Vikublaðið - 28.01.1994, Blaðsíða 13

VIKUBLAÐIÐ 28. JANUAR 1994
13
JAFNRETTI
AUSTURS
OG
VESTURS
Umrœðan um utan-
ríkismál heldur áfram
á síðum Vikublaðsins
og hér er hvatt til
þess að íslendingar
íhuga hvort bjóða eigi
Austur-Evrópuríkjum
aðild að Evrópska
efnahagssvœðinu.
Lýðveldisárið 1944 var tíma-
mótaár í íslandssögunni,
ekki aðeins vegna þess að
íslendingar hlutu fullt sjálfstæði,
heldur líka vegna þeirra framfara
sem fylgdu í kjölfarið. Islendingar
drógust inn í heimstyrjöldina síðari
án þess að upplifa þær hörmungar
sem hún kallaði yfir mest alla
heimsbyggðina.
Hemáminu fylgdi rnikil vinna
og kærkominn gjaldeyrir og ekki
síst nýr lífsstíll. Fiskverð hækkaði
upp úr öllu valdi á meginlandinu
og ferskfiskútflutningur jókst til
mikilla muna til Bretlands þó sigl-
ingar um Norður-Atlantshaf væm
sannkallaðar svaðilfarir. Aldagam-
alt bændasamfélag var að breytast í
sjávarútvegsþjóð.
Danmörk var hernumin af Þjóð-
verjum og tengslin við gamla ný-
lenduherrann endanlega rofin. Um
leið opnuðust dyrnar til umheims-
ins. Þann 17. júní 1944 upplifði ís-
lenska þjóðin á sinn hátt þær miklu
breytingar sem síðari heimstyrj-
öldin hafði í för með sér um heim
allan.
Stríðið var upphafið að nýrri
gullöld x íslandssögxmni. Upp-
þygging fiskiskipastólsins og fisk-
vitmslunnar var æfintýri líkust og
innan fárra áratuga var ísland kom-
ið í hóp þeirra ríkja sem buðu
þegnum sínum upp á bestu lífsgæði
sem völ var á.
Þær miklu ffamfarir sem hér
urðu vom ekkert einsdæmi í Vest-
ur-Evrópu, en gagnstætt öðrum
Evrópubúum upplifðu íslendingar
efnahagsundrið og tæknibylting-
una í fyrsta skipti á síðari hluta
þessarar aldar. Menningarsamfélög
Evrópu höfðu þróast öldum saman
og nú háð tvær styrjaldir með
skömmu millibili. Báðar höfðu þær
gjörbreytt ríkjaskipan álfúnnar,
meðal annars stöðu íslands.
Þegar lýðveldishátíðin stóð sem
hæst á Þingvöllum fyrir 50 árum
var heimstyrjöldin að snúast
bandamörmum í hag. Enn á ný
voru breytingar á landakorti Evr-
ópu í vændum. Síðustu dagar
stríðsins voru því kapphlaup
bandamanna um bráðina, Evrópu
framtíðarinnar. Kalda stríðið var
hafið.
En það var víðar barist en í Evr-
ópu. Framsókn Rússa við Kyrrahaf
og uppgangur kommúnismans í
Kína skutu Bandaríkjamönnum
slíkan skelk í bringu að þeir gripu
til örþrifaráða og merktu sér Japan
með afgerandi hætti.
I samningaviðræðum banda-
manna um ffaintíðarskipan Evrópu
var staða Rússa jafn sterk og vest-
urveldanna tdl samans. Sá sem hafði
flest tromp á hendi hét Jósef Stalín.
Tvö Þýskalönd
Það bíésu kaldir vindar um Evr-
ópu vorið 1945. Heil heimsálfa var
í rúst og „þriðja ríkið“ gjörsigrað.
Þýskaland var ekki lengur til.
Landið sein Þjóðverjum var ætlað
samanstóð af fjórum herteknum
svæðum bandamanna. Milljónir
flóttamanna reikuðu milli her-
námssvæða með aleiguna í fanginu.
Skjálfandi hendur skiptust á gulli
og brauði, klæðnaði og smjöri. Ein
þróaðasta þjóð Evrópu bjó við
steinaldarhagkerfi sem einkenndist
af svartamarkaðsbraski og skorti á
öllum sviðum.
Rauði herinn réði yfir stjómar-
byggingum í Berlín og í kjallara
gamla Ríkisbankans prentuðu þeir
seðla eins og þeim sýndist, enda
litu Rússar á peninga sem þægileg-
an gjaldmiðil frekar en hagstjóm-
artæki og gera enn. Afleiðingin var
skefjalaus verðbólga enda vöm-
ffamboð í algeru lágmarki. Sam-
búð bandamanna fór stöðugt
versnandi og í þrjú ár biðu Þjóð-
verjar milli vonar og ótta eftir því
einu að mæta örlögum sínum. Ekk-
ert samkomulag náist um að koma
á fót sameiginlegu peningakerfi
fyrir öll herteknu svæðin og svo fór
að vesturveldin ákváðu myntbreyt-
ingu fyrir þau svæði sem lutu þeirra
herstjóm. Ollum borgumm vest-
urhlutans vom afhent 40 nýslegin
vesmrþýsk mörk. Peningamagn í
umferð var takmarkað og Mars-
hallaðstoðin lét hjólin snúast á nýj-
an leik.
Efhahagslegur aðskilnaður rnilli
herteknu svæðanna 1948 var upp-
hafið að myndun tveggja nýrra en
ólíkra ríkja, Samhandslýðveldisins
Þýskalands og Alþýðulýðveldisins
Þýskalands. Þrem áramgum síðar
var Vestur-Þýskaland orðið öflug-
asta iðnríki Evrópu og þýskir auð-
hringar teygðu anga sína hringinn í
kringum hnöttinn. Ausmr-Þýska-
land varð hinsvegar fyrirmyndar-
ríki ausmrblokkarinnar og bauð
upp á meiri lífsgæði en almennt
gerðist í öðmm kommúnistaríkj-
um. Þýsku þjóðirnar tvær vom eins
og smækkuð mynd af þeirri Evrópu
sem klofhaði í tvennt í stríðslok.
Hvergi var gjáin á milli ausmrs og
vesmrs jafn breið og í Þýskalandi
og jámtjaldið eins sýnilegt og í
Berlínannúrnum.
Skipting Evrópu
Stofhun Atlantshafsbandalagsins
1949 varð til þess að bilið milli
austurs og vesmrs breikkaði enn.
Rússar viðurkenndu vamarlínu
NATO enda var hún í samræmi
við niðurstöðu stríðsins. Rauði
herinn yfirgaf Ausmrríki og Finn-
land 1955 eftir að hafa fengið
tryggingu fyrir því að þau gengju
ekki í NATO. Um leið stofnuðu
þeir Varsjárbandalagið á sínu á-
hrifasvæði og þar með var Evrópa
endanlega klofin í tvær andstæðar
hemaðarblokkir.
Stofnun Kola- og Stálbandalags-
ins, undanfara Enahagsbandalags-
ins 1951, jók enn á efnahagslegan
aðskilnað Ausmr- og Vesmr-Evr-
ópu og smðlaði ekki síst að algjörri
einangrun kommúnistaríkjanna.
Myndun Efhahagsbandalags Evr-
ópu og Evrópubandalagsins síðar
meir undirstrikaði þá stefriu vest-
urlanda að evrópublokkimar tvær
ætm enga samleið, enda efnahags-
kerfin gjörólík. Með því að auka
hernaðar- og efhahagstengsl Vest-
ur-Evrópuríkja var reynt að koma í
veg fyrir breytingar á þjóðskipulagi
þeirra og kapítah'skt hagkerfi fest í
sessi. Ríkisstjórnir á vesturlöndum
höfðu fulla ástæðu til að óttast upp-
gang kommúnistaflokka í Evrópu,
einkum á Italíu og í Frakklandi.
Sovétmenn höfðu nóg með sitt á
þcssuin ámm, enda Ausmr-Evr-
ópubúar ekki allir jafn sáttir við yf-
irráð Rússa.
Sovétmenn héldu utan um efna-
hagssamstarf Ausmr-Evrópu með
því að stofna COMECON og
lögðu mikið kapp á uppbyggingu
þungaiðnaðar. Það sem Rússar á-
litu framfarir vom ekkert annað en
afturför í augum flestra Austur-
Evrópubúa. Efnahagskerfi Ausmr-
Evrópu var nú sniðið að fyrirmynd
Sovétríkjanna, fjölþjóðaríkis sem
myndaðist í kjölfar byltingar í van-
þróuðu rússnesku keisaradæmi og
mótaðist af varnarbarátm tveggja
heimsstyrjalda og undir járnhæl
Stalíns. Það má því teljast krafta-
verk að Ausmr-Evrópa náði að
þróast jafh hratt og raun varð á.
Allar tilraunir til að koma á
frjálsari stjórnarhátmm í Ausmr-
Evrópu vom bældar niður af Sov-
étmönnum. Vestur-Evrópubúar
höfðu sínar skoðanir á innrásunum
í Ungverjalandi og Tékkóslóvakíu,
en ekkert ríld á vesturlöndum sýndi
minnsm tilburði til að skerast í
leikinn, enda yfirráð Sovétmanna
yfir Ausmr-Evrópu viðurkennd.
Um Kóreu, Víemain og jafnvel
Kúbu gegndi öðm máli. Þar barði
Kaninn í borðið og varð sér ævin-
lega til skammar við shk tækifæri.
Stórborgir Austur-Evrópu bám
keim af „húsagerðarlist" Stalíns og
menningarlífið snerist að mestu
um raunsæisstefnu sósíalismans.
Vesmr-Evrópubúar meðtóku
hinsvegar lágmenningu Bandaríkj-
anna og „ameríski draumurinn" sí-
aðist inn í hug og hjörtu vesmr-
landabúa. Austur- og Vesmr-Evr-
ópa héldu áffarn að fjarlægjast á
öllum sviðum.
Slökunarstefnan
Því hefur jafhan verið haldið
ffam að í Kúbudeilunni hafi hættan
á hemaðarátökum og jafnvel kjam-
orkustyrjöld risaveldanna verið
hvað mest. Hvort það er rétt skal
ósagt látið en hitt er víst að Kúbu-
deilan snerist ekki bara um stað-
setningu kjamaflauga við húsgafl
Bandaríkjanna, heldur líka um
staðsemingu skammdrægra flauga
við Iandamæri Sovétríkjanna,
þ.e.a.s. í Evrópu.
I upphafi 7. áramgarins hófúst
viðræður risaveldanna á ný og
snemst þær að mesm um afvopn-
unarmál, eða réttara sagt um tak-
mörkun vígbúnaðar. Vígbúnaðar-
kapphlaupið setti mark sitt á Evr-
ópu og víðvæðing hemaðarbanda-
laganna beggja kostaði evrópska
skattgreiðendur ómældar fórnir.
Þýsku ríkin tvö urðu þess vafa-
sama heiðurs aðnjótandi að standa
andspænis hvort öðm grá fyrir
jámum. Og þótt nýjar kynslóðir
hefðu vaxið úr grasi vom austur og
vesmr enn svarnir óvinir.
I lok 6. áramgarins og upphafi
þess 7. hafði orðið hugarfarsbreyt-
ing meðal almennings. Háskóla-
borgir Evrópu loguðu í óeirðum
og krafan um breytingar heyrðist æ
oftar. Ahrifanna gætti meðal ann-
ars í kosningaúrslitum um alla
Vesmr-Evrópu. Nú skyldi leitað
nýrra leiða í alþjóðasamskipmm.
Það kom í hlut Þjóðverja að
opna dyrnar til ausmrs á ný. Willy
Brandt, þáverandi kanslari Vestur-
Þýskalands, mótaði slökunarstefh-
una svonefhdu og fylgdi henni úr
hlaði með opinbemm heimsókn-
um til Ausmr-Þýskalands, Póllands
og Sovétríkjanna. Viðmælendur
kanslarans átm því sinn þátt í því að
slökun spennu milli ausmrs og
vesmrs varð komið á.
Um miðjan 7. áratuginn tóku
viðskipti að glæðast á milli Ausmr-
og Vesmr-Evrópu og svo virtist
sem allir vildu tala við alla. Eftir að
ísinn var brotinn var ekki affur snú-
ið.
Hin nýja Evrópa
Aukin tengsl Austur- og Vesmr-
Evrópu urðu til þess að þau áttu
sameiginlega hagsmuni á ný og
smám saman grófu Evrópubúar
undan forræði risaveldanna. Jám-
tjaldið byrjaði að ryðga og kalda
stríðið breyttist í hindrun fyrir
ffamþróun Evrópu.
Sovétrfldn vom úr sér gengin og
þegar Gorbatjof komst til valda og
tók að slaka á klónni hmndi ausmr-
blokkin til gmnna. Þegar Berlínar-
múrinn brotnaði var eins og Evr-
ópa féllist í faðma á ný, en bilið
milli austurs og vesmrs var enn til
staðar. Og nú hefur komið í ljós að
Ausmr-Evrópuríkin að Rússlandi
meðtöldu em jafn ólík og þau em
mörg og má segja að efnahagsá-
standið sé verra efdr því sem austar
dregur. Þær vonir sem almenning-
ur í Ausmr-Evrópu batt við Vest-
ur-Evrópuríkin hafa ekki ræst, og
munu ekki rætast í bráð. Vesmr-
Evrópa er að stærstum hluta bund-
in á klafa Evrópubandalagsins og
umlukin himinháum tollamúmm
sem bima á Ausmr-Evrópu. EB-
ríkin em jafnvel að fjarlægjast aust-
urhluta álfunnar um þesar mundir.
Samt liggur það fyrir að jafnrétti
Evrópuríkja er forsendan fyrir
ffamþróun efnahagsmála í Ausmr-
Evrópu og ffiði í álfunni, m.ö.o.
jafn aðgangur að mörkuðum hvors
annars.
Það hlýmr því að vera íhugunar-
efhi hvort aðild Ausmr-Evrópu-
ríkja að EFTA og þar með hinu
Evrópska efhahagssvæði væri væn-
legur kostur til að bæta stöðu
þeirra gagnvart Vesmr-Evrópu.
Það er ekki nóg að ausa fé í vestræn
ráðgjafafyrirtæki sem tröllríða
Ausmr-Evrópu um þessar mundir
og það er heldur ekki nóg að vest-
ræn fyrirtæki kaupi upp það litla
sem bitastætt er í iðnaði Austur-
Evrópu. Það sem Ausmr-Evrópa
þarf á að halda em gagnkvæmir
viðsldptasamningar, aukið samstarf
við vestræn fyrirtæki, aðgangur að
vestrænni tækni og ekki síst hag-
stæðum lánum án óframkvæman-
legra skilyrða.
Isleningar hafa góða reynslu af
viðskipmm við Ausmr-Evrópu og
Rússa og vom lengi eina NATO-
ríkið sem stundaði umfangsmikil
vömskipti við Ráðstjómarrfldn.
Ausmr-Evrópa hefur enn upp á
mikið að bjóða og því ber að nýta
alla möguleika til að endumýja
gömul viðskipti og koma á nýjum.
Við eram dæmd til að búa í
sömu heimsálfu og það veltur á
okkur öllurn hvemig sú sambúð
verður. Vopnaskak hefur aldrei
verið til góðs og hemaðarbandalög
auka ekki traust manna í milium.
Friður verður ekki tryggður með
vopnum heldur með því að semja
um hlutina, versla við hvorn annan
og virða hvom annan.
Evrópa hefur háð tvær styrjalcíÍF
á þessari öld og Islendingar högn-
uðust á þeim báðum. Við munum
ekkert græða á þeirri þriðju.
Höfundur starfar við ferða-
þjónustu
F.h. Byggingadeildar borgarverkfræðings er óskað eftir
tilboðum í lóðariögun við leikskólann við Vesturhlíð.
Helstu magntölur eru:
Hellulagnir: 600 m2
Grassvæði: 700 m2
Gróðurbeð: 500 m2
Malarsvæði: 750 m2
Útboðsgögn verða afhent hjá Innkaupastofnun Reykjavíkur,
Fríkirkjuvegi 3, gegn kr. 10.000.- skilatryggingu.
Tilboðin verða opnuð á sama stað miðvikudaginn 2. febrúar
1994, kl. 11.00.
INNKAUPASTOFNUN REYKJAVÍKURBORGAR
Fríkirkjuvegi 3 - Sími 25800