Morgunblaðið - 30.11.2003, Síða 23
skilnaðarrannsóknum beri saman um að mæður sem hafa meiri menntun og vinna
ábyrgðarstörf utan heimilis virðist reiðubúnari að sleppa hefðbundnu taki á móð-
urhlutverkinu og kjósa sameiginlega forsjá m.a. til þess að efla þátttöku föðurins í
umönnunar- og uppeldishlutverkinu, en ekki aðeins í framfærslu. Þær virðast
einnig frekar fella sig við að börnin dvelji (eigi lögheimili) hjá föðurnum eða hafi
lagalega forsjá á sinni hendi. Í þessum parsamböndum ríki yfirleitt meiri jöfnuður
um ábyrgð og skyldur og því treysta þær konur föðurnum betur.
Vert er að geta í þessu sambandi skilnaðarrannsóknar á alþjóðlega vísu sem
birtist í riti J.S. Wallerstein og kom út árið 2000 og nefnist Legacy of Divorce.
Hér er um að ræða langtímarannsókn á áhrifum skilnaðarferilsins á börn fram á
fullorðinsár. Hún greinir frá því
hvernig fullorðin skilnaðarbörn bera
með sér sársauka og gremju út í báða
foreldra fyrir að hafa hindrað sam-
skipti við föðurinn í kjölfar skilnaðar.
Sigrún bendir á að nýlegar rann-
sóknir á Norðurlöndum sýni að mikil
breyting er á meðvitund ungra karl-
manna um mikilvægi og verðmæti föð-
urhlutverksins. Þetta komi fram í
doktorsritgerð Lars Plantin, frá 2001
sem nefnist: „Mens föreldraskap. Om
mens upplevelser och erfarenheter av
faderskap“. Þeir fagna breyttum laga-
ákvæðum um feðraorlof og aukinni
víðsýni atvinnuveitenda á foreldraá-
byrgð beggja kynja. Ritgerð Plantin
fjallar m.a. um hvernig samfélags-
breytingar og ný sýn hefur haldist í
hendur við breytta kynímynd ungra
karla. Þeir eiga í togstreitu vegna
áhrifa frá eigin föður og skorti á fyr-
irmyndum um leið og samfélagið gerir
til þeirra nýjar kröfur. Þeir glími við að
hverfa frá stirðnaðri, einhliða fyrir-
mynd um frammistöðu og fjarlægð til
fjölþættari, tilfinningalega nálægari og
sveigjanlegri ímyndar. Nýja ímyndin
feli í sér nýja áskorun, annars konar
ábyrgð og aukna dýpt í nánum
tengslum, ekki síst við börnin.
Þrátt fyrir að svo virðist sem viðhorf
feðranna séu að breytast þá sýnir
glæný athugun frá Dansk Social-
forskningsinstitut þar sem verið er að
athuga skiptingu tíma vegna heimilis-
starfa, barnaumönnunar og hvernig
þetta tvennt helst í hendur að ennþá
verja konur meira en helmingi meiri
tíma en karlar inn á heimilunum. Sam-
kvæmt þessu er það því enn móðirin
sem ber hitann og þungann af barna-
uppeldinu.
Ýmislegt hefur verið gert hin síðari
ár til að auka samveru feðra og barna
þeirra sem gæti haft áhrif á að auka til-
finningu feðranna fyrir ábyrgð sinni og
umönnunarhlutverkinu. Hér á landi er
fæðingarorlof karla dæmi um það.
Erlendar rannsóknir hafa að sögn
Valgerðar Einarsdóttur sýnt að föður-
hlutverkið og fjölskylduþátttaka er
samspil margra þátta og ytri skilyrða
eins og vinnumenningar, laga um fæð-
ingarorlof, en einnig huglægari og menningarlegri þátta eins og hugmynda og við-
miða um foreldrahlutverkið og kynímyndir karla og kvenna. Segir hún Íslendinga
nú hafa sett sér löggjöf um feðraorlof sem skapi sérstaklega hagstæð skilyrði fyrir
jafnrétti. En til þess að þau megi ná tilgangi sínum þurfi samtímis að fara fram
gagnrýnin skoðun á vinnumenningu okkar og vinnutilhögun, hefðbundnum hug-
myndum um föður- og móðurhlutverkið og endurskilgreining á hlutverki
kynjanna.
mitt sé markmiðið að brjóta niður. Þá einblíndu karlarnir gjarnan á tengslin við
börnin en töldu sig ekki vera í fæðingarorlofi til þess að sinna heimilisstörfum.
Konum var gjarnara að líta á þetta tvennt sem samofið. Þær sinntu umhyggju-
þættinum meira og litu frekar á umönnun og heimilishald sem eina heild. Segir
Þorgerður þetta skapa annars konar nærveru og nánd en þá sem eingöngu gengur
út á að „gera eitthvað“ og helst eitthvað karlmannlegt. Telur hún að þessi heildar-
ábyrgð og yfirsýn geti átt þátt í að skýra undirtök kvenna á heimilinu. Þorgerður
segir að karlar þurfi því að endurskilgreina fjölskylduþátttöku sína og axla meiri
ábyrgð en nú á umönnun og heimili. Það sé einnig í samræmi við þá þróun að at-
vinnuþátttaka kynjanna sé orðin mjög svipuð og konur axli framfærsluhlutverkið
nánast til jafns við karla.
Sjónarhorn íslenskra feðra gagn-
vart feðrahlutverkinu koma fram í
doktorsritgerð Sigrúnar Júlíusdótt-
ur frá 1993 og ríma þau við viðhorf
fráskildu mannanna í rannsókn
Johansson. Lýsa þeir á átakanlegan
hátt hvernig þeim finnst þeir vera
sviptir möguleikanum á samvistum
með börnum sínum vegna vinnu-
álags og fjarveru frá heimili og fjöl-
skyldu í venjulegum frítíma, kvöld
og helgar. Þar kemur m.a. fram að
stór hluti smábarnafeðra fer ekki
með eiginkonu og börnum í sumar-
frí. Margir þessara feðra lýstu eft-
irsjá og gremju yfir því að hafa
misst af börnunum sínum á mikil-
vægustu þroskaárum þeirra. Ytri
aðstæður leyfðu ekki annað. En ein
meginniðurstaða rannsóknarinnar,
að sögn Sigrúnar, er sú að íslensk
hjónabönd sem „halda velli“, þ. e.
foreldrar sem ráða við þær aðstæð-
ur sem barnafjölskyldum eru búnar
í íslensku samfélagi, nota aðferðina
að styðja hvort annað í ákveðnu
fórnarmynstri. Mæðurnar fórna
eigin starfsframa þrátt fyrir að hafa
aflað sér menntunar og eru heima
hjá 2–3 börnum þar sem það er
hagkvæmara. Feðurnir sem hafa
hærri laun vinni þeim mun meira.
Þegar rætt er um samskipti feðra
og sona kemur venjulega fram hve
mikilvægt er að strákar alist upp
með karlmönnum sem þeir geti sótt
til sem fyrirmyndar. Sænsk rann-
sókn frá 1992 leiðir í ljós að sífellt
fleiri ungir menn finni meiri sam-
kennd með móðurinni en föðurn-
um. Þetta er skýrt með því að
margar mæður hafi fyrir tilstuðlan
aukinnar menntunar og vinnu utan
heimilis skapað sér sterka stöðu
innan heimilisins. Í breyttu sam-
félagi virðist það því ekki lengur
sjálfsagt að faðirinn sé fyrirmynd
sonanna.
Telja sig nú bera meiri ábyrgð
Margt hefur breyst til betri vegar
hin síðari ár hvað varðar viðhorf
kynjanna til uppeldishlutverksins
og foreldrasamstarfs eins og kemur fram í skilnaðar- og forsjárrannsókn, frá
1995–2000, sem gerð er af félagsráðgjöfunum dr. Sigrúnu Júlíusdóttur og Nönnu
K. Sigurðardóttur. Virðist sameiginleg forsjá endurspegla meira traust á milli for-
eldra og meiri sátt um foreldrasamvinnuna sem kemur að sögn Sigrúnar m.a. fram
í því að feður eru mun sáttari bæði við forsjárfyrirkomulag og umgengnishætti.
Þeir telja sig einnig bera meiri ábyrgð og vera virkari í foreldrahlutverkinu þótt
ekki komi fram tölfræðilegur munur á fjölda samverustunda. Sigrún bendir á að
30.11.2003 | 23
NÝTT HLUTVERK FEÐRA
Ragnar Kjartansson 27 ára: „Pabbi er vinur minn. Mér þykir ofboðslega vænt
um hann. Hann stendur með mér, hefur alltaf staðið með mér og hjálpað mér að
takast á við lífið. Þegar ég var lítill kenndi hann mér að standa á fætur og afgreiða
stríðnispúkana. Hann hefur alltaf haft ofboðslega gaman af að kenna mér eitthvað
og hann er ótrúlega þolinmóður kennari. Pabbi er enn að kenna mér gítarhljóma
og svo er hann líka að reyna að kenna mér golf. Hann tekur föðurhlutverkið graf-
alvarlega og hefur gegnt því með bravör.
Við erum mjög nánir, hann er til staðar sem vinur. Það hefur alltaf verið þannig.
Það mikilvægasta sem faðir getur gefið börnum sínum að mínu mati er að hafa
áhuga á þeim. Bera virðingu fyrir því sem gerir þau hamingjusöm og standa með
þeim. Feður þurfa að vera ástríkir klettar.
Núna þegar ég er orðinn fullorðinn kall þá finnst mér mikilvægt að vera vinur
foreldra minna.“
Kjartan Ragnarsson 58 ára: „Ég tel að meginhlutverk mitt í uppvexti sonar míns
hafi verið að vera félagi stráksa og haga mér sjálfur þannig að hann þyrfti ekki að
skammast sín mjög mikið fyrir mig. Mér finnst ég vera nálægur faðir og tel son
minn vera einn minn besta vin. Ef ekki þann besta. Þú spyrð hvort það sé mikill
munur á mínu hlutverki sem föður og svo aftur því sem ég vandist í uppvextinum.
Því svara ég játandi án þess að fara út í það nánar. Sá munur sem er svo á mér og
Ragnari er sá að hann er miklu betur upp alinn en ég.
Það mikilvægasta sem ég hef „gefið“ syni mínum er vonandi tími og athygli.
Annars er ég svolítið feiminn við að svara spurningum blaðamanns um þetta mál-
efni eins alvarlega og spurt er.“
KJARTAN OG RAGNAR