Morgunblaðið - 12.09.2004, Blaðsíða 30
30 SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Kynntu þér tilboð okkar
á bílaleigubílum
Pantaðu AVIS bílinn áður en þú leggur af stað
Það borgar sig – Hringdu til AVIS í síma 591-4000
Við erum í 170 löndum
5000 stöðum
T.d. Reykjavík, London, Kaupmannahöfn,
Frankfurt, Milano, Alicante ...
AVIS Knarrarvogi 2 – 104 Reykjavík – Sími 591 4000 – Fax 591 4040 – Netfang avis@avis.is – Heimasíða www.avis.is
Minnum á Visa afsláttinn
Sannast sagna hnykkti mérvið er ég las hér í blaðinu ádögunum, að fyrir mörgum
árum hafi laun kennara, presta og
þingmanna verið svipuð, segir okk-
ur að ekki er allt alslæmt við for-
tíðarþrá. Ekki hyggst ég blanda
mér í launadeilur af nokkru tagi
enda síður innan ramma pist-
ilskrifa minna, hins vegar kom
þetta af stað hreyfingu í heilahvel-
inu, hnikaði óþyrmdarlega við
mörgu, þyrlaði loks upp nær-
tækum hugrenningum.
Líti maður á þjóðfélag okkar og
þróunina í heild sinni, er borð-
leggjandi að með þessu hefur
kennarastéttinni verið þrýst niður
á við í virðingarstiganum, líkt og
hún hafi minna vægi en fyrrum.
Og þótt hér sé helst um grunn-
skólana að ræða fýsir mig að koma
nokkrum orðum að, snertir ekki
aðeins kennarastéttina heldur
einnig háskalega þróun mála í
uppeldismálum
almennt með
víðtæk áhrif út í
þjóðfélagið.
Inntakið í
frægri setningu
Platons, inniber
að grunnur
menntunar sé það sem á tíma end-
urreisnar fékk samheitið list, þ.e.
framrás skapandi atriða og gagn-
virk samræða. En samkvæmt
rannsóknum hins heimskunna
enska rithöfundar Sir Herberts
Read (1893–1968) varð á þessu við-
snúningur í tímans rás, og lögðu
„beturvitandi“ skólamenn fyrri
alda grunn að þeirri öfugþróun.
Meginveigurinn í kenningum Plat-
ons var að öll afmörkuð fræðsla
ætti að vera skapandi, opin, lifandi
og fjölþætt, nefndur Read var ein-
mitt þekktur fyrir þá baráttu sína
að koma þessum atriðum og listum
aftur inn í menntakerfið. Vildi að
þau fengju sinn gamla sess í ljósi
þess að í kjarna sínum hafi grunn-
urinn ekki rokkast frekar en heil-
inn stækkað, ennfremur um að
ræða undirstöðu allrar menntunar.
Skrifaði í því skyni bókina;
„Education through Art“, í þýskri
þýðingu „Erziehung durch Kunst“,
sem á íslenzku gæti heitið; Upp-
eldi með fulltingi listar eða Upp-
eldi í skjóli listar. Nýrri tíma rann-
sóknir segja okkur, að þrátt fyrir
allar tækniframfarir höfðu fornar
þjóðir í þeim mæli til að bera and-
legan þroska og hugvit að vekur
ótal spurningar um þróunarferil
mannsins, hvað sé hér fram og
hvað aftur. Grimmdin og siðleysið
hafa í öllu falli ekki látið undan
síga þrátt fyrir hina svonefndu og
margprísuðu siðmenningu, nývakin
stóröld átakanlegt dæmi þar um.
Líti maður til rismikillamenningarþjóða kemur íljós, að uppeldisfrömuðir
njóta mikillar virðingar og umbera
samkvæmt því. Ætti að vekja til
umhugsunar, að í þessum efnum
tökum við illu heilli síður mið af
voldugustu þjóð heims um þessar
mundir, sem við þó í flestu drög-
um dám af. Einkum ekki hvað
varðar uppeldismál og listir, ei
heldur fremstu þjóðum Evrópu,
hvað þá að okkur komi til hugar að
laga hlutina að sérstöðu okkar sem
einangraðs eyríkis. Að viðurkenna
þær viðblasandi staðreyndir myndi
stækka okkur, en í þess stað búum
við við einslitt og staðlað kennslu-
kerfi sem að meginhluta er sótt í
allt annað menningarumhverfi, sér
í lagi á hinum Norðurlöndunum.
Einkum Svíþjóðar, þar sem kerfið
hefur lengi gengið fyrir eins konar
sósíölskum jöfnuði og meðal-
mennsku, felur í sér að allt kemur
miðstýrt og niðursoðið að ofan,
fyrir vikið fengu þarlendir á sínum
tíma neikvætt tiltal frá menning-
arstofnun Sameinuðu þjóðanna.
Hömlur voru lagðar á tjáning-
arfrelsi þolenda í nafni óhefts
frelsis, þeir út úr myndinni sem
ekki voru með á nótunum, óhreinir
ef ekki líkþráir. Þetta heitir
öfugsnúningur, forsjárhyggja og
heilaþvottur, og hefur einkum
færst yfir til myndlistarskólanna
hvar sjálfskipuð einslit elíta beinir
nemendunum inn á réttar brautir,
fræðin látin hafa vinninginn fram
yfir andríkar verklegar athafnir,
ritgerðir þýðingarmesti hluti loka-
verkefnisins. En hvort skyldi mik-
ilvægara þegar hús er byggt,
smíðin sjálf og hönnunin eða lýs-
ing á útliti þess, herbergjaskipan
o.s.frv?
Þjóðfélaginu ber alfarið að sjá
um menntunina að mati viðkom-
andi, einkaskólar út úr myndinni
og ein heildarstefna mörkuð. Býð-
ur meðalmennsku heim eins og
reynslan er til vitnis um, í Dan-
mörku er komið upp hrikalegt aga-
vandamál í grunnskólum, fáfræði
nemenda um það sem næst þeim
snýr sem og landafræði almennt
varð að fjölmiðlafári fyrir ári og
hrukku þá margir við. Hér þekki
ég minna til Noregs og Finnlands,
en hef iðulega beðið guð að hjálpa
mér þegar hérlendir grunn- og
framhaldskólanemar eru spurðir
um eitthvað sem varðar sjón-
menntir almennt.
Þessi viðtekna skólastefna ermjög á skjön við þróuninaþar sem menntunargrunn-
urinn var öflugastur langt fram
eftir tuttugustu öldinni, einnig
flest það sem á allra síðustu árum
er helst uppi á teningnum. Vísa til
hinna mörgu sjálfseignarstofnana í
Bandaríkjunum og einkaskóla í
Englandi, Frakklandi og Þýska-
landi. Fýsir einnig að víkja enn
einu sinni til þess að um tveggja
ára skeið voru uppi harðar deilur
um skólakerfið í Þýskalandi. Kom-
ust menn á endanum að þeirri
sameiginlegu niðurstöðu, sem lesa
mátti í viðamikilli samantekt í
vikuritinu Der Spiegel, að fjöl-
breytnin væri af hinu góða. Sam-
hæfing sem og fjölbrautaskólar
væri engin heildarlausn enn frem-
ur varhugaverð framtíðarsýn nema
við ákveðnar aðstæður. Nið-
urstöður umfangsmikilla rann-
sókna undirstrikuðu þetta ræki-
lega.
Helstu einkenni forsvarsmanna
samhæfingar og einslitrar skóla-
stefnu er óbeit þeirra á einka-
framtaki, einnig skoðunum sem
falla ekki að sérsmíðuðum og gefn-
um stefnumörkum, vægast sagt
viðhöfð mjög óvönduð meðul er
þrengja skal þeim fram. Að ég
best veit er bandaríska skólakerfið
mjög fjölþætt, þó fór þar einnig
fram umbylting í listaskólum sem
leiddi til mjög loftkenndra vinnu-
bragða og mörg listspíran dauð-
fegin er gamla kerfið var hafið til
vegs á ný í hinum svokölluðu aka-
demíum, sama sagan gerðist í Evr-
ópu. Hér liggur mat á vægi mark-
aðra viðhorfa á samtímalistum,
frjálslyndi og íhaldsemi full-
komlega á milli hluta, opinberir
listaskólar eiga ekki að vera leið-
andi í þeim efnum, einungis sinna
hlutverki sínu sem opnar og víð-
sýnar menntastofnanir er miðla
hlutlægum fróðleik. En á seinni
tímum virðast þeir í vaxandi mæli
hafa gengið í þjónustu þröngra
markaðsafla í listheiminum, svo-
nefndra listpáfa beggja megin
Atlantsála, sem sjást ekki fyrir í
viðleitni sinni við að koma skjól-
stæðingum sínum á framfæri. Til
að halda mönnum við efnið, mark-
aðnum uppi og peningaflæðinu
gangandi, hafa þessi stefnumörk
svo aftur haft í för með sér brýna
nauðsyn þess að stokka reglulega
upp spilin í listheiminum, ekki síð-
ur en í hátískunni, stöðugt verið að
setja ný og harðsoðin stílbrögð á
oddinn. Virðast á ferð sömu lögmál
hraðans og þegar menn segja að
ekkert sé eldra og úrkynjaðra en
dagblað frá í gær, enda seljast slík
ekki, ferskar fréttir dagsins gaml-
ar á morgun. Hér skýtur skökku
við þar sem listhugtakið hefur um
þúsundir ára verið tengt var-
anlegum gildum, jarðbundinni
samræðu og rökfræði. Undirorpið
þróun sem hefur öðru fremur farið
fram á myndfletinum, og sam-
anlögðum geirum myndlistarinnar,
hún jafnframt alla tíð verið sjón-
ræn sagnfræði og spegilmynd
framþróunar …
Að listaskólar skuli hér helsthafa verið notaðir sem við-mið, kemur til vegna nær
hálfrar aldar reynslu minnar innan
veggja þeirra, fyrst sem nemanda
en svo kennara. Meginveigurinn
skrifanna þó að vekja athygli á
vægi kennarastarfsins og þeirri
öfugþróun að ýta skapandi atriðum
huga og handar út úr námskrám
framhaldsskóla …
Þegar verið er að takast á við
hátækni og hraða nútímans hljóta
gömlu viðhorfin um íhaldssemi og
frjáslyndi að vera úrelt, grunn-
urinn og þekkingarmynstrið hins
vegar í brennidepli. Fullkomlega
út úr myndinni að gera uppreisn
gegn ákveðnum kennsluháttum
fortíðar, ýta út af borðinu, hins
vegar löngu kominn tími til að
gera (lista)skólana að sjálfstæðum
stofnunum, með þann vitræna
grunn sem Platon mótaði í upphafi
að leiðarljósi. Viðkemur á einhvern
hátt öllum skólastigum, ekki síst
grunnskólunum sem eru að móta
óplægðan jarðveg, ábyrgir fyrir
framtíð ungviðisins og um leið
æskilegt að þeir hafi innan vé-
banda sinna best menntuðu kenn-
arana, jafnframt í stöðugri end-
urnýjun.
Ef meta ætti skólastigin til
mannvirðinga og launa eftir vægi
þeirra, er nærtækt að grípa til lík-
ingamáls og varpa fram þeirri
spurningu, hvort heldur grunn-
urinn eða þakið sé mikilvægara á
fimm hæða steinhúsi. Um þak má
alltaf skipta en húsið hrynur ef
grunninum er kippt undan því, síg-
ur og brestir koma í veggi þess ef
hann er ekki traustur, þannig
háskaleg stefna ef ekki kolröng að
vanda ekki vel til undirstöðunnar,
umbuna gerendum þarnæst sam-
kvæmt því. Einnig að vanmeta
samanlagða kennarastéttina, skipa
henni ekki til sætis þar sem henni
ber réttilega að vera, búa henni
skilyrði til frjórra athafna, helst
eins og best þekkist úti í heimi.
Uppeldi með fulltingi listar
Platon lagði svo fyrir að skapandi kenndir og frjó hugsun skyldi í forgrunni uppeldis, tveir ásar á vit framtíðar.
SJÓN-
SPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is