Sunnudagsblaðið - 17.01.1965, Blaðsíða 8

HEIMSMYND manna hefur
breytzt mikið síðustu fjórar til
fimm aldirnar. í augum miðaldar
manna var jörðin miðdepill al-
heimsins, hinn eini fasti punkt-
ur, sem aðrir himinhnettir sner-
ust um, sól, tungl og stjörnur. Al-
mennt mun jörðin einnig hafa
verið talin flöt eins og pönnu-
kaka, en þó lifði jafnframt sú
skoðun, komin frá Hellenum, að
hún væri hnöttótt. Fræðimenn
hölluðust yfirleitt að þeirri skoð-
un, þótt kirkjuvaldinu og almenn-
ingi þætti hin fyrri sennilegri og
líklegri til sáluheilla. En um hitt
efaðist enginn, að jörðin stæði
kyrr og væri miðdepill alheimsins.
Sá, sem á heiðurinn af því að
ganga fyrst í berhögg við þessa
viðteknu skoðun, var pólski
stjarnfræðingurinn og presturinn
Nikulás Kópernikus. Undir þeirri
latínumynd nafns síns er hann
kunnur, og við hana er bezt að
halda sér, því að ekki er fullvíst,
hvernig nafn hans hefur verið
heima fyrir. Að öllum líkindum
hefur það þó verið ritað Kopper-
nigk. Þetta heiti, Koppernigk,
kemur fyrst fyrir sem örnefni í
Slésíu og er stafsett á ýmsa vegu
i latneskum þrettándu aldar heim-
ildum. Á fjórtándu öld kemur
nafnið fyrir sem ættarnafn, en
þess eru mörg dæmi víða að, að
fólk kenni sig við heimabyggð
sína. Og um þetta leyti eru tals-
verðir fólksflutningar frá Slésíu
til Póllands, og má ætla, að for-
feður stjarnfræðingsins hafi þá
fært sig um set, en um þá er
ekkert vitað með vissu.
' Faðir Kópernikusar er sá
íyrsti þeirrar ættar, sem heim-
ildir ná til að gagni. Hann bar
sama nafn og sonurinn, Nikulás
Koppernigk, og var kaupmaður,
bjó um skeið í Krakóv, en fluttist
ekki síðar en 1458 til Torun, en
þessar tvær borgir voru þá einna
mestar í Póllandi. Hann andaðist í
Torun árið 1483, og hafði áður
komizt til nokkurra mannafor-
ráða, meðal annars setið í borg-
arráðinu. í Torun kvæntist hann
auðugri stúlku, sem einnig var
ættuð frá Slésiu, og áttu þau sam-
an fjögur böm — tvær dætur og
tvo syni. Nikulás var yngstur
þessara systkina, fæddur 19. febr-
úar 1473 í Torun.
Um barnæsku Kópernikusar er
fátt vitað, en tíu ára að aldri
missti hann föður sinn. Móður-
bróðir hans, Lucas Waezenrode,
tók hann og systkini hans þá að
sér og ól önn fyrir þeim. Lucas
Waczenrode var kirkjunnar mað-
ur og vel lærður. Hann var fædd-
ur í Torun árið 1447, nam fyrst
við háskólann i Krakóv, en hélt
síðan til Ítalíu og lauk doktors-
prófi í kirkjurétti við háskólann
í Bologna árið 1473. Þá gekk hann
í þjónustu kirkjunnar og lilaut
þar skjótan frama. Hann varð
fyrst kórbróðir við dómkirkjuna
í Frauenburg í Prússlandi og síð-
an vígður biskup í Ermlandi, einu
kunnasta biskupsstifti í Prúss-
landi, sem reyndar var sjálfstætt
smáríki og laut forsjá biskupsins
í veraldlegum efnum sem and-
legum.
Þessi preláti sendi Kópernikua
frænda sinn fyrst til náms í Tar-
un og síðan í klausturskóla
skammt frá þeirri borg. Þar er
sagt, að hafi verið kennari að nafni
Wodka, en hann tók upp latneskt
nafn að lærðra manna hætti og
nefndi sig Abstemius, sem þýðir
bindindismaður. Þessi Wodka var
sérfræðingur í smíði sólúra, og
það er sagt, að Kópernikus hafi
gerzt dyggur aðstoðarmaður hanþ
við þá iðju. En Kópemikus dvald-
izt ekki til frambúðar á þessum
stað. Átján ára gamall hélt hann
til náms við háskólann í Krakóv.
Pólland var stórveldi á þessurn
tímum og höfuðborg þess vai
þekkt um alla álfuna fyrir auð
sinn og menningu. Háskólinn þar
hafði verið stofnaður fyrst árið
1364 og þótti meðal ágætustu
menntastofnana í norðanverðri
Evrópu. Veturinn 1491-92 er inn-
ritaður í bækur þessa háskóla
„Nikulás, sonur Nikulásar í Tor-
un.” Ættarnafn er ekkert með,
en hins vegar tekið fram, að hann
hafi greitt skólagjöld sín að fullu.
Kópernikus var i Krakóv í fjög-
ur eða fimm ár, og þar mun
stjarnfræðiáhugi hans hafa vakn-
að að marki. Hann tók að draga
að sér bækur um stjarnfræði og
stærðfræði og sumar þeirra bóka
hafa varðveitzt til síðari tíma. Á
spássíurnar hefur Kópernikus rit-
að athugasemdir og gert eigin út-
reikninga, og sumir þeirra benda
til þess, að þá þegar hafi sú hug-
mynd, sem síðar veitti honum
heimsfrægð, verið farin að láta
á sér kræla.
Eftir Krakóvdvölina hélt Kóp-
ernikus enn á fund móðurbróður
síns. Waezenrode biskup var annt
um að koma frænda sinum vel fyr-
ir, helzt í þjónustu kirkjunnar.
Og heimatökin voru hæg hjá hon-
um, að gera Kópernikus að kór-
bróður við dómkirkjuna í Frauen-
burg, sem hann réð sjálfur yfir.
maðurinn, sem stöðvaði sólina
24 SUNNUDAGSBLAÐ - ALÞÝÐUBLAÐrö