Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 16
16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004
ÞETTA er ævintýr. Um það er engum blöðum að
fletta. Aðrar skilgreiningar mega vera álitamál.
Staður og tími er ekki með öllu ljós svo dæmi sé tek-
ið. Í heimalandinu, þar sem sagan hefst, er bæði
torfbær og baðstofa. Og þar er einnig sauðfé. Það
bendir til norðurslóða. En féð gengur til beitar í
skógi vöxnum hlíðum þar sem ærnar ganga með
bjöllu sem hangir í bandi um háls þeirra. Bjöllu-
kliður frá búpeningi í skógi vöxnum hlíðum tengist
sveitasælu á suðlægari breiddargráðum. Svo gefur
sýn yfir fjörð og hillir undir jökla. Það leiðir hugann
aftur að norðrinu. En þá koma í ljós birnir og gaup-
ur. Það stefnir enn suður á bóginn. Að lokum rennur
upp fyrir manni að landið fyrirfinnist ekki á kortinu.
Aðeins í hugarheimi. Og þá stöndum við aftur
frammi fyrir hinni einu haldbæru staðsetningu:
Þetta er jú ævintýr. Og viti menn, ævintýrin gerast
enn!
Þess er þá ekki heldur að vænta að unnt sé að
finna stað hinu volduga konungsríki í Austurálfu þar
sem sagan gerist öðrum þræði. Hvernig leikurinn
berst þangað? Það er nú saga að segja frá því. Her-
skip koma til heimalandsins. Körlum og konum er
boðið að bera augum orlogsflotann. Og þar er svo
sannarlega margt að sjá. Fólkið gleymir sér og áttar
sig ekki fyrr en skipin stefna á fullri ferð til hafs! Er
svo ekki að orðlengja að fólkið er flutt rakleitt til
Austurálfu þar sem það er samstundis hneppt í
þrældóm. Allt gerist það samt með ólíkindum mjúk-
lega. Konurnar eru lokaðar inni í kvennabúri. Mars-
ena konungur verður svo hugfanginn af einni kon-
unni að hann tekur hana sér til eiginorðs; gerir hana
að drottningu í ríki sínu og eignast með henni syni
tvo. Vastí heitir hún. En þar sem hún er allsendis
óvön þrælsótta og þýlyndi leyfir hún sér að standa
uppi í hárinu á eiginmanni sínum, sjálfum kónginum
í ríki sínu. Þar með er henni tafarlaust vikið úr
drottningarsætinu. En henni er þá fenginn annar
bústaður til dvalar. Og virðingu sinni fær hún að
halda.
Öðru sinni heldur hópur fólks frá heimalandinu til
Austurálfu. Þar á meðal er konan Sara. Verður
Marsena konungur ekki miður hrifinn af henni en
Vastí áður og tekur hana sér til eiginorðs með sama
hætti. Unir hún því hvergi illa en einsetur sér að
njóta lífsins í hásætinu. Þau eignast líka syni tvo. En
halda stíft framhjá! Kóngur á sér ástkonur. Og
drottning á sér elskhuga. Þrátt fyrir allt líkar fólkinu
þokkalega í landinu. En eitt á það sameiginlegt:
Þrána til heimalandsins. Úr því rætist þó fyrr en
varir. Verður sú saga ekki rakin frekar hér.
Ævintýr þetta er bæði seinlesið og vandlesið. Frá-
sagan skiptir oft um rás.
Persónur eru margar og
koma mismikið við sögu.
Nöfn þeirra láta flest
torkennilega í eyrum.
Eins og fyrr greinir er
sögunni ekki fundinn
áþreifanlegur staður í
tíma og rúmi. Þetta
sveimar einhvers staðar
á milli miðalda, nútíma
og fjarlægrar framtíðar.
Söguefnið kemur lítt
heim við hugmyndir
okkar um sjórán, þræla-
hald og konungdóm.
Þarna er ekki harkan,
því síður hrottaskapur sem búast má við í einræð-
isríki. Þegar svo ber við að hörðum refsingum sé
beitt gerist allt slíkt í óhlutlægri fjarlægð.
Inn í megintextann er hvarvetna skotið stuttum
greinum, skáletruðum, þar sem lýst er inn í tilfinn-
ingalíf sögupersónanna. Því lengra sem líður á dvöl
þeirra í Austurálfu því bjartari verður endurminn-
ingin frá heimalandinu.
Við lestur svona óvenjulegrar skáldsögu hlýtur
maður að spyrja: Hvað er höfundurinn að fara? Er
markmið hans einungis að segja sögu? Eða ber að
skilja þetta sem einhvers konar dæmisögu, lífspeki
sem höfundinum sé hugleikið að koma á framfæri?
Skrifari þessara orða lítur svo til að eitthvað þess-
lags hljóti að vaka fyrir höfundi. »Við erum öll jafn
góð eða vond þegar djúpt er kafað,« segir á einum
stað. Þetta er engin skemmtisaga í venjulegum
skilningi. Margræð er hún, í raun óþarflega flókin.
Allt um það leitar hún á hugann að lestri loknum.
Heimalandið, eins og því er lýst, er hvergi til nema í
draumum okkar. Ekki heldur konungsríkið, hillinga-
landið sem við gerum hvort tveggja, að þrá og óttast.
Við sækjumst eftir allsnægtum en gerum okkur jafn-
framt ljóst að þær verði að gjalda dýru verði. Í alls-
leysinu dreymir okkur um gull og græna skóga. Ef
örlögin færa okkur allt slíkt upp í hendurnar, og það
fyrirhafnarlaust, er einskis framar að óska sér. Frá
hefðarsætinu tökum við aftur að horfa með söknuði
til upprunans, einfalda lífsins sem auðgaði daga okk-
ar að ást og von og framtíð, en þó fyrst og fremst að
draumi.
Enda þótt þetta sé dálítið skrítin saga skulu
hvergi bornar brigður á hæfileika höfundar til að
vinna úr fjarstæðukenndu og óhefðbundnu efni. Val-
gerður Þóra hefur hér með kosið að víkja úr alfara-
leið. Og það er hennar val.
Með skrautlegu fyrirsagnaletri, vinjettum og blý-
antsteikningum hefur útgefandi gert sitt til að gefa
bókinni viðeigandi útlit.
Enn gerast ævintýr
BÆKUR
Skáldsaga
Höf. Valgerður Þóra. 151 bls. Útg. Pjaxi. Reykjavík, 2004
HEIM
Valgerður Þóra
Benediktsdóttir
Erlendur Jónsson
UNGVERSKI rithöfundurinn Imre Kertész hlaut
Nóbelsverðlaunin í bókmenntum árið 2002, og var
það merkileg stund fyrir ýmsar sakir. Kertesz er
ekki sérstaklega afkastamikill höfundur og hefur
að auki verið þýddur minna en mann skyldi gruna.
Hann er því enn eitt dæmið um viðnám sænsku
akademíunnar við fyrirsjáanlegum valkostum.
Kertész hlaut verðlaunin að mati margra á grund-
velli þriggja áratuga gamallar skáldsögu, þeirrar
sem nú hefur verið þýdd á íslensku sem Örlögleysi
af Hjalta Kristgeirssyni, en verkið gerir eitt myrk-
asta tímabil tuttugustu aldarinnar að umfjöllunar-
efni, útrýmingu Þjóðverja á evrópskum gyðingum.
Í huga þeirra sem lesa skáldsöguna mun hins vegar
ekki leika nokur vafi á því að akademían hefur
glöggt auga, og sinnir starfi sínu einmitt með því að
velja til sérstakrar upphafningar rithöfunda eins
og Kertesz sem hafa ekki haldið verðskuldaða inn-
reið í alþjóðlega samvitund bókmenntafólks.
Þegar frásögnin hefst fær hinn fjórtán ára gamli
sögumaður leyfi úr skólanum því faðir hans hefur
verið dæmdur til vistar í „vinnubúðum“ og fjöl-
skyldan safnast saman til að undirbúa brottför
hans. Lýsingin á umhyggju- og útsjónarsemi að-
standenda þar sem birgðir og búnaður eru útveguð
fyrir förina slær þegar hinn grátlega tón halds-
lausrar bjartsýni og jafnaðargeðs sem lengi vel ein-
kennir framvindu verksins. Velviljaður undirbún-
ingurinn er að sjálfsögðu til einskis eins og kemur í
ljós undir lok bókarinnar þegar fréttir berast af ör-
lögum föðurins. Sú staðreynd að fólk bregst við því
sem er óskiljanlegt eins og það sé skiljanlegt, og
gerir sitt besta undir óhugsanlegum kring-
umstæðum, reynist lýsandi fyrir atburðarásina
sem fylgir í kjölfarið.
Sögumaður, sem nú er „karlmaðurinn“ í fjöl-
skyldunni, er hins vegar sjálfur handtekinn nokkr-
um dögum eftir brottnám föðurins og er þá fluttur
til Auschwitz. Upphafsreitur sögunnar er með öðr-
um orðum hið alræmda 56 daga tímabil árið 1944
þegar tæplega hálf milljón ungverskra gyðinga var
handtekin og flutt í útrýmingarbúðir nasista. Sögu-
svið verksins nær frá þessu tímabili til loka stríðs-
ins með áðurnefndri viðkomu í Auschwitz auk
Buchenwald og langri dvöl í afskekktari búðum.
Lesandi kynnist lífinu í útrýmingarbúðunum í
ógnvænlegum smáatriðum þar sem frásögninni er
miðlað í gegnum hægláta og að mörgu leyti skiln-
ingsvana sýn unglings sem þó gerir sitt besta til að
henda reiður á framvindunni. Frá einstökum at-
burðum er greint í smáatriðum, til dæmis aðkom-
unni til Auschwitz þar sem nýkomnir fangar eru
flokkaðir í tvo hópa, þá sem undir eins skulu farast
og þá sem grið hljóta um stundarsakir, allt til and-
artaksins þegar seinni hópurinn að móttökuferlinu
loknu stígur út undir bert loft í bakgarði búðanna
og þeim mætir undarlegur fnykur í loftinu og gjós-
andi strompar í augsýn.
Bók þessi kallar á margan hátt á samanburð við
verk Solzhenitsyns, Dagur í lífi Ívans Denisovich,
ekki síst hvað frásagnartækni varðar en í báðum
tilvikum eru gríðarlegar kröfur gerðar til sálarlífs,
ímyndunarafls og þolgæðis lesanda – þeir verða að
mörgu leyti að fylla í eyðurnar sem skapast í tóma-
rúmi hins ólýsanlega, í tómi sem vísar til hryllings
sem reynir jafnt á þanþol tungumálsins og frásagn-
arlega rökvísi. Skáldskapur skapar nær óhjá-
kvæmilega skiljanlegt samhengi, en eins og
löngum hefur verið bent á er þráin eftir heild einn
djúpstæðasti aflvaki frásagnarlistarinnar. Í tilviki
þessarar bókar lendir krafan um skilning og sam-
hengi hins vegar í harðneskjulegum árekstri við
óskiljanleika þeirra atburða sem er lýst. Þessi tog-
streita forms og inni-
halds mótar frásagn-
arlegan farveg verksins
– þann sérkennilega tón
sem hlýst af þver-
móðskufullri höfnun
Kertész á hefðbundnum
og „viðsættanlegum“
aðferðum til að nálgast
umfjöllunarefnið. Frá-
sagnartæknin er krefj-
andi og lesandi verður
þátttakandi í óvissum
tilraunum sögumanns
til að ráða þekking-
arfræðilega ráðgátu:
Hvað þýðir Helförin?
Gjarnan er lítils virði að láta orð falla um gæði
þýðinga nema ummælandi þekki til viðkomandi
tungumáls og frumtextinn sé hafður til sam-
anburðar. Hér get ég þó ekki orða bundist, og vil
því hætta mér inn á þá vafasömu braut að segja
nokkur orð um þýðinguna – án þess að hafa frum-
textann til hliðsjónar eða bera nokkurt skynbragð
á tungumálið. Ástæðan er einfaldlega sú að Hjalta
Kristgeirssyni hefur að því er mér virðist tekist að
skapa alveg einstakan málheim í þýðingu sinni,
málheim sem ber þeirri staðreynd vitni að um
framandi texta er að ræða því málbeiting er æði oft
frábrugðin því sem talist getur bókmenntaleg ís-
lenska. Innan umgjarðar frásagnarinnar er á hinn
bóginn fullkomið samræmi hvað málnotkun varðar
– lengd setninga og skipan þeirra skapar ákveðna
hrynjandi sem að viðbættum dálítið talmáls-
kenndum stíl fleytir lesanda í gegnum vitund sögu-
manns og framvindu sögunnar – og virðist þýðanda
því hafa tekist, eða svo leyfi ég mér að ímynda mér,
að fanga óm frumtextans í íslenskunni.
„Í þessum fögru fangabúðum“
BÆKUR
Skáldsaga
Höfundur: Imre Kertész
Þýðandi: Hjalti Kristgeirsson
205 bls. Mál og menning 2004.
Örlögleysi
Björn Þór Vilhjálmsson
Hér er eftir Kristínu Ómarsdóttur.
Stúlkan Billie verður skyndilega
miðdepill á hernumdu svæði og
hversdagsleg
kyrrstaða um-
turnast á auga-
bragði í válega
veröld þar sem
allt getur gerst.
Þátttakendur
eiga ekki annarra
kosta völ en
skapa sér sinn
eigin litla heim
inni í stóra heim-
inum þar sem stríðsherrarnir ráða.
Ljóðrænn og leikandi texti Krist-
ínar kemur sífellt á óvart og undir-
strikar fáránleikann sem einkennir
mannleg samskipti í stríðshrjáðri
veröld.
Útgefandi er Salka Bókaútgáfa.
Bókin er 180 bls. Verð kr. 3.990.
Nýjar bækur
Goðamenning. Staða og áhrif
goðorðsmanna í þjóðveldi Íslend-
inga er eftir Gunnar Karlsson.
Goðmenning er fjölhliða könnun
á hlutverkum og áhrifum goða í ís-
lenska þjóðveldissamfélaginu.
Einkum er horft
á atriði sem áð-
ur fyrr voru tal-
in þessu sam-
félagi til ágætis,
svo sem aðgrein-
ingu löggjaf-
arvalds og
dómsvalds, lýð-
ræðislegt eðli
goðavaldsins og
tengslin milli
þess og bók-
menningar Ís-
lendinga á miðöldum.
Niðurstaða höfundar er sú að
þetta samfélag hafi sannarlega
verið sérstakt á margan hátt og
mætti jafnvel kalla það frábært að
sumu leyti. Það verði hins vegar
ekki skýrt með sérstöku ágæti ís-
lensku þjóðarinnar, eins og jafnan
bjó að baki kenningum þjóðern-
issinna, heldur einkum með fjar-
lægðinni frá Evrópu og torleiði
Atlantshafsins sem hélt konungs-
valdi frá Íslandi um aldir eftir að
landsmenn tileinkuðu sér kristna
ritmenningu.
Dr. Gunnar Karlsson er pró-
fessor í sagnfræði við Háskóla Ís-
lands. Hann hefur skrifað fjölda
greina og bóka, fræðirit, kennslu-
bækur og kynningarrit um sögu
Íslands.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 538 bls. Verð kr. 4.990.
Goðamenning Staða
og áhrif goðorðs-
manna í þjóðveldi
Íslendinga.
Grautardalls saga er gömul ís-
lensk þjóðsaga. Sigurborg Stef-
ánsdóttir hefur myndskreytt.
Hér segir frá
karli og kerlingu
sem áttu ekkert
nema einn son
og dall sem aldr-
ei þraut graut-
inn í. Eftir
nokkurn klaufa-
skap stráksins
með dallinn
tekst honum að
næla í kóngsdótturina og allt fer
vel að lokum eins og í flestum æv-
intýrum.
Útgefandi er Salka bókaútgáfa.
Bókin er 32 bls. Verð kr. 2.290.
Í hlýjum skugga er eftir Lottu
Thell í þýðingu Maríu Sigurð-
ardóttur.
Eins og oft áður er raunveruleik-
inn lyginni lík-
astur en þessi
saga er einmitt
byggð á sjálfs-
ævilegum at-
burðum þar sem
höfundurinn seg-
ir á einlægan og
hreinskilinn hátt
frá glímunni við
heróínið. Þetta
er saga um fíkn,
ást, vináttu, sorg og einmanaleika.
Bókin hefur vakið gríðarlega at-
hygli og eftir henni hefur verið
gerð kvikmynd.
Útgefandi er Salka Bókaútgáfa.
Bókin er 251 bls. Verð kr. 2.290.
GERÐUR Kristný sendir frá sér
fleira en verðlaunabókina í ár en
hún hefur skrifað litla jólasögu um
hann Viðar og jólaóskirnar hans.
Brian Pilkington myndskreytir og
gæðir bókina
töfrum sínum
eins og allt
sem hann
kemur ná-
lægt. Það er
alltaf svo hlý
og falleg
birta í mynd-
unum hans
sem gerir
bókina sér-
staklega að-
laðandi. Saga
Gerðar er
einföld og
fyndin og
snertir við fleiri en einum fleti á
samfélaginu auk þess að vera besta
skemmtun fyrir börnin. Jólagjafir
foreldra Viðars eru skemmtilegt lít-
ið komment á jafnréttismál og jóla-
óskir Viðars og uppfylling þeirra í
draumum hans minna óbeint á að
hóf er jafnan best í hverjum leik,
líka í gjafamagninu. Gerður fellur
alls ekki í þá gryfju að ætla að
kenna eitthvað í þessari bók, heldur
tekst að skrifa skemmtilega sögu
sem gengur vel upp nema ég er svo-
lítið efins um það hvort endirinn
skili sér alveg til barnanna, en þá
má líklega útskýra hann. Það er
gott stílbragð að láta hlutina segja
sig sjálfa og líka gott fyrir börnin að
geta í eyðurnar en ég er ekki alveg
viss nema hér vanti aðeins upp á til
að allt sé skýrt og klárt. Engu að
síður er þetta verulega skemmtileg
bók og full af húmor, óhætt að mæla
með henni fyrir litlu börnin.
Nýjar
jólasögur
Ragna Sigurðardóttir
BÆKUR
Barnabækur
Jóladýrin
Eftir Gerði Kristnýju, Brian Pilkington
myndskreytir
Mál og menning 2004
Gerður Kristný