Morgunblaðið - 26.10.2004, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 26. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
A
uðvitað á ekki að
banna reykingar á
veitingahúsum á Ís-
landi eins og gert
hefur verið á Írlandi
og í Noregi. Að halda slíku fram
er ekki bara forræðishyggja af
verstu sort heldur grefur slíkt
bann undan grundvallarþætti
þjóðskipulags okkar; sjálfum
eignarréttinum. Þessa ákvörðun
eiga veitingahúsaeigendur að
taka sjálfir af fúsum og frjálsum
vilja eins og þeir hafa gert hing-
að til. Stjórnmálamenn eiga ekki
að hafa vit fyrir þeim né gestum
veitingahúsa. Tilraun til þess
veikir rétt einstaklinganna til að
nýta eignir sínar – það eru veit-
ingahúsin í þessu tilfelli – eins
og þeir sjálfir kjósa. Leiðin til
helvítis er vörðuð góðum ásetn-
ingi er stund-
um sagt og á
vel við hér.
Ekki skal ég
lofsyngja
reykingar en
ég fordæmi
þær leiðir
sem stjórnvöld hyggjast fara í
baráttunni gegn þeim.
Ég vissi ekki fyrr en nýlega
að reykingar eru leyfðar í sjálfu
Alþingishúsinu. Það kom mér
satt að segja á óvart. Reyndar er
bannað með lögum að reykja í
opinberum byggingum. Það er
óheimilt í öllum tilvikum að
reykja þar sem barna- og ung-
lingastarf fer fram og á sjúkra-
stofnunum sem dæmi. Á öðrum
stöðum er leyfilegt að útbúa af-
drep fyrir reykingafólk. Það á
við um Alþingishúsið eins og
aðrar opinberar stofnanir. Þang-
að hlaupa þingmenn, sem ætla
að banna fólki að reykja á veit-
ingahúsum, til að fá sér sígó.
Reyndar vildi Jón Kristjáns-
son heilbrigðisráðherra fella nið-
ur heimild forstöðumanna til að
útbúa reykherbergi þegar hann
lagði fram tóbaksvarnarfrum-
varp sitt, sem var samþykkt í
maí 2001. „Með því gefur hið op-
inbera ótvírætt fordæmi um
hvernig draga má úr mikilvægu
heilbrigðis- og umhverfisvanda-
máli,“ sagði í greinargerð með
frumvarpinu. Uppástunga Jóns
var felld út í meðferðum þings-
ins svo þingmenn, fulltrúar sveit-
arstjórna og opinberir starfs-
menn geta áfram reykt í
opinberum byggingum. Þeir
mega hins vegar ekki tala já-
kvætt um nautn sína því í lög-
unum er opinber umfjöllun um
tóbak bönnuð nema til að vara
sérstaklega við skaðsemi reyk-
inga.
Með setningu laganna var
gengið nærri eignarréttinum,
tjáningarfrelsinu og jafvel at-
vinnufrelsinu. Davíð Oddsson
sagði á þingi Sambands ungra
sjálfstæðismanna á Seltjarnar-
nesi í september 2001 að sam-
þykkt frumvarpsins óbreytts
hefðu verið mistök. Þeir sem
fylgdust með atkvæðagreiðslunni
sáu að forsætisráðherra stóð upp
til að fá sér vatnssopa þegar
frumvarpið var afgreitt sem lög
frá Alþingi. Hann treysti sér
ekki til að greiða því atkvæði. Í
þingskjölum er sagt að hann hafi
verið fjarstaddur.
Lögmannafélag Íslands mælti
ekki með lögfestingu frumvarps-
ins. Í áliti félagsins segir „að
frumvarpshöfundar virðast hafa
ofurtrú á því að leysa vandamál
með löggjöf í stað þess að beina
aflinu að því að hvetja borgarana
til þess að efla samstöðu sína í
innbyrðis samskiptum“. Sagt var
að tillögurnar gengju mjög langt
í því að auka eftirlit með einka-
högum fólks og takmarka at-
hafnir þess. „Verður að efast um
að undirbúningsnefnd frum-
varpsins hafi sérstaklega haft í
huga ákvæði VII. kafla stjórn-
arskrár,“ segir í álitinu. Hvorki
meira né minna.
En almenn mannréttindi eru
lítilfjörleg þegar kemur að tób-
aksvörnum. „Mér finnst alltaf
skjóta skökku við þegar stjórn-
völd eru gagnrýnd fyrir frelsis-
skerðingu og mannréttindabrot
sýni þau vilja og þor til að beita
stjórnvaldsaðgerðum í barátt-
unni gegn tóbaki,“ sagði Jón
Kristjánsson á ráðstefnu í
Hveragerði í september sl. Það á
ekki að setja smámuni eins og
mannréttindi fyrir sig að hans
mati þegar kemur að því að berj-
ast gegn reyknum. Mundu bara
þetta, Jón: Vilji þinn og þor í
þessum efnum er ofbeldi í aug-
um annarra.
Heilbrigðisráðherra hefur sagt
að með því að banna reykingar á
veitingahúsum sé verið að
vernda starfsfólkið og ekki síður
þá sem ekki reykja. Þeir eigi
líka réttindi. Staðreynd málsins
er samt sú að fólk getur valið
hvar það fær sér að borða og
hvar það vinnur. Sé leið valdboðs
farin endar það með ósköpum
þar sem sjálfsákvörðunarréttur
og ábyrgð fólks verður sífellt
minna virði. Afleiðingin er sú að
stjórnmálamenn fá aukið svig-
rúm til að segja hvernig við eig-
um að haga lífi okkar. Og það
valdboð byggist á siðferðismati
þeirra sjálfra – ekki okkar. Allt í
einu verða mannréttindi lítils
virði þegar háleit markmið eru
annars vegar. Borgurunum er
sagt hvernig þeir megi ráðstafa
eignum sínum, hvernig þeir eigi
að tala opinberlega og hvernig
fyrirtækjarekstri þeirra eigi að
vera háttað. Þetta er ekkert ann-
að en argasti sósíalismi.
Við getum leyst þetta vanda-
mál án afskipta ríkisins. Ég
sannfærðist um það síðasta vor.
Nánast á hverjum degi í rúman
mánuð rölti ég með dóttur minni
niður í miðbæ Reykjavíkur til að
skoða bæjarlífið. Eftir að hafa
kynnt mér málið lítillega gátum
við valið um marga reyklausa
veitingastaði. Þeim fjölgar sífellt
og sá ég nýjan stað á Laugaveg-
inum auglýsa reykleysi á laug-
ardaginn. Lög um þetta efni eru
því ekki aðeins óþörf heldur
ganga gegn rétti einstaklingsins.
Rétt er að taka fram að ég hef
aldrei reykt. Ég tek reyndar
Harald heitinn Blöndal mér til
fyrirmyndar og fæ mér vindil á
reyklausa daginn „Þorgrími Þrá-
inssyni og reykinganefndinni til
dýrðar“. Það er líka yndislegt að
reykja vel vafðan vindil eftir af-
bragðs máltíð í góðra vina hópi –
kannski um áramótin. Hvet ég
alla til að fá sér A. Fuente
Churchill vindil við slík tækifæri.
Það ætti að vera alveg skaðlaust
og bætir jafnvel meltinguna eftir
þunga máltíð.
Reykt á
Alþingi
Forsætisráðherra fékk sér vatnssopa í
stað þess að greiða frumvarpi um tób-
aksvarnir atkvæði sitt.
VIÐHORF
Eftir Björgvin
Guðmundsson
bjorgvin@mbl.is
ÞAÐ er mikil breyting að hefja
nám í framhaldsskóla. Festan og að-
haldið sem einkennir grunnskólaald-
urinn víkur fyrir nýjum aðstæðum
og félagahópurinn breytist.
Meiri nálægð við vímuefni þeg-
ar komið er í framhaldsskólann
Við það að hefja nám í framhalds-
skóla upplifa margir unglingar sig
sem fullorðna. Oft verður nálægð
við vímuefni meiri en áður, m.a.
vegna aukinna samskipta við eldra
fólk og breytt félagslíf. Þá reynir á
að geta valið og hafa styrk til að
segja NEI! Á framhaldsskóla-
árunum kemur oft fram hverjir hafa
ekki stjórn á neyslu vímugjafa.
Stuðningur og aðhald
foreldra afar mikilvægt
Við upphaf framhaldsskólagöngu
barna sinna þurfa foreldrar að hafa
hugfast að nýnemi er þrátt fyrir allt
ennþá barn sem þarf stuðning og
aðhald. Foreldrar þurfa því áfram
að fylgjast með því sem börn þeirra
aðhafast og hverja þau umgangast.
Ábyrgð og áhrifamáttur foreldra er
enn fyrir hendi, þeir þurfa að setja
mörk sem unglingarnir virða.
Áfengisneysla og fikt við fíkniefni á
unga aldri er mikið hættumerki.
Ölvað eða uppdópað barn er í raun-
verulegri hættu. Mikilvægt er að
foreldrar bregðist við slíku. Framtíð
barns getur oltið á afskiptum og
skilaboðum foreldranna.
Foreldrafélög og forvarna-
fulltrúar við skólana
Við marga framhaldsskóla hafa ver-
ið stofnuð foreldrafélög sem eru
vettvangur fyrir umræðu og sam-
starf foreldra. Forvarnafulltrúar
eru starfandi í flestum skólum, þeir
hafa umsjón með forvarnastarfi
skólanna og eru oft við gæslu á
dansleikjum. Foreldrar geta sett
sig í samband við forvarnafulltrúa
viðkomandi skóla.
Partí og „bjórkvöld“
Ungmenni undir lögaldri ættu aldr-
ei að bjóða upp á eða taka þátt í
partíum án þess að fullorðinn aðili
sé á staðnum. Við slíkar aðstæður
koma oft upp ýmis mál sem ung-
mennin ráða ekki við að leysa. Und-
anfarin ár hafa svo-
kölluð bjórkvöld
framhaldsskólanema
rutt sér til rúms. Slík-
ar uppákomur eru
EKKI á vegum fram-
haldsskólanna sjálfra
eða nemendafélags-
ins. Þær eru skipu-
lagðar af nokkrum
nemendum og veit-
ingastöðunum sjálf-
um. Stjórnendur
framhaldsskóla, for-
varnafulltrúar og lög-
regla hafa reynt að
koma í veg fyrir að bjórkvöld séu
haldin.
Því seinna … því betra!
Það er mikilvægt að leggja áherslu
á að seinka upphafi neyslu vímu-
gjafa hjá ungu fólki. Hvert ár eða
mánuður, sem líður án þess að ung-
menni byrji að fikta við vímugjafa,
er dýrmætur tími. Því seinna – því
minni líkur á vímuefnavanda síðar á
ævinni, brotthvarfi úr skóla og
ýmsum erfiðleikum. Sumir leggja
jafnvel til að foreldrar verðlauni
börn sín ef þau eru vímugjafalaus
t.d. 18 ára eða um tvítugt. Gleym-
um ekki að alltaf eru nokkrir sterk-
ir unglingar sem taka þá ákvörðun
að neyta ekki vímugjafa. Þeir sýna
sterkan persónuleika. Það er ekki
sjálfsagt að allir velji að nota vímu-
gjafa. ÞAÐ ER KÚL AÐ VERA
KLÍN!!
Gefum skýr skilaboð –
samþykkjum ekki vímu-
efnaneyslu barna okkar
Árni Einarsson og Sigríður
Hulda Jónsdóttir skrifa opið
bréf til foreldra nýnema í
framhaldsskólum
’Það er ekki sjálfsagtað allir velji að nota
vímugjafa.‘
Árni
Einarsson
Höfundar hafa umsjón með forvarna-
verkefni menntamálaráðuneytisins í
framhaldsskólum.
Sigríður Hulda
Jónsdóttir
ENN hafa allmargir þingmenn
sammælst um að vilja lækka aldur
ungmenna til að mega kaupa
áfengi. Er það til marks um hversu
lítið gagn fræðsla um notkun og
skaðsemi áfengis hefur gert, að 23
þingmenn, sem ætla má að flestir
hafi a.m.k. meðalgreind og ein-
hverja almenna
menntun, skilja ekki
að aukið aðgengi veld-
ur meiri heildarneyslu
áfengis. Það sýnir
ennfremur hversu illa
þeir fylgjast með, að
það skuli ekki enn
hafa náð til þeirra að
hvers kyns áfeng-
isvandamál eru ná-
tengd heildarneyslu
áfengis í samfélaginu,
því meiri heildar-
neysla – því fleiri
stórneytendur, því
meiri heildarneysla – því meiri
vandamál.
Áfengiskaupaaldur lækkaði
áfengissala jókst
Áfengiskaupaaldur var lækkaður
úr 21 ári í 20 ár 1969 með sömu
rökum og þingmennirnir 23 vilja
nú beita. Fimm árum síðar hafði
heildarneysla áfengis aukist um
40%. Árið 1988 var gerð meiri
háttar atlaga að áfengisvörnum Ís-
lendinga, m.a. með tilstuðlan nú-
verandi fjármálaráðherra, sem von-
andi hefur nú séð að sér. Þá var
ákveðið að afnema áfengisbannið
endanlega og leyfa innflutning og
sölu áfengs öls, jafnframt því sem
auka skyldi forvarnir og fræðslu.
Síðan hefur heildarneyslan aukist
um nærri 50% á mann, en lítið hef-
ur orðið úr fræðslunni og auknu
forvörnunum.
Áfengisneyslan hefur þannig
meira en tvöfaldast síðan 1969,
enda hafa áfengisvandamál stór-
aukist. Þannig hafa líkur karla til
að verða áfengismisnotkun að bráð
tvöfaldast og líkur kvenna tífaldast,
þ.e. nú má gera ráð fyrir að einn af
hverjum fjórum körlum þurfi að
leita sér aðstoðar vegna áfeng-
isvanda einhvern tíma á lífsleiðinni
og ein af hverjum tíu konum. Er
ekki nóg komið?
Í stað þess að
lækka áfengis-
kaupaaldur til sam-
ræmis við kosn-
ingaaldur væri nær að
hækka hann, þó ekki
endilega til samræmis
við kjörgengisaldur
forseta þegar helm-
ingur áhættunnar fyr-
ir alkóholisma er af
staðinn.
Boð og bönn
Í öllum samfélögum er
nauðsynlegt að hafa
reglur, boð og bönn, til að fara eft-
ir. Það er bannað að selja önnur
vímuefni en áfengi, tóbak má ekki
selja ungmennum og ekki má hafa
tóbaksvörur sýnilegar í búðum, það
má ekki aka yfir tilteknum hraða
o.s.frv. Allt saman boð og bönn,
sem flestir ef ekki allir eru sam-
mála um að séu nauðsynleg, svo að
fólk fari ekki sjálfum sér eða öðr-
um að voða. Fræðsla og uppeldi
miðar að því að gera fólki skilj-
anlega nauðsyn þessara reglna. En
eigi fræðslan að bera árangur
verður hún að vera alhliða og fræð-
arar eða uppalendur mega ekki
gefa misvísandi skilaboð, sem rugla
óþroskaða eða lítt þroskaða ein-
staklinga í ríminu eins og marg-
nefndir þingmenn gera með frum-
varpi sínu. Þetta þekkja allir
foreldrar.
Þingmennirnir, sem vilja lækka
áfengiskaupaaldurinn, tala um að
ekki hafi gefist nægilega vel að
beita boðum og bönnum til að
draga úr áfengisneyslunni og vilja
treysta fólki til að umgangast
áfengi af skynsemi. Enda er regl-
unum ekki fylgt eftir vegna sífellds
áróðurs áfengisframleiðenda og
seljenda. En jafnvel Danir hafa
gefist upp á því að hafa engar regl-
ur um áfengiskaupaaldur. Eftir 40
ár án slíkra reglna með sívaxandi
áfengisneyslu hafa þeir nú sett lág-
marksaldur en aðeins við 15 ár!
Mörg önnur lönd hafa sett lág-
marksaldurinn við 18–20 ár enda
er heildarneysla þeirra á mann
mun meiri en hjá okkur, nema
Bandaríkin sem hafa sett hann við
21 ár eftir bitra reynslu af því að
hafa lækkað aldursmarkið. Gildir
það jafnt fyrir allar tegundir
áfengis, enda er áfengi alltaf sami
vímugjafinn, hvort sem er í bjór,
léttu víni eða sterku.
Því verr duga …
Vonandi er að meirihluti alþing-
ismanna sé minnugur orða Ólafs pá
Þat vil ek, at þeir ráði, sem hyggn-
ari eru; því verr þykki mér sem
oss muni duga heimskra manna
ráð, er þau koma fleiri saman og
felli þessa tillögu 23-menninganna,
en samþykki frumvarp sem skerpir
á banni við áfengisauglýsingum,
svo að þeim linni. Það er þyngra
en tárum taki að sjá auglýsingu frá
ÁTVR um bjórstemmningu í Vín-
búðunum með kjörorðum þeirra lif-
um, lærum & njótum.
Fræðsla og forvarnir
Tómas Helgason skrifar um
áfengiskaupaaldur ’ Í öllum samfélögum ernauðsynlegt að hafa
reglur, boð og bönn, til
að fara eftir.‘
Tómas Helgason
Höfundur er prófessor, dr. med.