptum.
Hér er það í fullkomnu drápuformi: Inn-
gangur, niðurlag (þ.e. slæmur) og þrír
stefjabálkar þar sem stefjabyggingin er
reglubundin. Vísurnar eru 60 að tölu undir
fornyrðislagi og alstaðar jafnmargar innan
hverra stefjamála. Helgi leitast við að nýta
form og efni sem heimildir hvort um annað.
Tilgátutextann rökstyður hann á skýran
hátt í öllum atriðum.
Efnisatriði kvæðisins eru hér í trúverð-
ugra samhengi en áður, skýringar margar
hverjar nýstárlegar og oftastnær sannferð-
ugri en hinar hefðbundnu skýringar í Völu-
spárútgáfum fyrr – og einnig síðar. Helgi
sýnir fram á hvernig orð og ljóðlínur hafa
afbakast vegna misskilnings og misritunar í
handritum, en samt hafa þær verið prent-
aðar æ og aftur – og eru prentaðar enn.
Þessum afbökunum snýr Helgi til senni-
legra skilnings og skáldlegra horfs og alltaf
með rökstuðningi. Ágreiningur hlýtur þó
ætíð að vera uppi um ýmsar ritskýringar og
Helgi tekur fram að textinn verði aldrei
með fullkomnu öryggi hreinsaður af lemstr-
um og misskilningi í handritum.
Fróðlegt er að bera allar skýringar Helga
saman við skýringar annarra Völuspár-
útgefenda. Skýringar hans opna ekki ein-
ungis leið til aukins skilnings, heldur beitir
hann líka fágætri glöggskyggni til að skýra
tilkomu rangfærslna í textann.
Frumkvæðin þrjú
Ýmsir fræðimenn hafa álitið að Völuspá sé
samsett úr fleiri kvæðum og ekki synjar
Sigurður Nordal fyrir það. Helgi Hálf-
danarson lætur ekki sitja við ályktun eina,
heldur dregur hann upp úr kafinu þrjú full-
burða kvæði sem hann sýnir fram á að
geymi nær allan efnivið Völuspár enda sé
hún sett saman úr þeim ásamt fimm vísum
sem Völuspárhöfundur hefur bætt við til að
tengja kvæðin saman og fullnægja drápu-
forminu. Helgi rekur slóðina til þessara
kvæða eftir stefjunum þremur og með hlið-
sjón af stílnum sem einkennir hvert þeirra.
Þessi þrjú frumkvæði birtir Helgi líka í bók
sinni. Í þau vantar ekkert erindi, einungis
örfáar línur í tvö þeirra en hið þriðja
(„Mímisspá“) virðist í fullri stærð. Þegar
þau eru lesin og skoðuð reynast þau ekki
einungis vera sjálfstæð kvæði að stíl og
efni, heldur kemur í ljós að sérhvert þeirra
er drápa í reglubundnu formi. Helgi hefur
leitt kvæðin þrjú fram á sviðið í nánum
tengslum við könnun sína á Völuspá og leit-
ina að upphaflegri gerð hennar. Verður þá
ljóst að Völuspárhöfundur hefur steypt
kvæðunum saman án þess að hnika hverju
þeirra til nema lítillega og farist það vel úr
hendi.
Fyrsta kvæðið, sem Helgi kallar
„Ásaspá“ er epísk frásögn og segir þar frá
upphafi heims, hlutdeild guðanna í sköp-
uninni, lífi guðanna, spillingu þeirra, hruni
og endurreisn. Það hefst á erindinu „Ár var
alda“ og stefið þar er: „Þá gengu regin öll /
á rökstóla, ginnheilög goð, / ok um þat
gættusk“. Annað kvæðið, „Járnviðja“, hefst
á vísunni “Austur býr hin aldna / í Járn-
viði“. Þar segir frá för Óðins á fund völu
einnar til að spyrja hana tíðinda og leita
spásagna. Með dramatískum þunga rekur
völvan fróðleik sinn, sýnir hann í stór-
brotnum myndum og boðar endalokin sem
senn dynja yfir. Stefið í þessu kvæði er:
„Vitið ér enn, eða hvat?“ Þriðja kvæðið, sem
Helgi nefnir „Mímisspá“, hefst á vísunni
sem er fremst í Völuspá og er þar lögð í
munn Heiði seiðkonu: „Hljóðs bið ek allar /
helgar kindir“: Í kvæðinu er greint frá því
er Óðinn fer á fund Mímis við brunninn
fræga. Mímir man allt um fortíðina en eink-
um sér hann hið ókomna fyrir; hann flytur
Óðni geigvænlega spá um ragnarök og
sökkvir sér síðan aftur í vatnið. Stefið í
kvæðinu er heil vísa: „Geyr nú Garmr mjök
/ fyr Gnipahelli, / festr mun slitna / en freki
renna. / Fjölð veit ek fræða, / fram sé ek
lengra / um ragna rök / römm sigtíva.“
Frumkvæðin eru að sjálfsögðu staðfest-
ing þeirrar þrískiptingar kvæðisins sem
flestir hafa tekið eftir en ekki áttað sig á
því hvar forsendur hennar liggja. Augljóst
er að fyrsti þriðjungur Völuspár segir frá
fortíðarviðburðum, miðhlutinn frá nútíð en
síðasti þriðjungurinn er framtíðarspá. Þessi
þrjú tímasvið einkenna frumkvæðin hvert
og eitt. Helgi Hálfdanarson segir að það sé
„engu líkara en þau gætu táknað örlaga-
nornirnar þrjár, Urði, Verðandi og Skuld“.
Hver samdi Völuspá og hversvegna?
Spyrja mætti hví höfundur Völuspár hafi
freistast til þess að steypa þessum efniviði
saman í þetta mikla kvæði. Augljóslega eru
kvæðin þrjú hugmyndalega tengd; þau
fjalla um skyld efni, þ.e. helstu goðsögur í
heiðnum sið, um sköpun heims, örlög hans
og guðanna og þar með mannkyns. Hin
heiðna heimssýn býr í þeim öllum. Þetta
eru vönduð kvæði, ort af ástríðu, miklu hug-
arflugi og sterkri myndvísi; þau geyma hug-
myndaheim sem er að hverfa á tíð höfundar
og hann hefur viljað varðveita, væntanlega
af hinum bestu menningarhvötum. Helgi
bendir á að röð kvæðanna í samsteypunni
fari afar vel; efni, stígandi og áferð öll
myndi áhrifamikla heild.
Formælendur ævisagnaaðferðar við bók-
menntarannsóknir hafa að sjálfsögðu reynt
að nálgast höfund Völuspár og fer Sigurður
Nordal þar fremstur í flokki. Hann skrifar
langt mál um „skáldið“ og reynir að búa sér
til mynd af því. Menn hafa deilt um það
hvort höfundur Völuspár hafi verið heiðinn
eða kristinn og margir talið að hann hafi
verið heiðinn maður en farinn að smitast af
kristni. Flestir telja kvæðið ort á mótum
heiðni og kristni. Helgi telur að höfundar
frumkvæðanna hafi verið heiðnir menn en
höfundur Völuspár kristinn og kemur sá
snillingur rækilega upp um sig í þeim vísum
sem hann leggur til í kvæðið frá eigin
brjósti. Hafi Völuspá verið sett saman ná-
lægt árinu 1000, má augljóst vera að frum-
kvæðin þrjú geta verið mun eldri.
Hvað er með Ásum?
Með rannsókn sinni hefur Helgi Hálfdan-
arson unnið verk sem allir aðrir hafa talið
óvinnandi, – að gera grein fyrir líklegri
upprunalegri gerð Völuspár. Helgi miklast
ekki af verki sínu sem hann hefur óneitan-
lega unnið af kunnáttu, innsæi og hug-
kvæmni og einstakri þekkingu á skáld-
skaparmálum. Undir bókarlok skrifar hann:
„Það má nærri geta, að gætnir menn og
hófsamir munu kalla hér glannalega tekið
til hendi, og helzt til lítil kurteisi sýnd þeim
einu vitnum sem til verða kvödd í máli
þessu, handritunum; enda má svo virðast í
fljótu bragði. En hyggjum þó nánar að.
Þegar frá er talin tilfærsla brotanna, sem
öllum ber saman um að ekki verði hjá kom-
izt, mun hér minna lagt til af leiðréttingum,
en útgefendur hafa yfirleitt látið sér nægja“
(bls. 101).
Þetta er hárrétt. Allir útgefendur Völu-
spár hafa leitast við að skýra orð og inntak
kvæðisins. En „tilfærsla brotanna“, þ.e.
endurskipulagning kvæðisins og þar með
endurreisn formsins, er viðfangsefni sem
Helgi einn hefur til lykta leitt á frumlegan
hátt og sannfærandi.
Þeir sem lesa Maddömuna með kýrhaus-
inn hljóta að furða sig á því að enn skuli
menn gefa út Eddukvæði og skrifa fræðirit
um þau án þess að minnast á þetta rit
Helga Hálfdanarsonar um Völuspá. Hvað
veldur þessari undarlegu þögn? Baldur Haf-
stað prófessor er eini fornritafræðingurinn
sem vakið hefur athygli á bókum Helga um
fornan kveðskap og telur að fræðaheim-
urinn hefði má sinna þeim betur en raun er
á.9 Hann getur sér þess til að e.t.v. hafi
fræðimönnum þótt hér of langt gengið. En
hvers vegna láta menn þá ekki slíkt álit í
ljós og reyna að rökstyðja það?
Helgi Hálfdanarson hefur ætíð tekið virk-
an þátt í opinberum umræðum, ekki síst um
bókmenntir. Í fyrra vakti hann enn máls á
Völuspá í stuttri grein, „Gaglviður“, í
Morgunblaðinu (8. mars 2003). Mig furðar
ekki þótt Helgi láti þar hæversklega í ljós
nokkra vanþóknun á þeirri stöðnun og því
tómlæti sem ríkir um rannsóknir Völuspár
á vettvangi íslenskra fræða. Greininni lýkur
hann með þessum orðum: „Og víst mega ís-
lensk fræði kallast furðu nægjusöm að
hampa þessu fyrirbæri, svo sem það er lesið
og skilið á þeim bæ, og meta það sem hið
merkasta af gjörvöllum ljóðskap á Norður-
löndum fyrr og síðar.“
Það er með ólíkindum að stofnanir og
starfsmenn íslenskra fræða skuli í fjóra
áratugi hafa þagað þunnu hljóði um Völu-
spárkenningar og -skýringar Helga
Hálfdanarsonar og látið sem verk hans sé
ekki til. Hér heima og erlendis hafa fræði-
menn haldið áfram að gefa Völuspá út með
gömlu, götóttu skýringunum sem eru bjag-
aðar eins og hinn staðlaði handritatexti, og
senda á markað fræðirit sem endurtaka
ruglingslegar og mjög ófullnægjandi hug-
myndir um upprunagerð og form þessa
forna snilldarverks. Mörg þessi rit eru í
veglegum umbúðum og öll eiga þau það
sameiginlegt að forðast Maddömuna með
kýrhausinn.
 1. Bókin kom fyrst úr árið 1964, útg. Prentsmiðjan
Leiftur. 2. útgáfa endurbætt birtist 2002, útg. Mál og
menning. Tilvitnanir í þessari grein eru í þá útgáfu.
2. Sigurður Nordal: Völuspá, fylgirit Árbókar Háskólans
1922-23, Reykjavík 1923, bls. 6. 2. prentun, útg. Helga-
fell 1952. Tilvitnanir í greininni eru í frumútgáfuna.
3. Helgi Hálfdanarson: Maddaman með kýrhausinn. 2.
útg. 2002, bls. 38.
4. Andreas Heusler: Die altgermanische Dichtung, bls.
126. Berlin 1923.
5. Finnur Jónsson: Stutt íslensk bragfræði. Kaupmanna-
höfn 1892.
6. Völuspá, 1923, bls. 23.
7. De gamle Eddadigte. Köbenhavn 1932, bls. 13.
8. Völuspá 1923, bls. 84.
9. Baldur Hafstað: „Fræðaþulurinn Helgi Hálfdanarson.
Lesbók Morgunblaðsins 5. janúar 2002. Í greininni
fjallar Baldur bæði um Maddömuna með kýrhausinn og
bók Helga, Slettireku, útg. 1952, 2. útg. 2001, þar sem
hann fjallar um vísur og kvæði í Íslendingasögum.
Höfundur er prófessor emeritus við Kennaraháskóla Ís-
lands.