Vikublaðið - 21.01.1994, Blaðsíða 4

4
Mftnninffin
VIKUBLAÐIÐ 21. JANÚAR 1994
Ólíkindasaga
um íslendinginn
í hinum stóra
heimi
Bjöm Th. Bjömsson
Falsarinn
heimildaskáldsaga
Mál og menning 1993
Afdrif íslenska kotbóndans
og afkomenda hans í hring-
iðu heimsmenningarinnar
hafa verið Bimi Th. Bjömssyni á-
leitið yrkisefhi. NægirJjar að nefina
tvö öndvegisrit hans, A Islendinga-
slóðum í Kaupmannahöfn sem út
kom 1961 og í endurbættri útgáfú
1990, og heimildasöguna Haust-
skip sem kom út árið 1975. Nú hef-
Ólafur
Gíslason
ur Bjöm sent frá sér enn eitt stór-
virkið á þessu sviði bókmennta,
sem er heimildaskáldsagan Falsar-
inn (391 bls. Mál og menning
1993). Bókin er affakstur umfangs-
mikillar og næsta lygilegrar heim-
ildakönnunar sem rekur afdrif
sveitapiltsins Þorvaldar Þorvalds-
sonar ffá Skógum á Þelamörk
(1763-1825) og afkomenda hans í
Kaupmannahöfn, Conception í
Chile, Basel í Sviss og víðar, allt
ffam á síðusm ár.
Með Haustskipum, heimilda-
sögunni um örlög íslenskra fanga í
dönskum þrælakistum á 18. öld,
kollvarpaði Bjöm Th. Bjömsson
þeirri ídealísku söguskoðun sem
viðgengist hafði á Islandi ffam að
þeim tíma og byggði á upphafinni
Hugmyndasamlceppnin
SNJALLRÆÐI
er kjörið tsekifseri
til að koma
góðri hugmynd
ó framfæri
Markmið samkeppninnar er
að hvetja einstaklinga til að koma
hugmyndum sínum á markað.
Þannig vilja aðstandendur samkeppn-
innar efla nýsköpun í íslensku atvinnulífi.
Við mat á hugmyndum er áhersla lögð á
markaðsmöguleika þeirra.
Snjallræði fór fyrst af stað seinni hluta ársins 1992
en þá bárust um 250 umsóknir.
Upplýsingar og þátttökueyðublöð fást hjá
Björgvini Njáli Ingólfssyni,
Iðntæknistofnun íslands, Keldnaholti. Sími 91-687000.
Umsóknarfrestur er til 1 8. febrúar 1 994
Sláðu til, þú gætir verið sá snjalli!
löntæknistofnunfl
IÐNAÐARRÁÐUNEYTIÐ (jj) iÐNl.ÁNASJÓÐUR |j IÐNÞRÓUNARSJÓÐUR
þjóðemishyggju sem var
mótuð af sjálfstæðisbar-
áttu Islendinga. Með því
að ganga beint í ffum-
heimildir um myrkra-
heima íslensks samfélags á
18. öld, sem notið höfðu
bannhelgi af hálfú sagn-
fræðinga af þjóðemisleg-
um ástæðum, birti Bjöm
okkur nýja sýn á veiga-
mikla þætti Islandssög-
unnar og sýndi okkur jafn-
framt samskipti Danmerk-
ur og íslands í nýju ljósi.
Sagan af Þorvaldi Þor-
valdssyni ff á Skógum virð-
ist að stofni til beint ffam-
hald þeirra rannsókna er
lágu til grundvallar Haust-
skipum. Þorvaldur var
umkomulaus og blásnauð-
ur sveitapilmr, sem
dæmdur var til dauða af ís-
lenskum sýslumanni fyrir
að hafa dregið upp og
komið í verð eftirlíkingu
fyrsm bankaseðlanna sem
hér vom gefnir út upp á
einn ríkisdal öskuárið
mikla 1783. Verkið vann
hann sér „til hagleiksraun-
ar“ samkvæmt vitnisburði
fýrir rétti. I niðurstöðu
dómsins er jafnframt við-
urkennt réttmætt tilkall
Lynge kaupmanns á Akur-
eyri til þúsund ríkisdala
endurgjalds fýrir seðilinn
hjá banka konungsins í
Kaupmannahöfn sem
þóknun fýrir að hafa upp-
götvað „falskrnönteríið".
Dómsniðurstaðan snerist
því ekki bara um „forbrot-
ið líf og æru“ sveitapilts-
ins, heldur líka um bein-
harða peningahagsmuni
kaupmanna- og embættis-
mannavaldsins hér á landi.
Dómurinn varð upphaf
þeirrar ótrúlegu örlaga-
sögu sem Bjöm byrjar að
rekja með lýsingu á sögu-
legu brúðarráni á kirkju-
torginu í Conception í Chile 8. maí
árið 1886. Sögusviðið skiptist síðan
í tíma og rúmi á milli Eyjafjarðar
öskuárið mikla, Krónborgarkastala
um aldamótin 1800, Kaupmanna-
hafnar í upphafi og lok 19. aldar og
Conception í Chile með viðkomu á
heimili höfúndar í Karfavoginum í
Reykjavík og í Basel í Sviss. Röskun
á samfellu í tímalegri ffásögn gefur
tilefni til að auka áhrifamátt þeirra
mildu andstæðna sem birtast í ólík-
indasögu þessarar ættar og gera
okkur myndina af upphafinu á
Þelamörk í Eyjafirðinum skýrari í
víðara alþjóðlegu samhengi.
Þótt heimildaskáldsagan Falsar-
inn byggi á að því er virðist traustri
og áreiðanlegri heimildarkönnun í
öllum aðalatriðum sögunnar, þá
gengur Bjöm hér lengra en áður í
því að gefa ímyndunaraflinu lausan
tauminn, einkum í umhverfis- og
persónulýsingum. Sérstaklega á
þetta við um alla umhverfislýsingu,
lýsingu á fatnaði, mat- og drykkjar-
föngum, húsakosti, húsbúnaði, sið-
um og háttum, sem er unnin af fá-
dæma athygli og þekkingu og með
fágætri málnotkun. Þá em svip-
myndir þær sem hann dregur upp
af klofnum persónuleika ævintýra-
mannsins Alfreds Viggo Schovelin
ræðismanns og kaupmanns í Chile
og allri fjölskyldu hans óborgan-
legar, og ekki síður myndin sem
hann bregður upp af ættarmótinu
sem Júlíus Vilhelm Schovelin
þjóðhagfræðingur og forstjóri
Konunglegu kauphallarinnar stóð
fýrir í hátíðarsal húss Konunglega
skotfélagsins á Vesturbrú í Kaup-
mannahöfn árið 1893 með tilheyr-
andi tilraun Kauphallarforstjórans
til leynilegs ástafundar með ólík-
indakonunni Elínu.
En ættarsaga Þorvaldar í Skóg-
um gengur semsagt í gegnum
dýpstu örbirgð og niðurlægingu
dýflissufangans í Krónborgarkast-
ala upp til æðstu metorða í Kaup-
mannahöfn og Conception, þar
sem jafnan skiptast á hneigðir ætt-
kvíslarinnar til lista og skáldskapar
annars vegar og fjármálavalds hins
vegar. Ólíkindasaga sem á öll á
upptök sín í fölsuðum peninga- |
seðli. Eitt atriði vantar þó til að
fýlla upp í heildarmyndina af
Schovelín-ættinm, en það er þáttur
Peters Thorstens Scovelin (1792-
1871) bóksala og liðforingja, sonar
Þorvalds, sem íslenskir Hafnar-
stúdentar kölluðu gyðing eða
okrara í bréfúm sínum. Hann varð |
fýrsti ættliðurinn til þess að komast
í þær álnir er dugðu til að koma af-
komendunum til mennta og æðsm
metorða, en Bjöm hefúr að mestu
sleppt að lýsa þætti hans í ættarsög-
unni.
Auk safaríkra og lærdómsríkra
umhverfis- og persónulíkinga er
Falsarinn einnig málfarslega auðg-
andi bók. Sagan býr yfir ótrúlegum
orðaforða og höfúndur skiptir um
málfar og stíl eftir því hvort hann
er að lýsa íslenskum veruleika í lok
18. aldar, Conception í Chile í lok
19. aldar eða Kaupmannahöfn í
upphafi og Iok 19. aldar. Ég minn-
ist þess varla að hafa lesið bók sem
er jafn örvandi og ögrandi málfars-
lega síðan ég las Gerplu Laxness
sem unglingur.
Falsarinn er bók sem maður þarf
helst að lesa í einni lotu á 2-3 dög-
um. Ef bókin grípur lesandann
finnur hann sig sokkinn í veröld,
sem er með því meiri ólíkindum
sem hún er borin uppi af traustari
heimildum. A endanum blasir við
okkur víðari heimur. Heimur sem
tilheyrir ekki bara Schovelin-ætt-
inni, heldur veitir okkur víðara
sjónarhom á Island og það hlut-
skipti að vera íslendingur í stómm
heimi.
Um leið og ættarsaga Schovelin-
anna rýfur þann ramma einangr-
unar sem okkur Islendingum er
tamt að draga um eigin heim og
eigin sjálfsvitund, þá verður skiln-
ingur okkar á þeim örlögum og því
hlutskipti að vera Islendingur víð-
ari og sannari. Það er einn af meg-
inkostum þessarar lærdómsríku
sögu sem óhjákvæmilega hlýtur að
teljast til helstu bókmenntatíðinda
ársins 1993.