Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 17

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004 | 17
EINU upplýsingarnar sem Þórarinn
Eldjárn gefur lesendum sínum um
heimildaskáldsögu sína Baróninn,
eru þrjár setningar sem fylgja bók-
inni úr hlaði: „Þetta er skáldsaga. Þó
ýmislegt sé samkvæmt heimildum er
einnig margt í heimildaleysi. Flest af
því ótrúlegasta er satt, margt af því
trúlegasta er ósatt.“ Þessi leynd-
ardómsfullu orð eru skrítinn lykill að
þeirri mögnuðu sögu sem Þórarinn
segir í bókinni. Hann púslar saman
heimildum um Hvítárvallabaróninn
og spinnur utan um þær söguþráð
sem er í senn hversdagslega einfald-
ur og lygilegur í vitnisburði sínum,
ekki bara um einstæða persónu bar-
ónsins heldur einnig og ekki síður
um stað, tíma og menningu. Maður
kemst samt ekki hjá því að spyrja sig
að því hvað eftir annað hvort einstök
atvik bókarinnar lýsi raunverulegum
atvikum. En það er styrkur bók-
arinnar að þörfin fyrir slíkar spurn-
ingar minnkar eftir því sem á líður.
Skáldsagan miðlar aldarfarslýsingu
sem er jafn sannfærandi og hún er
frjó sé maður annars eitthvað að
velta fyrir sér bæjarbrag og mannlífi
fyrir rétt rúmum 100 árum.
Baróninn fjallar um fransk-
bandarískan mann með aðalstign
Charles Gauldrée Boilleau, sem birt-
ist hér á landi skömmu fyrir alda-
mótin 1900, kaupir jörðina Hvít-
árvelli í Borgarfirði og sest þar að.
Baróninn var flestum sem kynntust
honum ráðgáta. Hann virtist vellauð-
ugur, fjárfesti hratt og glannalega og
hafði mikil áform í landbúnaði, um
ræktun, mjólkurframleiðslu og
fleira, en árangurinn var takmark-
aður þó að gengið væri fram með
glæsimennsku sem gekk þvert á kot-
ungsbrag landslýðs.
En hvað er glæsimennska þegar
öllu er á botninn hvolft? Tímabilið í
upphafi síðustu aldar hefur löngum
verið tengt hugsjónum um framtíð
landsins, uppbyggingu atvinnuvega
og tækifærunum sem auðlindir fall-
vatna og fiskimiða (að ekki sé talað
um norðurljósa) sköpuðu í augum
aldamótakynslóðarinnar. Og tíminn
er ekki síður tengdur skáldskap.
Tveir af framámönnum
þessa tímabils, Hannes
Hafstein og Einar
Benediktsson, stunduðu
skáldskap um leið og
stjórnmál og viðskipti
og ekki bara það –
skáldskapur var hluti af
hinni karlmannlegu
ímynd athafnamanns-
ins. Einar Benediktsson
kemur talsvert við sögu
í Baróninum. Hann er
sá sem nær helst and-
legu sambandi við bar-
óninn og sá af heima-
mönnum sem skilur
flugið sem útlending-
urinn kemst á þegar draumar um
stórar framkvæmdir taka völdin.
Hannes Hafstein, hinn eilífi fulltrúi
glæsimennskunnar, kemur hins veg-
ar ekkert við sögu barónsins. Glæsi-
mennska barónsins nærist á draum-
um og kannski á það við um alla
glæsimennsku, en hún þarfnast líka
listrænna hæfileika. Baróninn er að
vísu ekki skáld en hann er tónlist-
armaður – framúrskarandi tónskáld
og hljóðfæraleikari.
En hvað er baróninn að vilja hing-
að? Þó að skáldsaga
Þórarins Eldjárns feli
ekki í sér beina tilraun
til að svara þessari
spurningu, kemst hún
kannski eins nálægt því
og hægt er. Með því að
nýta bréf frá bræðrum
barónsins (sem ég geri
ráð fyrir að séu að
minnsta kosti að hluta
raunveruleg bréf) er
hulunni svipt af fjár-
málum hans og fjár-
umsvifum. Bréf bræðr-
anna fléttast saman við
annars vegar sam-
tímafrásögn af bar-
óninum og hugleiðingar eldri bróður
hans Phil (væntanlega skáldaðar),
sem dagsettar eru rúmum tíu árum
eftir dauða barónsins.
Myndin sem með þessum hætti er
dregin upp af baróninum sjálfum og
umhverfi hans hér á landi og annars
staðar sýnir lesandanum mann sem
hefur óraunhæfa drauma um eigin
getu og hæfileika. Baróninn er sér-
kennilegt sambland af Ameríkana og
Evrópumanni og hann er maður sem
mestan part hefur lifað við góð efni,
jafnvel auð. Það að koma til Íslands
er einfaldlega dilla – hugmynd sem á
endanum hefur hörmulegar afleið-
ingar fyrir baróninn sjálfan. Endalok
hans eru hin hliðin á glæsimennsk-
unni: innistæðuleysið og örvæntingin
þegar allt er gufað upp.
Auðvitað er hægt að spyrja þeirr-
ar spurningar hvort baróninn hafi
verið fulltrúi heimsmenningar og
hugsjóna sem íslensku sveitalubb-
arnir gátu ekki skilið. Þórarinn gefur
lesandanum enga ástæðu til að draga
slíka ályktun. Baróninn er margbrot-
inn karakter en á hinn bóginn eru
hugmyndir hans um rekstur og upp-
byggingu fyrst og fremst loftkastalar
og engan veginn hugsaðar til enda
eða út í hörgul. Því er hann gallaður
ekki síður en sveitalubbarnir þótt
með ólíkum hætti sé.
Baróninn er frábærlega vel skrif-
uð bók og söguleg skáldsaga eins og
þær gerast bestar. En hún er fleira
en skáldsaga. Að minnsta kosti situr
lesandinn eftir með þá tilfinningu að
hann skilji ýmsa hluti betur eftir að
hann er búinn að ljúka sögunni um
Hvítárvallabaróninn.
Loftkastalar
Bækur
Skáldsögur
Þórarinn Eldjárn, 309 bls.,
aka-Helgafell, Reykjavík 2004.
Baróninn
Þórarinn Eldjárn
Jón Ólafsson
VERKIÐ Karítas, án titils, eftir Kristínu Marju
Baldursdóttur, er ekki einungis átakasaga
ungrar konu, heldur einnig eins konar spegill
þess umbreytingatímabils hér á landi er ól af
sér nútímann. Í upphafi sögunnar tekur sex
barna móðir, ekkjan Steinunn, sig upp úr lítilli
vík á Vestfjörðum þar sem fólk hefur lifað af
gæðum lands og sjávar aldalangt, og flyst til
Akureyrar. Hún er knúin áfram af framsýni og
metnaði fyrir hönd barna sinna, sem hún sér að
eiga sér tæpast viðreisnar von í breyttum tíð-
aranda, nema henni takist að koma þeim til
mennta. Verkið er því í víðu samhengi saga
margra þeirra sem leituðu úr sveitum á mölina
á síðustu öld, í von um betri lífskjör og nútíma-
legri lífshætti. Steinunn er fylgin sér og harð-
dugleg, enda tekst henni með einstakri útsjón-
arsemi og vinnusemi sinni og barnanna að koma
þeim öllum til mennta eins og til stóð, þó víða
verði hindranir á vegi þeirra og þau megi öll
þola nokkurt harðræði.
Fyrsti hluti verksins, er segir frá uppvexti
barnanna og lífsbaráttu móður þeirra, rekur
þannig að nokkru sögu íslenskrar alþýðu, sem
óneitanlega er átakanleg. Ekki síst með tilliti til
hlutskiptis kvenna. Samtal samverkakvenna
Steinunnar í fiskþvotti á Akureyri er merkilegt
með tilliti til þessa, en þar dást ungar konur að
Steinunni þar sem hún er með kosningarétt,
enda eina konan sem komin var yfir fertugt:
„Það fer að þykja sjálfsagt að konur fari á
þing, ég tala nú ekki um ef þær fara að mennta
sig. Við verðum læknar, lögfræðingar og prest-
ar.
Nei nú gengurðu fram af okkur!
Á endanum fáum við kannski
sömu laun og þeir.
Ja, nú dámar okkur!
Þetta var mikill frelsisdagur 19.
júní (bls. 46).“
Efasemdir koma þó upp í huga
sumra og það er auðvitað írónískt
að þær skuli að nokkru enn eiga
við, vegna þess að hversu miklu
leyti heimilishald er enn á könnu
kvenna þrátt fyrir hlut þeirra í at-
vinnulífinu:
„Ja, ég veit það nú ekki, svei
mér þá“, segir ein stúlkan.
„Ég var að lesa blað sem kom að
sunnan og þar stendur að nú verði
konur að fara að fylgjast með
stjórnmáladeilum landsins, lesa
allar stjórnmálagreinar og þess háttar, koma á
fundi og halda ræður, og allt þetta verði þær að
gera milli þess sem þær mjalti, búverki, mat-
reiði, gæti krakkanna, spinni og saumi“ (bls. 46).
Líf aðalsögupersónunnar Karítasar, sem er
næstyngst systkina sinna, markast mjög af
þessum aðstæðum kvenna á fyrri hluta síðustu
aldar; möguleikanum á veraldlegum frama og
þátttöku í þjóðlífinu annars vegar, og hins vegar
af þeim skilyrðislausu skyldum og ábyrgð sem
fjölskyldulíf og rekstur heimilis lagði þeim á
herðar. Og auðvitað var hverri manneskju
ógjörningur að sinna hvoru tveggja, eins og ber-
lega kemur í ljós í öðrum hluta verksins, þar
sem Karítas er orðin fullorðin og hefur snúið
heim til Íslands eftir námsdöl erlendis. Þriðji
hlutinn fjallar síðan um uppgjör Karítasar; til-
raunir hennar til að taka ábyrgð á lífi sínu sem
einstaklingur og leyfa hæfileikum sínum að
njóta sín.
Karítas sú er sagan ber nafn sitt af, hefur
hlotið óvenjulega listgáfu í vöggugjöf sem verð-
ur til þess að góðgjörðakona
hennar kostar hana í myndlist-
arnámið til Danmerkur – en góð-
gjörðakonan þekkir gjörla þá erf-
iðleika er seinna bíða Karítasar í
tilraunum hennar við að stunda
list sína samhliða fjölskyldulífi.
Eins og tvíræður titillinn ber með
sér er Karítas og það sem hún
tekur sér fyrir hendur af þeim
toga að enginn tekur eftir því til
að byrja með. Hún er óskrifað
blað eða „án titils“ í táknrænum
skilningi, líkt og margar konur af
hennar kynslóð. En fljótlega
verða þó hvörf í lífi hennar og um
leið og viðfangsefni hennar fá titil
verður ekki aftur snúið; hún er
orðin listamaður og afsalar sér
aldrei upp frá því þeim titli. Fyrsta verk hennar
sem fær formlegan titil er verkið „Kona baðar
sig“ (bls. 99). Viðfangsefnið þar er móðir hennar
og markar verkið táknræn þáttaskil í lífi Kar-
ítasar, hvað listræn gæði varðar og að lokum
sjálfstæði hennar í afstöðu til lífsins og móður
sinnar. Fljótlega gerir hún aðra mynd, „Kona
með spiladós“ (bls. 117) sem er af góð-
gjörðakonu hennar, Eugeníu, sem þegar þarna
er komið í sögunni þjónar Karítas betur sem
fyrirmynd en móðirin. Hún er enda mun nú-
tímalegri kona, bæði menntuð, sjálfstæð og
sigld, en Steinunn stendur fremur fyrir þau
gildi er heyra fortíðinni og lífi alþýðufólksins til.
Með þessum hætti lætur Kristín Marja mynd-
listarverk Karítasar slá tóninn í byrjun hvers
nýs kafla, er allir hefjast á mjög ljóðrænum nót-
um. Þeir gefa góða mynd af innri líðan og þeim
undirtexta sem er ríkjandi í verkinu – eru eins
konar „hluti fyrir heild“ í lífi sögupersónanna
innan heildarramma sögunnar, sem annars er
rakin á mjög raunsæislegum nótum.
Það eru fyrst og fremst mannlegar ástríður
sem setja strik í lífsreikning Karítasar. Ást á
sjómanninum Sigmari markar örlög hennar og
frá þeirra fyrstu kynnum er myndlistin ekki
eina ástríða hennar og styrkur sem slík; hún
kynnist annars konar og holdlegri ástríðu sem
öfugt við hina fyrri verður veikleiki hennar þeg-
ar til lengdar lætur. Hún neyðist til að íhuga
„hvort hugur hennar [standi] ekki til listarinnar
eftir allt saman, eða voru til listamenn sem
hugsuðu um þvottasnúrur?“ (bls. 225). Barn-
eignir, eilíft strit, einmanaleiki og loks óbærileg-
ur missir, í bland við togstreitu yfir persónu-
legum löngunum, verður hlutskipti hennar eins
og svo margra annarra kvenna í íslenskum sjáv-
arþorpum.
Höfundur verksins lætur þó ekkert vonleysi
marka þessa sögu íslenskrar alþýðukonu, sem
án efa hefur átt margar raunverulegar systur –
svo vísað sé til „systra Shakespeares“ í Sér-
herbergi Virginíu Woolf. Þvert á móti er ljóst
þegar á söguna líður að möguleikar Karítasar til
að brjótast undan oki samfélagslegra hefða
liggja innra með henni sjálfri í rækt hennar við
hæfileika sína, þegar skyldum hennar gagnvart
börnunum er fullnægt. Karítas tekst að lokum
að standa sig gagnvart báðum fyrirmyndum
sínum; móður sinni og listakonunni Eugeníu.
Túlka má það sem fyrirboða þess er koma skal –
að konur fái notið bæði hæfileika sinna sem ein-
staklingar og langana sinna í persónulegu lífi.
Kristín Marja á lof skilið fyrir hvernig henni
tekst að koma þessari miklu átakasögu til skila.
Þótt hún troði ekki nýjar slóðir í stíl eða efn-
istökum, tekst henni að skapa afar eft-
irminnilegar sögupersónur og spinna þeim ör-
lög sem fanga lesandann með þeim hætti að
erfitt er að leggja bókina frá sér fyrr en að lestr-
inum loknum.
Konur, með eða án titils
BÆKUR
Skáldsaga
Kristín Marja Baldursdóttir,
Mál og menning, 2004. 447 bls.
Karítas, án titils
Kristín Marja
Baldursdóttir
Fríða Björk Ingvarsdóttir
BÁRA er ung kona í Reykjavík samtímans.
Af sjálfhverfu kynslóðinni, einsog vinur
hennar kallar hana. Kynslóðinni „sem getur
allt og fær allt nema nóg (bls. 104). Hún slít-
ur sambandi og fer til Parísar eftir stúdents-
próf úr MR. Kemur heim og fer í sagnfræði í
Háskólanum. Kynnist manni. Hann vill aðra.
Hún kynnist öðrum manni. Fer í sambúð.
Byrjar að vinna á listasafni. Heldur framhjá
manninum. Skilur. Finnur nýja ást. Eða rétt-
ara sagt fyrstu ástina. Sagan öll.
Það eru ekki hin stóru vandamál lífsins
sem eru viðfangsefni Birnu Önnu Björns-
dóttur í fyrstu skáldsögu hennar Klisju-
kenndir. Það eru litlu vanda-
málin og hversdagsleikinn og
það vandamál að hafa engin
vandamál við að glíma sem Bára
og vinir hennar eiga í höggi við.
Smá ástarsorg hér, ritstífla þar,
nett framhjáhald, útlits-
áhyggjur, fyllerí, daglegt líf.
Sagan líður áfram algjörlega
átakalaust. Ekkert ris, engin
lausn, ekki einu sinni tilþrif í
texta. Og maður spyr sig aftur
og aftur við lesturinn: Er virki-
lega svona leiðinlegt og til-
þrifalítið að vera ung kona í
Reykjavík í dag?
Furðulegt nokk er það ein-
mitt þetta tilþrifaleysi sem gerir
söguna sérstaka. Ég held ég
hafi aldrei fyrr lesið skáldsögu sem spannar
sex ár í lífi söguhetjanna þar sem engin átök
verða. Það deyr enginn, ekkert
óvænt kemur upp á, enginn
leggst í naflaskoðun eða rót-
tækt uppgjör við líf sitt. Það
verða engin hvörf. Og sögu-
persónurnar virðast ekki breyt-
ast neitt á þessum sex árum.
Tuttugu og sex ára Báran er
enn sama stelpan og nítján ára
Báran og þarf enn að leika hlut-
verk úr bíómyndum til að fá
eitthvert kikk út úr lífinu. Það
er einsog hún sé vélmenni, for-
ritað til að líða í gegnum hvers-
daginn án þess að neitt snerti
það. Dæmd til að lifa hverja
klisjuna af annarri án þess að
það hafi nokkur áhrif á þroska
hennar. Barbie sem kemst ekki
út úr brúðuhúsinu bleika, þrátt fyrir alla
fylgihlutina sem seldir eru með henni. Eina
breytingin á lífi hennar á þessum sex árum er
að skipt er nokkrum sinnum um Ken. Og í
sögulok er heldur engin breyting fyr-
irsjáanleg. Og það vekur manni óhug.
Eflaust má með mjög góðum vilja lesa sög-
una sem ádeilu á þessa allsnægtakynslóð og
heiti bókarinnar gefur til kynna að sú sé ætl-
unin, en textinn er því miður engan veginn
nógu beittur til að það gangi upp. Húmorinn
er græskulaus, persónurnar flatar og sami
tilþrifalausi stíllinn ríkjandi hvort sem Bára
segir frá í fyrstu persónu eða sagt er frá hin-
um persónunum í þriðju persónu. Og maður
bara klórar sér í höfðinu og spyr sig hvers
vegna í ósköpunum þessi bók hafi verið gefin
út. Afþreyingarbókmenntir eru góðar fyrir
sinn hatt, en þurfa þær ekki að minnsta kosti
að halda manni við efnið rétt á meðan verið
er að lesa þær?
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Birnu Önnu Björnsdóttur,
167 bls. Mál og menning 2004
Klisjukenndir
Birna Anna
Björnsdóttir
Allt nema nóg
Friðrika Benónýs