Morgunblaðið - 22.09.2004, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. SEPTEMBER 2004 19
UMRÆÐAN
SAMKVÆMT 8. tl. 4. gr. laga um
dómstóla nr. 15/1998 skal Hæstirétt-
ur láta dómsmálaráðherra í té um-
sögn um hæfi og hæfni
þeirra manna, er
sækja um embætti
hæstaréttardómara.
Í gegnum tíðina hef-
ir Hæstiréttur yfirleitt
látið nægja að tjá sig
um það, hverjir um-
sækjenda séu hæfir til
að gegna starfinu og
hverjir ekki.
Hitt heyrir til und-
antekninga, að um-
sækjendur séu dregnir
í dilka eftir hæfni eins
og meirihluti Hæsta-
réttar gerir í umsögn
sinni um það embætti
hæstaréttardómara,
er losnar hinn 1. októ-
ber 2004.
Umsögn meirihluta
Hæstaréttar um um-
sækjendur kom mér
og fleirum mjög á
óvart. Ástæða þess er
sú, að Jón Steinar
Gunnlaugsson, hæsta-
réttarlögmaður og
prófessor, skyldi eigi
vera talinn í hópi hinna
hæfustu.
Menn hljóta að
spyrja sig, hvað veldur
því, að svo frábær og
reynsluríkur lögmaður með mikla
þekkingu í lögfræði fær þessa útreið
hjá meirihluta Hæstaréttar. Svarið í
mínum huga er eitt og aðeins eitt:
Gremja meirihlutans vegna þeirrar
gagnrýni, sem sumir dómar Hæsta-
réttar hafa sætt frá hendi Jóns
Steinars. Gremjan er kennd, sem
eigi má ráða för í þessum efnum.
Það sjá allir, sem til þekkja, að Jón
Steinar hefir ekki fengið að njóta
sannmælis í þessari umsögn.
Ég hefi aðeins einu sinni þurft að
ráða mér lögmann til varnar. Það
var árið 1989. Ég valdi Jón Steinar
Gunnlaugsson. Það segir meira en
mörg orð um það, hvert álit ég hafði
á manninum. Og það hefir ekki
minnkað síðan – þvert á móti.
Á árunum 1979–1982 starfaði ég
sem lögfræðingur hjá Mannrétt-
indanefnd Evrópu í Strasbourg. Í
því starfi þurfti ég að fara í gegnum
fjöldann allan af dóm-
um frá aðildarríkjum
Evrópuráðsins.
Mér fannst dómar frá
einu ríki ævinlega bera
af að gæðum, bæði hvað
varðaði lögfræði, rök-
fræði og siðfræði. Þetta
voru brezku dómarnir.
Ég spurði því enskan
starfsbróður minn hjá
Mannréttinda-
nefndinni, hvernig velj-
ið þið Bretar ykkur
dómara? Við tökum þá
yfirleitt úr lög-
mannastéttinni, úr hópi
hæfustu „barristera“.
Hæstiréttur Íslands
þarf að vera skipaður
mönnum með mismun-
andi starfsreynslu, bak-
grunn og sérþekkingu.
Rétturinn má aldrei
verða sjálftímgandi,
einsleitur hópur kerfis-
karla og kvenna.
Eins og rétturinn er
nú skipaður, er hann
alltof einsleitur. Hann
skortir breiddina. Það
bráðvantar dómara í
Hæstarétt úr lög-
mannastéttinni. Þegar
ég var dómari í Hæsta-
rétti árin 1982–1989 voru þar starf-
andi tveir fyrrverandi lögmenn, þeir
Björn Sveinbjörnsson og Guð-
mundur Skaftason. Var það mikill
styrkur fyrir réttinn. Nú er enginn
dómari í Hæstarétti úr stétt lög-
manna. Það er mikil afturför. Þessu
verður dómsmálaráðherra „ad hoc“
að bæta úr með því að skipa hæfasta
lögmann landsins, Jón Steinar
Gunnlaugsson, í embættið.
Umsögn Hæsta-
réttar Íslands
Magnús Thoroddsen fjallar um
skipan hæstaréttardómara
Magnús Thoroddsen
’Menn hljóta aðspyrja sig, hvað
veldur því, að
svo frábær og
reynsluríkur
lögmaður með
mikla þekkingu
í lögfræði, fær
þessa útreið hjá
meirihluta
Hæstaréttar.‘
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
SPURT hefur verið: Hvernig ætti
að bregðast við aukinni fákeppni á
Íslandi? Mitt svar er: Með fögnuði.
Um síðustu áramót sagði for-
sætisráðherra: „Öll merki benda til
þess að samruni fyrirtækja og einok-
unartilburðir í kjölfarið sé að verða
meinsemd í íslensku viðskiptalífi.“
Þótt ég hafi lengi fylgst
með íslensku viðskipta-
lífi hefur mér ekki tek-
ist að koma auga á
þessi „öll merki“ for-
sætisráðherra. Í jan-
úar skipaði iðnaðar- og
viðskiptaráðherra
nefnd sem átti meðal
annars að taka fyrir
hvernig bregðast
mætti við aukinni sam-
þjöppun í íslensku við-
skiptalífi. Nefndin skil-
aði skýrslu sinni 31.
ágúst síðastliðinn. Ég
hef kynnt mér skýrsluna nokkuð og
get ekki séð að nefndin telji að á Ís-
landi sé óæskileg fákeppni eða sam-
þjöppun. Sú niðurstaða er í sam-
ræmi við þá mynd sem ég hef haft af
íslensku viðskiptalífi.
Hvað er fákeppni?
Eins og orðið ber með sér er það fá-
keppni þegar fáir aðilar (fá fyr-
irtæki) keppa á tilteknum markaði.
Fákeppni er í eðli sínu hvorki góð né
slæm, svona almennt séð. Á litlum
mörkuðum er fákeppni gjarnan for-
senda framþróunar og hagkvæmni
og markaðir á Íslandi eru litlir. Því
er fákeppni að jafnaði heppileg á Ís-
landi.
Sumir rugla saman hugtökunum
fákeppni og lítil samkeppni en þetta
er tvennt ólíkt. Mörg dæmi eru um
að samkeppni aukist mikið við fá-
keppni og er dagvörumarkaðurinn
(matvörumarkaðurinn) á Íslandi
mjög skýrt dæmi þar um. Fyrir
fáum áratugum voru margar hverf-
isverslanir að keppa um við-
skiptavinina og því alls ekki um fá-
keppni að ræða en samkeppni var
lítil. Síðan þróaðist þessi markaður
út í fákeppni með tveimur stórum
aðilum og mörgum smáum. Í þessari
fákeppni er samkeppnin mikil og
hörð, svo hörð að margir hafa kvart-
að undan því. Neytendur hafa hagn-
ast og fákeppnin er ein af forsendum
lágs verðs á dagvörumarkaði.
Fákeppni fyrir neytendur
Síðustu tvo áratugi hefur sú þróun
átt sér stað á vesturlöndum að ein-
ingar í atvinnulífinu hafa stækkað.
Fyrirtæki hafa stækk-
að en einnig fram-
leiðslueiningar. Sem
dæmi má nefna að þrír
stærstu bílaframleið-
urnir framleiða um
helming allra bíla
heimsins og Carlsberg
(Pripps) rak fyrir
þremur áratugum um
40 bruggverksmiðjur í
Svíþjóð en nú eru þær
þrjár. Ástæða þessarar
þróunar er að með ár-
angursríkri stækkun
og fækkun eininga má
bæta árangur, oft stórkostlega.
Aukin fákeppni leiðir gjarnan til
hagsbóta fyrir neytendur. Mörg
dæmi eru um slíkt á Íslandi. Sum
dæmin eru (nánast) óumdeild en í
sumum tilvikum heyrast efasemd-
araddir en oft má rekja slíkar efa-
semdir til vanþekkingar. Dag-
vöruverslun var nefnd sem dæmi
hér að framan en skoðum fleiri
dæmi.
Bönkum hefur fækkað á síðustu
árum og nú er flestum ljós ávinning-
urinn af því. Reyndar er augljós
ávinningur af enn frekari fækkun
banka, t.d. ef Landsbanki og Ís-
landsbanki sameinuðust. Þannig
mætti fækka útibúum án þess að
skerða útibúaþjónustu, en margt
annað hangir einnig á spýtunni.
Í flutningastarfsemi innanlands
hefur fyrirtækjum fækkað og þau
eflst. Þeir sem til þekkja vita að al-
mennt séð er þjónusta þessara fyr-
irtækja miklu betri en þjónustan var
áður. Þó má finna undantekningar
og kannski eru þeir til sem telja að
þjónustan hafi verið betri eða ódýr-
ari áður.
Ein meginforsenda öflugrar sam-
keppni er öflug fyrirtæki. Á flestum
sviðum verða fyrirtæki ekki öflug
nema starfsemin sé umfangsmikil.
Aðeins á þann hátt verða til afkasta-
mikil, örugg og hagkvæm fram-
leiðslu- og þjónustuferli, mikil upp-
bygging þekkingar og hröð
vöruþróun.
Á litlum markaði eins og Ísland er
geta fyrirtæki aðeins orðið öflug ef
þau ná hárri markaðshlutdeild. Aug-
ljóst er að á hverjum markaði geta
aðeins örfá fyrirtæki haft háa mark-
aðshlutdeild.
Niðurstaðan er því ljós. Ef við vilj-
um mikla samkeppni á mörgum
mörkuðum þá þurfa að starfa öflug
fyrirtæki á mörgum mörkuðum.
Vegna smæðar íslenska markaðar-
ins er aðeins rúm fyrir fá öflug fyr-
irtæki á flestum mörkuðum. Þar af
leiðir að fákeppni er æskileg á mörg-
um mörkuðum á Íslandi, ef ekki
flestum.
Öflugri samkeppni
Á undanförnum árum hefur sam-
keppni aukist verulega og njóta
neytendur þess. Meðal ástæðna eru
aukið atvinnufrelsi, einkavæðing og
tækniþróun. En við getum einnig
þakkað þessa þróun samruna fyr-
irtækja og aukinni samþjöppun og
fákeppni. Ef stjórnvöld vilja bæta
hag neytenda með aukinni sam-
keppni er margt sem þau geta gert,
en að reyna að hindra fákeppni er
ekki eitt af því.
Nýlega stóð Íslandsbanki fyrir
ráðstefnu um sjávarútveg. Í frásögn
af ráðstefnunni í Fréttablaðinu 12.
september síðastliðinn sagði: „Rauð-
ur þráður í máli framsögumanna var
að sjávarútvegur þyrfti á aukinni
samþjöppun að halda til þess að
sjávarfang geti keppt betur um hylli
neytenda.“ Skyldi sama eiga við um
íslenskan landbúnað?
Fögnum fákeppni
Snjólfur Ólafsson
skrifar um samkeppni ’Á undanförnum árumhefur samkeppni aukist
verulega og njóta neyt-
endur þess. ‘
Snjólfur Ólafsson
Höfundur er prófessor
í Háskóla Íslands.
Föstudaginn 24. september nk. mun Íbúðalánasjóður halda hinn árlega skipulagsdag með
starfsfólki sínu. Sjóðnum verður því lokað á hádegi þann dag, kl. 12.00, vegna fundahalda.
Viðskiptavinir eru beðnir velvirðingar á hugsanlegum óþægindum vegna þessa.
Opnað verður aftur mánudaginn 27. september samkvæmt venjulegum opnunartíma.
Verið velkomin.
Borgartúni 21 105 Reykjavík Sími: 569 6900 - 800 6969 Fax: 569 6800 www.ils.is
LOKAÐ EFTIR HÁDEGI Á FÖSTUDAG