Vikublaðið - 14.01.1994, Blaðsíða 4
4
VIKUBLAÐIÐ 14.JANÚAR 1994
Hjörleifur Guttormsson:
Alþjóðamál og umhverfisvandi
Hjörleifur Guttormssun: „Isamningum sem gerðir hafa verið undanfarið og
varða alþjóðaviðskipti ogaukið athafnafrelsi jýrir fjármagn og fyrirtæki er
umhverfið alls staðar á öðru farrými. “
ótt okkur íslendingum finn-
ist á stundum að mörg af
hinum stóru vandamálum
heimsins komi okkur harla lítið við
eru þau að færast nær okkur, m.a.
vegna aðildar að flóknum aðþjóða-
samningum eins og EES og
GATT og samningum á sviði um-
hverfismála. Fyrst skulum við þó
líta á alþjóðaleg deilumál og
hvemig íslensk stjórnvöld bregðast
við lokum kalda stríðsins með því
að leggja sig frarn um að halda er-
lendri herstöð í landinu.
Flókin heimsmynd í
stað einfaldra latisna
I nokkmm stórum deilumálum
sem heimsbyggðin hefur látið sig
varða eru nú friðvænlegri horfur en
fyrir ári. Samið hefur verið um frið
og lögð drög að lausn á langvinn-
um deilum og misrétti í Suður-Afr-
íku og milli Israela og Palestínu-
manna. Afstaðan til þessara deilu-
mála hefúr skipt ríkjum heims í
fylkingar að ekki sé talað um
hörmungar þeirra sem verið hafa
fómarlömb misréttis og valdbeit-
ingar. Ofriður hefur hins vegar
magnast í fyrmm Júgóslavíu og
lausn deilumála virðist þar engu
nær en fyrir ári. Önnur Evrópuríki
standa ráðþrota gagnvart hjaðn-
ingavígunum á Balkanskaga og
deilur af svipuðum toga ólga í
Kákasus og víðar. Sú nýskipan
heimsmála undir bandarískri for-
ystu sem boðuð var af þáverandi
Bandaríkjaforseta og nánustu
bandamönnum hans eftir hmn
Sovétríkjanna og lok kalda stríðs-
ins fyrir þremur ámm hefúr reynst
skýjaborg. Það sem Bandaríkin
ætluðu að sanna með Persaflóa-
stríði um ágæti alþjóðlegra refsiað-
gerða og hemaðaríhlutun með
stimpli Sameinuðu þjóðanna hefur
breyst í andhverfu sína í Sómalíu.
Talið um nýja heimsskipan und-
ir ægivaldi eins risaveldis hefúr
hljóðnað og vikið fyrir flóknari sýn
til þróunar heimsmála. Komið hef-
ur í Ijós að Bandaríkin megna ekki
að vera sú heimslögregla sem for-
ysta þeirra lét í veðri vaka. Boð-
skapur hinna einföldu lausna sem
gætti á Vesturlöndum við lok kalda
stríðins hefúr hljóðnað og ný
vandamál sem tengjast kapítalísk-
um markaðsbúskap hrannast upp,
m.a. með sívaxandi atvinnuleysi.
Þótt kjamorkuógnin sé ekki jafú
yfirþyrmandi eins og fyrir
nokkmm ámm ríghalda hernaðar-
yfirvöld stórveldanna í vopnabúr
sín. Sérstakt áhyggjuefni er það
fyrir Islendinga og aðrar þjóðir á
norðlægum slóðum að engir al-
þjóðasamningar taka til kjarnorku-
afvopnunar á höfúnum. Þar hafa
Bandaríkjamenn ásamt Bretum
staðið fastast á móti og skiptir engu
máli þótt óvinurinn í austri sé horf-
inn eða orðinn bandamaður. Talið
er að kjamorkuvopnakerfúm og
vígtólum í Norður-íshafinu hafi
fremur fjölgað en hitt undanfarin
ár á sama tíma og verið er að taka
niður kjamorkuflaugar á landi
beggja megin Atlantshafs sam-
kvæmt afvopnunarsamningum.
Ríghaldið í Keflavíkur-
herstöðina
Á nýliðnu ári vom málefni
bandarískra herstöðva hér á landi
mjög til umræðu og sainningavið-
ræður hafá staðið yfir milli stjórn-
valda íslands og Bandaríkjanna um
ffamtíð þeirra. Þjóðin hefur orðið
vitni að því undanfarið að íslenskir
ráðamenn þrábiðja Bandaríkja-
menn um að draga sem minnst úr
vígbúnaði sínum á Keflavíkurflug-
velli og á nýbyrjuðu ári varð mál-
staður þeirra sem ríghalda vilja í
ormstuflugsveitir hér á landi af
efúahagslegum ástæðum ofan á.
Auðvitað er við tímabundinn að-
lögunarvanda að fást hvarvetna þar
sem herstöðvar em Iagðar niður og
erlendir herir em dregnir til baka
til heimalanda sinna eins og gerst
hefur í stómm stíl á meginlandi
Evrópu eftir lok kalda stríðsins. Á
vanda Suðurnesjamanna vegna
samdráttar í herstöðinni verður
auðvitað að taka, einnig af opin-
bemm aðilum íslenskum sem borið
hafa ábyrgð á herstöðvastefúunni.
Viðbrögð núverandi ríkisstjórn-
ar em hins vegar þau að vilja gera
nærvem Bandaríkjahers að varan-
legu ástandi. Þau öfl hér innan-
lands sem halda vilja í herinn
vegna gróða til nokkurra útvalinna
leggjast nú á eitt með haukum í
Bandaríkjunum sem um hálfrar
aldar skeið hafa litið á ísland sein
æskilega útvarðstöð í öryggiskerfi
Bandaríkjanna. Baráttan gegn her-
stöðvunum og að Island losi sig úr
NATÓ og skipi sér utan hemaðar-
bandalaga er því brýnt baráttumál
nú ekki síður en á tímum kalda
stríðsins. Hið sama á við um við-
leitni hérlendra stjórnvalda til að
tengja ísland við stækkandi hem-
aðararm Evrópubandalagsins í svo-
nefndu Vestur-Evrópusambandi
sem ísland gerðist aukaaðili að í
fyrravetur.
Umhverfismálin og
harðnandi vistkreppa
Við þá ógn sem sem mannkyni
stafar áfram af kjamorkuvígbúnaði
og hernaðarátökum víða um heim
bætist í sívaxandi mæli sá vandi sem
felst í mengun umhverfis og
rányrkju náttúruauðlinda. Harðn-
andi vistkreppa er afleiðing af sam-
félagsþróun og búskaparháttum
sem ekki fást staðist til lengdar. Á
næstu öld mun hún Ieiða til áður ó-
þekktra erfiðleika og hörmunga
fyrir jarðarbúa - okkur Islendinga
ekki síður en aðrar þjóðir - nema
strax verði sveigt inn á nýjar sjálf-
bærar brautir. Slíkt kallar á nokkr-
ar hömlur og breyttar áherslur í
frainleiðslu og neyslu til að koma í
veg fyrir annað og verra í náinni
framtíð. Váboðamir em margir og
tengjast in.a. fólksfjölgun, vaxandi
fæðuskorti og mengun heimshafa
og andrúmslofts. Loftmengunin
leiðir til hærri meðalhita og því
fylgir m.a. bráðnun jökla og hækk-
andi sjávarstaða. Stöðugt gengur á
skóga jarðar og ræktarland og
sóknin í fiskstofna og aðrar sjávar-
lífverar harðnar stöðugt.
Um þetta liggja fyrir nægar upp-
lýsingar og talnaefni sem ætti að
geta fært hverjum sem er heim
sanninn um að þannig má þetta
ekki ganga áfram. Á síðasta áratug
fjölgaði jarðarbúum um 840 millj-
ónir eða hátt í miljarð; íbúatala
jarðar er nú um 5 miljarðar en var
aðeins 1,6 miljarðar um aldamótin
1900. Með sama áframhaldi stefúir
fjöldi jarðarbúa í 9-10 iniljarða um
miðja næstu öld, þ.e. í tíð þeirrar
kynslóðar sem nú er að stíga fyrstu
sporin. Óhugsandi er að heimilið
jörð geti staðið undir slíkum fjölda
með viðlíka efnahag og ríkari þjóð-
ir heims leyfa sér nú og jafnvel ekki
þótt þær þjóðir sem nú búa við
efnalega fátækt verði aðeins hálf-
drættingar. Löngu áður væm
komnar fram óheillavænlegar um-
hverfisbreytingar og upplausn í
samfélögum víða um heim með á-
tökum og þjóðflutningum í áður ó-
þekktum mæli.
Hungur og eyðing nátt-
úruauðlinda
Fæðuframleiðsla sem fyrr á öld-
inni hélt í við fólksfjölgunina eykst
nú hægar en fyrr þrátt fyrir alla
tækni og því fjölgar þeim sem van-
nærðir em. Á sama tíma breikkar
gjáin sem skilur að efúahag og
kaupgetu ríkra þjóða og fátækra
þannig að þær síðarnefúdu ráða
enn síður en áður við að greiða fyr-
ir offfamleiðslubirgðir ríku land-
anna. Ræktanlegt land er líka víða
nær fúllnýtt þar sem fólksfjölgun er
hvað ömst eins og í Asíu.
Skógaeyðing hefur verið gífur-
leg á þessari öld í fátækum ríkjum,
þar sem viður er víða eina elds-
neytið sem fólk hefur ráð á. Við Is-
lendingar horfum til baka á mikla
skógeyðingu og rýrnun landgæða
ffá landnámi, þ.e á röskum ellefu
öldum. Yfir helmingur Indlands
var skógiklæddur á 19. öld en nú
em aðeins 14% af flatarmáli lands-
ins vaxin skógi. I sumum ríkjum
Afríku er skógeyðingin langtum
skelfilegri eins og í Eþíópíu, þar
sem þriðjungur lands var skógivax-
inn fyrir 40 ámm en nú er aðeins
um 1 % skóglendis eftir.
Fiskafli hefúr nær fiminfaldast
úr höfum heims ffá því um 1950 og
vaxið úr um 20 milljón tonnuin í
nær 100 milljón tonn. Heilu haf-
svæðin em nú ofnytjuð og rányrkt
innan og utan lögsögu ríkja. Samt
hefdur fjárfesting í fiskiskipum á-
ffam á fullu og tvöfaldaðist m.a. á
síðasta áratug. Við það bætist æ
fullkomnari tækni við veiðar sem
gerir hvern fisk á veiðislóð sýnileg-
an. Fjárfestingin og samkeppnin
um afla ýtir á stjómvöld um rýmk-
un veiðiheimilda og sókn vex í út-
hafsveiðar þar sem takmörkunum
hefur enn ekki verið komið á.
Vegið að lífi og lífshags-
munum
Þannig mætti lengi telja hvernig
rányrkja og umhverfisspjöll em að
eyða og ofbjóða vistkerfum jarðar-
innar. Hrikaleg náttúmspjöll blasa
nú við í Ausmr-Evrópu eftir að
leyndarhjúp einræðisstjórna var
svipt af. Þar var iðnvæðing keyrð á-
ffam með miðstjórnarvaldi og
hvatt til aukins framleiðslumagns
með öllum ráðum. Kjarnorkuiðn-
aðurinn fékk að fara sínu ffam án
aðhalds ffá fjölmiðlum eða al-
inannasamtökum. Kjamorkuver
em allstaðar hættulegur nágranni,
en flestum ber saman um að mörg
kjamorkuverin í Austur-Evrópu
séu öðmm ótryggari. Áffam ríkir
þar víða hættuástand vegna starf-
andi kjamorkuvera og úrgangs frá
þeim og hemuin.
Nýlegt dæmi um það hvernig
forystumenn þjóða hundsa al-
þjóðahagsmuni í umhverfismálum
er ákvörðun breskra stjórnvalda á
jólaföstunni um að veita THORP
kjarnorkuendurvinnslustöðinni við
Sellafield starfsleyfi. Losun meng-
andi geislavirkra efna í hafið tífald-
ast við þessa aðgerð frá því sem var
ffá eldri verksmiðju. Tölffæðiat-
huganir lækna benda til að um
2000 manns í næsta nágrenni látist
úr krabbameini á næstu áratugum
vegna starfsemi verksmiðjunnar.
Hjá okkur Islendingum er það hins
vegar mengun hafsvæða á norður-
slóðum sem mestum áhyggjum
veldur vegna þessarar ákvörðunar
grannþjóðar okkar.
Sá sem þetta ritar hefur marg-
sinnis tekið þessi mál upp á Alþingi
og í Norðurlandaráði og krafist
gagnaðgerða af hálfu stjórnvalda.
Það var ánægjulegt að Alþingi
skyldi taka undir og afgreiða sam-
hljóða kröftug mótmæli sem um-
hverfisnefnd þingsins beitti sér fyr-
ir vegna ákvörðunar Breta. Ekki
var síður ánægjulegt að verða vitni
að viðbrögðum almannasamtaka
þann sama dag og þótt hópurinn
sem safúaðist saman við breska
sendiráðið í ffostinu 17. desember
með kyndla og orðsendingu væri
ekki stór, skilaði boðskapurinn sér
víða.
Ákvarðanir eins og starfsleyfið
til THORP em aðeins einn af fjöl-
mörgum dauðadómum yfir framtíð
mannkyns sem kveðnir em upp og
knúðir fram þessi árin af hags-
munagæslumönnum iðnaðar og
stórfyrirtækja sem ráða ferðinni og
ná að tryggja sér ítök allt of ntargra
stjómmálamanna. Gegn þessuin
dauðasveitum megna un.hve fis-
samtök og raddir almennings sfn
enn lítils.
Ofullnœgjandi viðbrögð
En er ekki alls staðar vcrið að
taka á þessum vandamálum? Var
ekki haldin heimsráðstefna um
umhverfismál í Ríó 1992 þar sem
flestir þjóðarleiðtogar veraldar
söfnuðust saman og lýstu fylgi við
málstað umhverfisverndar? Vissu-
lega em umhverfismálin á dagskrá