Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 19

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004 | 19
J
óhann Sigurjónsson er einn af mestu
tímamótamönnum í sögu íslenskrar
menningar, segir Jón Viðar Jónsson í
upphafi nýrrar ævisögu sinnar um
skáldið sem nefnist Kaktusblómið og
nóttin. Hann varð fyrstur íslenskra
listamanna til að geta sér alþjóðafrægð eftir daga
fornskáldanna og ruddi þannig brautina fyrir þá
sem á eftir komu, rithöfunda, myndlistar- eða tón-
listarmenn.
Stormasöm ævi skáldsins og verk þess vöktu
löngun Jóns Viðars til að skrifa ævisöguna.
„Mér finnst Jóhann mjög áhugavert ljóðskáld
þótt ég hafi ekki beinlínis fallið fyrir honum sem
slíkum við fyrstu kynni. Sjálfsagt hafa mörg önnur
skáld hrifið mig meir. En hann leynir á sér.
Hann getur orkað einfaldur á
mann, sum bestu ljóðin jafnvel lit-
ið út eins og bein og einföld tilfinn-
ingatjáning en svo þegar maður
fer að rýna í þau kemur annað á daginn. Halldór
Laxness afgreiddi til dæmis Bikarinn sem fyllerís-
öskur, en síðan sýndi Matthías Viðar Sæmundsson
með frábærri greiningu að þetta er úthugsað verk,
fágað og djúpt ljóð. Það á líka við um leikritin, þau
eru ekki heldur öll þar sem þau eru séð.“
Sterkar foreldramyndir
Meginkenning Jóns Viðars í ævisögunni er sú að
hreyfiaflið í skáldskap Jóhanns sé þörf hans til að
gera upp við umhverfi sitt, ekki síst hinar sterku
foreldramyndir sem hann tekur með sér út í heim.
„Jóhann er sýnilega alinn upp undir mjög sterku
foreldravaldi. Foreldrar hans, Sigurjón á Laxa-
mýri og Snjólaug kona hans, voru sterkir persónu-
leikar. Jóhann tengist móður sinni náið og hefur
vísast fundið hjá henni athvarf gagnvart föðurnum
sem var miklu fjarlægari, ef ekki skelfilegri í huga
drengsins. Það varð honum því greinilegt áfall þeg-
ar hann þurfti að fara frá henni, fimmtán ára gam-
all. Fleiri atburðir höfðu djúp áhrif á hann, til
dæmis sjálfsvíg bróður hans Þorvaldar um sama
leyti. Allt skilur þetta eftir sálfræðilegt „tráma“
sem veldur því að hann getur í rauninni aldrei orðið
almennilega fullorðinn, tekið sjálfur ábyrgð á lífi
sínu, og það er ekki síst það sem hann er að glíma
við í skáldskapnum. Sterkar foreldramyndir eru
þannig mjög áberandi í verkum hans og ekki óal-
gengt að þær trufli samskipti aðalpersóna við hitt
kynið.“
Gáfaður og fjölhæfur
Geturðu lýst skapgerð Jóhanns?
„Það er ekki auðvelt, en hann var auðvitað mjög
skapandi maður, fluggreindur og fjölhæfur. Hann
orti ekki bara ljóð heldur var hann fær stærðfræð-
ingur og svo má ekki gleyma uppfinningunum.
Gáfurnar voru því mjög víðfeðmar. Þeir sem
kynntust honum sem ungum manni voru vissir um
að hann yrði skáld skáldanna. Hann gat verið mjög
sveiflukenndur eins og ýmsir aðrir í fjölskyldunni,
stundum langt niðri og stundum hátt uppi. Hann
átti auðvelt með að tengjast fólki, var opinn og ör-
látur og tryggur vinum sínum, en stundum fljót-
huga og ekki alltaf gætinn í samskiptum, átti til að
særa fólk og móðga án þess að hafa ætlað sér það;
Gunnar Gunnarsson, Kamban og Árni Pálsson
fengu að kenna á því. En það er víst ekki ný saga
að snillingar séu stundum erfiðir í umgengni.“
Ævi hans eins og klassískur harmleikur
Jón Viðar segir að myndirnar sem samtímamenn
Jóhanns draga af honum séu býsna ólíkar, svo sem
Sigurðar Nordals og Árna Pálssonar. Í ævisögunni
rifjar Jón Viðar upp viðtal Sveins Skorra Hösk-
uldssonar prófessors við Halldór Laxness þar sem
skáldið setur fram þá kenningu að Þýskalandsför
Jóhanns síðla árs 1912, þar sem hann var við-
staddur frumsýningu á Fjalla-Eyvindi, hafi mark-
að upphafið að ógæfu Jóhanns. Sýningin gekk ekki
sem skyldi en hún átti að marka upphafið að sig-
urför Jóhanns um Þýskaland.
Laxness taldi að þarna væri efni í harmleik, stór-
kostlegan harmleik sem biði eftir skáldi.
„Já, það er auðséð að Halldór áttaði sig á því að
líf Jóhanns er að mörgu leyti eins og klassískur
harmleikur,“ segir Jón Viðar. „Hann hefur svo
margt til brunns að bera, síðan fer þetta allt á verri
veg. Ef við viljum setja ævi Jóhanns upp í skema
hins klassíska harmleiks þá verður auðvitað ein-
hver vendipunktur að vera og það gæti alveg verið
þessi för til Þýskalands.
Fjalla-Eyvindur hafði unnið glæsta sigra í Kaup-
mannahöfn og Gautaborg þegar þarna var komið
sögu og nú átti að leggja heiminn að fótum sér. Jó-
hann er óþolinmóður, flýgur hátt og eftir því verð-
ur fallið auðvitað stærra.“
Honum mættu bæði sigrar og ósigrar en það er
auðvitað mikið ævintýri að íslenskt skáld skuli ná
þeim árangri sem hann gerði á annarri tungu en
móðurmálinu.
„Hann nær alveg ótrúlegum tökum á dönskunni,
það er enginn venjulegur maður sem getur ort
frambærileg ljóð á öðru tungumáli en sínu eigin.
Gunnar Gunnarsson gerði það til dæmis ekki þótt
hann hafi skrifað sögur sínar á góðri dönsku. Þarna
ber Jóhann líka af öðrum. En við megum ekki held-
ur gleyma því að þeir áttu báðir danskar eig-
inkonur sem fylgdust náið með verkum þeirra.“
Naut mikillar virðingar
í dönskum bókmenntaheimi
Það á við um Jóhann eins og aðra íslenska höfunda
sem skrifuðu á dönsku að hann er gleymdur meðal
Dana, hans er ekki getið í danskri bókmenntasögu.
Hvers vegna?
„Það eru sjálfsagt ýmsar skýringar á því. Hvað
Jóhann varðar þá náði hann ekki að fylgja eftir
sigri Fjalla-Eyvindar; bæði Galdra-Loftur og
Mörður Valgarðsson fengu blendnari viðtökur og
tókust almennt séð ekki eins vel á sviðinu. Þegar
hann deyr nýtur hann þó auðsjáanlega mikillar
virðingar í dönskum bókmenntaheimi. En tíð-
arandinn breyttist mjög á næstu árum og verkin
voru ekki endurútgefin.
Það var reynt að leika Galdra-Loft og Fjalla-
Eyvind í upphafi fjórða áratugarins, á Konunglega
leikhúsinu 1932 og á Dagmarleikhúsinu 1933, en
þessar sýningar tókust ekki vel. Skömmu síðar
voru bæði leikritin raunar einnig leikin í Ósló. Það
var því gerð alvarleg tilraun til að halda verkum
hans á lífi, en það tókst bara ekki sem skyldi. Það
lítur síðan út fyrir að danska bókmenntastofnunin,
ef við nefnum hana því nafni, hafi á einhverjum
tímapunkti ákveðið að þessi íslensku skáld sem
skrifuðu á dönsku tilheyrðu frekar íslenskri bók-
menntasögu en danskri.
En Íslendingar voru svo sem heldur ekki allir
sáttir við að þessir menn væru að skrifa á dönsku,
sumum fannst þeir vera hálfgerðir föðurlandssvik-
arar, það fengu bæði Gunnar og Jóhann að heyra –
og þá verðum við að muna að þetta var fyrir daga
Þórbergs og Laxness. Hugsanlega hefur það átt
sinn þátt í því hvað verkum Jóhanns hafa verið
gerð fátækleg skil í íslenskri bókmenntasögu.
Útgáfurnar hafa verið börn síns tíma og stand-
ast ekki í öllu þær kröfur sem okkur þykja eðlileg-
ar. Fyrsta heildarútgáfa
verka skáldsins, Rit I–II,
sem kom út hjá Máli og
menningu á árunum 1940–41
í umsjá Sigurðar Nordals og
Kristins E. Andréssonar,
var þó merkilegt og lofsvert
framtak á sinni tíð. Þar eru
þó ekki öll ljóð Jóhanns því
þeir Sigurður og Kristinn
völdu úr óprentuðum hand-
ritum það sem þeim þótti
bitastæðast og bættu við það
helsta sem komið hafði áður
á prenti. Útgáfa Atla Rafns
Kristinssonar frá 1980 bygg-
ir fullmikið á þessari útgáfu
en er þó alltæmandi hvað
ljóðin varðar. Sjálfur hef ég
gefið út æskuverk Jóhanns
og Fjalla-Eyvind í lokagerð
höfundar en fræðileg útgáfa
heildarverka Jóhanns er
ekki enn til. En góðar út-
gáfur eru auðvitað forsenda
allrar annarrar umfjöll-
unar.“
Á mörkum rómantíkur
og módernisma
Hver voru sérkenni Jóhanns
sem leikritaskálds og hvern-
ig myndirðu staðsetja hann í
skandinavískri leikritun?
„Í ævisögunni er ég fyrst
og fremst að leita að skýr-
ingum á því hvað rekur Jó-
hann áfram í skáld-
skapnum. Hann spyr sig
hvaða öfl í sálinni halda aft-
ur af honum, torvelda hon-
um að takast á við lífið og
sjálfan sig, nánast eins og
hann sé að taka sjálfan sig í sálgreiningu. Að þessu
leyti er hann frábrugðinn mörgum öðrum höf-
undum, til dæmis Halldóri Laxness, sem leitar
fremur fanga í umhverfi sínu, tekur afstöðu til
samfélagsmálanna. Jóhann leitar hins vegar inn á
við að dramatíkinni.
Hann glímir líka við tómhyggjuna sem ein-
kenndi hugmyndalíf manna um aldamótin 1900
eins og Matthías Viðar sýndi fyrstur manna fram
á.
Kristindómurinn var þá af mörgum talinn end-
anlega „passé“, úr sögunni, það þyrfti að finna ný
trúarbrögð sem margir þóttust finna í kenningum
Nietzsches sem Jóhann grautaði í eins og aðrir. Í
þessu sambandi finnst mér skipta meginmáli að í
verkum sínum er hann alltaf að sýna fólk sem gerir
sjálft sig að guði í einhverjum skilningi. Lítum á
Óskar Flint, sem er aðalpersónan í æskuverkinu
Skugganum. Hann drepur mann og flýr frá afleið-
ingum þess en kemur svo aftur og telur sig geta
þurrkað út gjörðir sínar með vísan til þess að hann
sé orðinn nýr maður. Hann tekur sér þannig vald
að dæma um það hvort hann sé sekur eða saklaus
og verður fyrir bragðið nánast „absúrd“ fígúra.
Svipað má, að breyttu breytanda, sjá í fleiri verk-
um Jóhanns, hjá Dr. Rung, Sveinunga, bónda á
Hrauni, Höllu, Galdra-Lofti, Merði og Njáli, þau
taka sér öll einhvers konar vald í hendur sem þau
hafa engan rétt til að gera og leiðir ófarnað yfir
þau. Frummyndin að þessari bókmenntatýpu, hin-
um móralska sjálftökumanni, er kannski Rassk-
olnikof í Glæp og refsingu eftir Dostojefskí sem Jó-
hann þekkti, það er vitað, trúlega er hún ekki síst
algeng í verkum á mörkum rómantíkur og módern-
isma. Jóhann er einmitt á þessum mörkum; ég orða
það víst svo í bókinni að hann geti talist síðasti stóri
rómantíkerinn í bókmenntum okkar og fyrsti mód-
ernistinn. Jóhann var til dæmis mjög upptekinn af
Jónasi Hallgrímssyni, skynjaði sýnilega djúpan
samslátt á milli þeirra tveggja. Og þeir eru vissu-
lega að heyja svipaða glímu; Jónas var trúaður á
nítjándu aldar vísu, trúði á veruleika hins góða og
sanna og guð í hefðbundnum kristnum skilningi. Í
sumum af síðustu ljóðum hans er þó augljóst að
hann er farinn að efast og upplifir jafnvel tilvist-
arlega angist sem manni finnst vísa fram í módern-
ismann, skáld á borð við Kafka, Eliot og fleiri. Jó-
hann er tvímælalaust meðal fyrstu skálda
norrænna til að yrkja fullkomlega módernískt ljóð
og það er í rauninni eftirtektarvert að hann skyldi
frekar gera það á íslensku en dönsku. Hann þekkti
eflaust norska skáldið Sigbjörn Obstfelder sem
þarna var búinn að ryðja brautina að einhverju
leyti, sá af næmleika sínum að hinar gömlu aðferðir
dugðu ekki lengur. En í þeim efnum komst hann
lengra í ljóðunum en leikritunum þótt stórbrotin
séu.“
Síðasti rómantíkerinn,
fyrsti módernistinn
Jóhann Sigurjónsson ólst upp í sálfræðilegu
„tráma“ sem hann tekst á við í skáldskap sínum
síðar á ævinni, segir Jón Viðar Jónsson sem hef-
ur skrifað ævisögu skáldsins sem sigraði dansk-
an bókmenntaheim í byrjun síðustu aldar en féll
svo í gleymsku. Bókin nefnist Kaktusblómið og
nóttin og er ýtarlegasta umfjöllun um ævi og
verk Jóhanns sem birst hefur.
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Jón Viðar Jónsson „Í ævisögunni er ég fyrst og fremst að leita að skýringum á
því hvað rekur Jóhann áfram í skáldskapnum. Hann spyr sig hvaða öfl í sál-
inni halda aftur af honum, torvelda honum að takast á við lífið og sjálfan sig,
nánast eins og hann sé að taka sjálfan sig í sálgreiningu.“
Morgunblaðið/Golli
Í nýjustu bók franska heimspek-ingsins Bernard-Henri Lévy er,
líkt og í mörgum fyrri verkum höf-
undarins, blandað
saman heimspeki,
bókmenntum og
þeim samfélags-
málum sem nú
eru í deiglunni.
Bókin nefnist
War, Evil and the
End of History
eða Stríð, illska
og endalok sög-
unnar eins og
heiti hennar gæti útlagst á íslensku
og gætir þar að sögn gagnrýnanda
Daily Telegraph stílbragða sem á
köflum verða stutt-
araleg, torskilin og
tilgerðarleg. Bókina,
sem fjallar um ferðir
Lévy um stríðshrjáð svæði, segir
hann engu að síður einkennast af
mikilli víðsýni, manngæsku og heil-
brigðri skynsemi. „Ef þarna má
finna tilgerð þá má líka finna sjálfs-
þekkingu. Og það kemur illa við höf-
undinn hve meðvitaður hann er um
að gjörðir hans eru litlu betri en
stríðsferðamennska,“ segir í skrifum
blaðsins sem bætir við að Lévy sýni
viðfangsefnum sínum enda bæði
samúð og hluttekningu.
  
Lífshættir háskólanema eru við-fangsefni bandaríska rithöfund-
arins Tom Wolfe í nýjustu skáldsögu
hans, I Am Charl-
otte Simmons,
eða Ég er Charl-
otte Simmons.
Þar segir Wolfe
frá kynnum hinn-
ar guðhræddu
Charlotte af lífi
nýnema við Du-
pont háskólann
sem ekki deila all-
ir áhuga hennar á
námsbókunum og
dyggðugu líferni. Bókin þykir, líkt og
fyrri verk Wolfe, einkar grípandi
lesning en gagnrýnandi New York
Times segir hana þó engu að síður
sístu bók höfundarins til þessa.
Wolfe falli hér auðveldlega í þá
gryfju að vera of ítarlegur í útskýr-
ingum sínum og viðfangsefnið auk
þess of takmarkað. Háskólalíf í huga
Wolfe virðist nefnilega snúast um lít-
ið annað en háskólapartí og kunn-
ugleg hneykslismál tengd háskóla-
körfuboltanum.
  
Ódæli skóladrengurinn PetitNicolas, sem naut mikilla vin-
sælda meðal franskra lesenda á
sjötta áratugnum, hefur undanfarið
skotið upp kollinum á ný á frönskum
metsölulistum. Höfundar Nikulásar
litla, þeir René Goscinny og Jean-
Jacques Sempé, enda löngu búnir að
leggja skólastrákinn á hilluna.
Sempé naut síðar vinsælda fyrir
teiknimyndir sínar í New York og
Goscinny, sem varð höfundur teikni-
myndasagnanna um Ástrík, látinn
fyrir tæpum aldarfjórðungi. Dóttir
Goscinny fann hins vegar nýlega ein-
ar 80, áður óútgefnar, myndasögur
um Nikulás sem nú hafa litið dagsins
ljós í bókaformi undir heitinu Hist-
oires inédites du Petit Nicolas, sem
má útleggja sem Áður óútgefnar
sögur af Nikulási litla. Vinsældirnar,
en tvær fyrstu útgáfur bókarinnar
seldust upp á aðeins nokkrum dög-
um, komu hins vegar útgefendunum
og Sempé verulega í opna skjöldu og
þakkar Sempé sjálfur ekki hvað síst
þessar endurnýjuðu vinsældir þeim
fullkomna heimi sem Nikulás byggir.
  
Ísrael undir lok níunda áratugarinser baksvið nýjustu skáldsögu
norska rithöfundarins Kristi Furu-
botn, Ingenting, eða Ekkert. Þar
segir frá hjúkrunarkonunni Berit,
sem einnig kom fyrir í frumraun
Furubotn, Massevis. Hér er meg-
inþema sögunnar hins vegar byggt
upp í kringum trú og efa þar sem Be-
rit heldur nú til Ísrael til að vinna á
palestínsku sjúkrahúsi. Hún telur sig
þar geta haldið hlutleysi sínu gagn-
vart deilum Ísraela og Palest-
ínumanna sem reynist allt annað en
auðvelt þegar hún finnur sig mitt í
þungamiðju átakanna.
Erlendar
bækur
Bernard-Henri Lévy
Tom Wolfe