Vikublaðið - 03.03.1994, Blaðsíða 5
VTKUBLAÐIÐ 3. MARS 1994
5
setningu þó svo reynt hafi verið að
draga úr á síðustu árum. Þrengingarn-
ar á blaðamarkaðnuin og andlát Þjóð-
viljans hafa enn dregið úr möguleik-
um gagnrýninnar umíjöllunar því
Morgunblaðið hefur engan til að
kljást við. Rikisfjölmiðlarnir standa
sig engan veginn sem skyldi í þessum
þáttum. Utvarpið hefur verið snöggt-
um skárra en sjónvarpið en þó skortir
þar verulega á að málum sé fylgt eftir.
Þetta á sér þá „eðlilegu" skýringu að
forystumenn Sjálfstæðisflokksins hafa
misbeitt pólitísku valdi sínu til að
hræða menn til hlýðni og setja
útsendara sína í valdastóla. Þeir hafa
talið sig eiga allan rétt á að ráðskast
með þann íjölmiðil á þann hátt, sem
flokknum kemur best.
Reyndar er þetta ekki takmarkað
við ríkisfjölmiðlana. Þegar Birgir Is-
leifur var menntamálaráðherra skip-
aði hann pólitískan kommisar til
starfa við Félagsvísindadeild Háskól-
ans og fór svo sem ekki leynt með að
það væru skoðanir mannsins sem þar
réðu ferðinni. Svavar Gestsson sá sig
svo tilneyddan til að breyta lögum unt
Háskólann til að koma í veg fyrir að
annað eins gæti endurtekið sig. Og
það er alveg ljóst að næst þegar sæmi-
lega þenkjandi maður sest í stól
menntamálaráðherra verður að breyta
lögum um Ríkisútvarpið til að koma í
veg fyrir að Sjálfstæðisflokkurinn noti
það sem æfingastöð fyrir ungliða sína
og skipi siðblinda og vanhæfa menn í
stöður og embætti.
Eru allir að brjóta lög?
Dómurinn, sem kveðinn hefur ver-
ið upp í máli Hrafns Gunnlaugssonar
gegn Sigurði A. Friðþjófssyni vekur
upp spurningar um hvort einnig þurfi
að breyta meiðyrðalöggjöfinni eða á
einhvern annan hátt auka vernd
blaðamanna. Þessi spurning verður á-
leitnari eflitið er til þess að Hrafn á
víða í deilum og því má velta fyrir sér
hvort fyrir honurn vaki að hræða
menn frá gagnrýninni umfjöllun um
uirisvif Hrafns Gunnlaugssonar og
notkun á opinheru fé.
Eitt af því sem Sigurður vék að í
grein sinni voru fasteignir Hrafns. í
dómi Héraðsdóms segir: „Það er álit
dómsins, að menn eigi almennt að
njóta verndar gegn því að birtar séu
upplýsingar urn eignir þeirra eða per-
sónulega hagi á opinberunt vettvangi.
Með hliðsjón af þessu viðhorfi telur
dómurinn, að birtingin ein hafi falið í
sér ámælisverða aðför að persónu
stefnanda og æru.“
Þetta er einn furðulegasti þáttur
dómsins. Þarf ekki að fara mörgum
orðum um hver áhrif það hefði á al-
menna umfjöllun í samfélaginu ef það
á að teljast „ámælisverð aðför“ ef sagt
er frá eignurn manna. Ef eitthvað er
þyrfti að gera enn auðveldara að afla
upplýsinga um eignir manna og þá
ekki hvað síst þeirra, sem að mesm
eða öllu leyti eru á opinberri fram-
færslu. Ef skoðun dómarans yrði al-
menn regla væri að sjálfsögðu ekki
lengur unnt að fjalla um skattgreiðslur
manna. Hinar árlegu úttektir Frjálsrar
verslunar á skattakóngum í ýmsum
starfshópum yrðu „ánrælisverð aðför.“
Sama yrði upp á teningnum ef menn
reynda að gera sér grein fyrir eðli
Kolkrabbans með því að rekja hvernig
eignarhaldi er háttað í mismunandi
fyrirtækjum. Og bókin Islenskir auð-
menn væri að sjálfsögðu hið versta
glæpaverk. Álit dómsins hvað þetta
varðar er slík endileysa að óhugsandi
er að Iáta það standa óhreyft. Rann-
sóknarblaðamennska og rannsóknir
fræðimanna á eðli íslensks samfélags
yrðu svo torveldar að í raun væri búið
að banna þær.
Sannleikurinn sagna
verstur
Margt annað vekur undrun við lest-
ur dómsins. Til að mynda var krafist
ómerkingar á þeim ummælum Sig-
urðar að uppi séu sögur um að þrýst-
ingi hafi verið beitt á úthlutunarnefnd
Kvikmyndasjóðs. Þorsteinn Jónsson,
sent þá var framkvæmdastjóri Kvik-
myndásjóðs, stáðfesti fyrir dóminum
að hann vissi til þess að „orðrómur í
þessa átt hefði verið á kreiki á sinum
tíma.“ Þrátt fyrir það eru ummælin
dæmd dauð og ómerk.
A fleiri stöðum í dóminum er á það
fallist að ákveðin ummæli séu rétt eða
„að meginefhi rétt“ en þó er fallist á
kröfu um ómerkingu þeirra. Svo virð-
ist sem dómarinn líti svo á að ekki sé
nóg að ósannindi séu dæind dauð og
ómerk, meiðandi sannleikur skuli
einnig hljóta þann dóm. Meðferð af
þessu tagi væri fyrst og fremst hlægi-
leg ef ekki váiri fyrir þann alvarlega
undirtón að hér er illilega vegið að al-
mennu tjáningafrelsi og sérstaklega að
blaðamönnum.
Málfrelsissjóður endur-
vakinn?
I kjölfar efldra áhrifa frjálshyggj-
unnar í vestrænum löndum hefur víða
orðið vart tilhneigingar til að hefta
það tjáningafrelsi sem felst í gagn-
rýnni umræðu. í Bretlandi hefur þetta
sést meðal annars í banni við að blaða-
menn vitni til ummæla forsvarsmanna
IRA og í mjög alvarlegum aðförum að
réttindum ýrnissa minnihlutahópa
(s.s. homnia) til að fjalla um sín mál.
Svipaðar þrengingar eru í gangi í
Bandaríkjunum. Nú virðist svo sem
einnig hérlendis eigi að ganga á tján-
ingafrelsi okkar.
Fari svo fram sem horfir virðist
augljóst að endurreisa verður Mál-
ffelsissjóð og skapa víðtækt bandalag
þeirra, sem vilja standa vörð unr rétt
okkar til að gagnrýna meðferð á opin-
beru fé og misbeitingu opinbers valds.
Annars erum við aftur á leið til þess á-
stands þegar blöðin voru aðeins mál-
pípur stjórnvalda.
Höfúndur er félagsfræðingur
Fréttir af dauða
Marx eru
stórlega ýktar
Jacques Dcrrida: Specti'es de Marx.
L'état de la dette, le travail clu deuil
et la nouvelle Intei'nationale.
Galilée, Paris 1993.
S
Aþví herrans ári 1848, ári mik-
illa umbrota, gekk vofa ljósum
loguin um Evrópu - vofa
kommúnismans - og öll máttarvöld
gömlu Evrópu tóku höndum saman
um heilaga særingu gegn henni. Marx
og F.ngels skrifuðu Kommúnista-
ávarpið til að birta öllum heiminum
skoðanir vofunnar.
1993 eru enri miklir umbrotatímar
- og vofan er enn á sveimi. Vofur
koma og fara uns þær finna sér dvalar-
stað. Vofa marxismans, vofur Marx,
verða á sveimi svo lengi sem öldin er
úr liði (Hamlet), segir franski heim-
spekingurinn Jacques Derrida í nýj-
ustu bók sinn.
I anda þess sannleika sem verið er
að reyna að breiða út og birtist í inál-
flutningi stjórnmálamanna, fjölmiðla-
sannleik og því sem almenningur sér
af starfi í háskólum, er fullyrt af mikiu
öryggi að ekki aðeins þau samfélög
sem sóttu sér innblástur í Marx séu
liðin undir lok, heldur einnig marx-
isminn sjálfur og jafnvel að sagan sé
öll. Sagan sé\gengin upp í sæluríki
hins frjálslynda lýðræðis- og markaðs-
þjóðfélags. Frægasti boðberi þessara
hugmynda er Francis Fukuyama í bók
sinni Endalok sögúnnar og síðasti
maðurinn.
Hinn „dauði“ snýr aftur
Áherslan sem lögð er á það að Marx
sé dauður, að kommúnisminn sé
dauður (byggðastefhu má ekki reka
því Sovétríkin liðu undir lok, markað-
urinn skal öllu ráða því Berlínarmúr-
inn hrundi...), er liður í særingarat-
höfn sem ætluð er til hughreýstingar:
hinn dauði snýr ekki aftur. Því hin
Nýja heimsskipan felur að baki sér
annan og dekkri veruleika.
Þegar postularnir lýsa því yfir að
draumurinn unt frjálslynt lýðræði hafi
ræst sem og drauinar mannkynssög-
unnar þá, segir Derrida, verðum við
að hrópa (og þar vísar hann til að
menntamenn beri ábyrgð): aldrei hef-
ur ofbeldið, ójafnréttið, útilokunin,
hungrið, og efnahagsleg kúgun snert
jafn marga jarðarbúa í gjörvallri
mannkynssögunni. í stað þess að lof-
syngja lýðræði og frjálslyndi markað-
arins í uppljómun endaloka sögunnar,
í stað þess að fagna endalokum hug-
myndafræðinnar og ffelsisbaráttunn-
ar, þá megum við ekki gléyma því sem
allsstaðar blasir við: aldrei hafa jafn
margir, karlar, konur og börn, verið
þrælkaðir, sveltir og útrýmt á jörð-
inni.
Ógnir hinnar nýju
heimsskipunar
Derrida telur upp tíu atriði sem
einkenna þessa nýju heimsskipan: at-
vinnuleysið sem stafar af hömluleysi
hins nýja markaðar, nýju tækninnar
og nýju heimssamkeppninnar; íjölda
heimilislausra er vísað ffá þátttöku í
lífi og starfi lýðræðisríkjanna sem
einnig reka fjölda flóttamanna, föður-
landslausra og innflytjenda í útlegð;
miskunnarlaust verslunarstríð allra
gegn öllum þrátt fyrir öll bandalög og
viðskiptasamninga og stýrir það stríð
herferðum í nafni hins alþjóðlega
réttar; erfiðleikar við að finna lausn á
mótsetningum hugmyndarinnar um
hinn frjálsa markað og veruleika hans:
hvernig geta Vesturlönd varið hags-
muni sína á heimsmarkaði?; vaxandi
erlendar skuldir sem hrekja stóra
hluta mannkyns á vonarvöl og útiloka
þá þannig frá markaðnum sem rnark-
miðið er að stækka; vopnaiðnaður og
verslun eru mikilvægir hlekkir í vís-
indalegum rannsóknum og efnahags-
lífi vestrænna lýðræðisþjóðfélaga; þau
ríki sem eiga kjarnorkuvopn geta ekki
lengur stýrt útbreiðslu þeirra því þau
eru orðin markaðsvara; stríðum nrilli
þjóðernishópa er stýrast af órum og
frumstæðum hugmyndum um þjóð-
ríkið, fullveldið, landamæri, jörðina
og blóðið fer fjölgandi; vaxandi vægi
draugaríkja (inafían, eiturlyfjahringir
og vopnabraskarar) í efnahagslífi
heimsins og sem oft er erfitt að greina
frá stofnunum lýðræðisríkja; og, ekki
síst, þá er hinn alþjóðlegi réttur og
stofnanirnar sem eiga að gæta hans í
molum og láta stýrast af ákveðinni
sögulegri menningu. Einstaka þjóð-
ríki taka síðan ákvarðanir með aðstoð
efnahags- og hernaðarráðgjafa sinna
(fjölda dæma um þetta er að finna í á-
lyktunum Sameinuðu þjóðanna und-
anfarin ár og síðan framkvæmd þeirra:
ríki standa ójafnt frannni fyrir lögun-
um og ákveðin ríki ráðá vfir heraflan-
um sem gæta skal hinna alþjóðlegu
laga).
Nýtt tungumál
baráttunnar
Allt utangarðsfólkið ' í hinni nýju
heimsskipan, mannfólk sem þjáist, er
efniviðurinn í nýju aiþjóðasambandi,
alþjóðasantbandi án skipulagningar,
flokka, kenninga, hugmyndafræði, en
sem sækir sér innblástur í einn anda
Marx og vill skapa nýjan heim með
róttækri gagnrýni (fræðilegrar og
praktískrar) á alþjóðlegar réttarreglur,
hugmyndir um Ríki og þjóðir, á út-
breiddar goðsagnir. Þetta nýja Al-
þjóðasamband er til í andstöðu sinni
við hina nýju heimssldpan og berst
fyrir nýjum réttindum, nýjum mögu-
leikum og tækifærum fyrir framtíðina
sem stuðla að auknu lýðræði. í dag er
hinn gagnrýni andi marxismans mikil-
vægari en nokkru sinni til að þessi
baráttan fyrir lýðræði fái sitt tungu-
mál. Nú þegar lýðræðið stendur
frannni fyrir mestu vá sinni verður að
endurhugsa forsendur þess og stofn-
anir. Ekki nægir að velta fyrir sér
heimsástandinu, heldur verðum við
einnig að spá í forinin á pólitísku lífi
og ákvarðanatöku í vestrænum samfé-
löguin og hlutverk hinna nýju fjöl-
miðla.
Slíkur var boðskapurinn sem
Derrida flutti á alþjóðlegri ráðstefhu
um Framtíð marxismans, sem haldin
var í Kaliforníuháskóla á síðasta ári,
og hefur nú komið út á bók með við-
aukum. Ekki aðeins þarf að vekja upp
að minnsta kosti eina vofu Marx,
þjóðfélagsgagnrýnina, heldur verður
einnig að forða því að „reynt verði að
beita Marx gegn marxismanum, til að
gera hann hlutlausan og þurrka út
pólitískan boðskap hans, með yfirveg-
uðum, klassískum ritskýringum“ - að
hann verði settur á stall sem hver ann-
ar fræðimaður í menningarsögu Vest-
urlanda.
Endalok kreddunnar
Þessi bók markar tímamót í þoku-
kenndum umræðum menntamanna
undanfarinn áratug sem kenndur hef-
ur verið við postmodernisma. Því hef-
ur verið haldið fram að Marx (og
marxisminn) sé dauður, endanlega
horfinn á ruslahauga sögunnar. En
dauðateygjur skrifræðisins í austri og
hrun marxismans sem hugmynda-
fræði þess þurrkaði ekki út hans mikla
verk. Þvert á móti má ætla að endalok
þessa kreddufulla marxisma inuni
auðvelda það að blása nýju lífi í vofur
Marx. Því til vitnis er þessi bók, ein
margra sem þessa mánuðina eru að
koma út í Frakklandi um Marx og
marxismann. Eins ber að hafa í huga
að ákveðin verkaskipting ríkir í heimi
fræðanna eins og Teresa Brennan
(History after Lacan, Routledge,
1993) háskólakennari í Cainbridge
bendir á: frönskumælandi fræðimenn
eiga auðveldara með að setja fram til-
gátur, sem enskumælandi fræðimenn
fara í saumana á, hefja þær til skýjanna
eða fordæma þær. I dag skrifa enskir
fræðimenn urn Lacan, Derrida,
Foucault og Kristevu. Þeir hafa inn-
sæið sem við klæðum í búning, segir
hún. Því er þess væntanlega skammt
að bíða að áhrifa þessara straumhvarfa
fari að gæta víðar, jafnvel meðal kenn-
ara og nema í Háskóla Islands.
Höfundur er sagnfiræðingur.