Vikublaðið - 20.04.1994, Blaðsíða 12
12
Aff erlendmn vettvangi
VIKUBLAÐIÐ 20. APRIL 1994
Fyrstu lýðræðislegu kosningarnar haldnar 26.-28. apríl.
Ríkisstjórn Suður-Afríku hefur
löngum verið álitin úrhrak. I
landinu ríkir apartheid-kerfið,
stjórnarskrárbundin kynþáttakúgun
sjálfskipaðrar herraþjóðar.
Þjóðarflokkurinn batt apartheid-
kerfið í lög árið 1948, eftir rúmlega
einnar aldar stjórn hvíta minnihlut-
ans. Þar með var 87% íbúanna neitað
um lágmarks lýðræðis- og mannrétt-
indi. Þeim hefur verið bannað að
kjósa, að eiga jarðnæði, að búa utan
svokallaðra heimalanda og vinna á-
kveðin störf, aðeins ætluð hvítum. Allt
var aðskilið, almenningssalerni, leik-
vellir, skólar og sjúkrahús. Þessu kerfi
hefur lögregla og her apartheid-ríkis-
ins haldið við lýði til þess að örfáar
vellauðugar auðvaldsfjölskyldur
mættu hagnast sérstaklega á svörtu
verkafólki.
Nú er koinið að ákveðnum tíma-
mótum. Fyrstu lýðræðislegu kosning-
arnar í landinu eru framundan, 26.-
28. apríl. Með nýrri ríkisstjórn í Suð-
ur-Afríku munu augu milljóna manna
opnast fyrir möguleikunum. Loks
verða þeir jafnréttháir í sínu eigin
landi, þar sem þeir eiga heima og þar
sem þeir vinna og skapa verðmæti.
Síðustu mánuði og vikur fyrir kosn-
ingarnar, þegar hillir undir endalok
apartheid-kerfisins og stofnanir þess,
reyna þeir sem nærst hafa á kerfinu að
viðhalda forréttindum sínum enn um
stund. Meðal þessara stofhana eru
heimalöndin. Einkum hefur KwaZulu
heimalandið og leiðtogi Inkatha-
hreyfingarinnar Mangosuthu Buthel-
ezi verið í fréttum og látið í veðri vaka
að um kynþáttaátök sé að ræða. Ekk-
ert er fjarri sannleikanum.
Heimalöndin
Samkvæmt lögum um skiptingu
lands milli hvítra manna og Afríkubúa
ffá því snemma á öldinni tilheyra 87%
landsvæðis í Suður-Affíku hvíta
minnihlutanum og 13% blökku-
mönnum. í hlut hvítra manna féllu
frjósömustu jarðirnar og á landsvæði
þeirra eru líka gull- og dementa-
námurnar, undirstaða efnahagslífsins í
landinu. Blökkumenn fengu í sinn
hlut harðbýlar sveitir og óffjósöm
eyðimerkursvæði.
A þessum rúmlega tíunda parti
Suður-Affíku stofnaði minnihluta-
stjórnin svokölluð „heimalönd" eða
Bantustans. Ollum blökkumönnum
var gert að tilheyra einhverju hinna 10
heimalanda, hvort sem þeir áttu rætur
þar eða ekki. Þarna og hvergi annars
staðar máttu blökkumenn búa án leyf-
is frá yfirvöldum, fengju þeir vinnu
t.d. í verksmiðjum, námum eða á bú-
görðum. Heimalöndin eru þéttbýl-
ustu svæðin á meginlandi Affíku. A
árunui* 1960-1970 voru milli fjórar
og sex milljónir manna fluttir nauð-
ungarflutningum til heimalandanna.
Seinni heimsstyrjöldin hratt af stað
gríðarlegri iðnvæðingu í Suður-Aff-
íku. Landið dró til sín erlendar fjár-
festingar sem höfðu í för með sér auk-
ið arðrán á ódýru vinnuafli. Samtímis
iðnvæðingunni fluttu blökkumenn til
borganna í tugþúsundatali. Þessi sam-
þjöppun í búsetu blökkumanna vakti
ugg í brjósti hvítra valdhafa. Það varð
til þess að árið 1950 voru samþykkt
lög er kváðu á um að hvítir menn,
blökkumenn, fólk af blönduðum og af
asískum uppruna skyldi búa aðskilið
hvert frá öðru. Blökkumenn hrökkl-
uðust frá hefðbundnum borgarhverf-
um sínum í útkant borganna. Soweto,
í útjaðri Jóhannesarborgar, er dæmi
um slíkan borgarhluta.
Þau landflæmi sem kölluð eru
heimalönd hafa ekki alltaf samhang-
andi landamæri. Þegar apartheid-
stjórnin var að búa þessi lönd til var
séð til þess að hvítir misstu ekki af
góðu akurlendi sem hafnaði inni á
landsvæði heimalandanna, jafnvel
þótt það yrði til þess að búta varð nið-
ur svæðin. KwaZulu S'amanstendur t.d
af 44 bútum og Bophuthatswana hef-
ur sex landskika sem eru aðskiidir af
hundruðum kílómetra svæðum.
A sjöunda áratugnum hóf
apartheid-stjórnin að veita heima-
löndunum „sjálfstæði". „Sjálfstæðið"
hafði í för með sér að 7,5 milljónir
blökkumanna misstu ríkisfang sitt í
Suður-Afríku þrátt fyrir að þeir dveld-
ust utan heimalandanna árið unt kring
og væru undirstaða efnahagslífs lands-
ins.
Atök í Bophuthatswana
og Ciskei
Urn miðjan inars veltu tugþúsundir
manna ríkisstjórn heimalandsins Bop-
huthatswana úr sessi.
I uppreisninni sem stóð yfir í tæpa
viku neyddist stjórnandi heimalands-
ins, Lucas Mangope, til þess að flýja.
Verkföll og mótmæli breiddust út í
höfuðborginni Mmbatho og ríkis-
starfsmenn mættu ekki til vinnu sinn-
ar og lömuðu stjórnsýsluna. Lögregla
skaut gúmmíkúlum og táragasi að
mótinælendum, allt til einskis. Hinn
10. mars hafði tekist að vinna hluta af
her og lögreglu á band mótmælenda.
Múgur og margmenni streymdi út á
götur að fagna. „Lögreglan dansar við
SUÐUR-AFRÍKA o km 300
BANTUSTAN „þjóðareind''
1 Ciskei Xhosa
2Transkei Xhosa
3 KwaZulu Zulu
4QwaQwa South Sotho
5 KaNgwane Swasi
6 Gazankulu Shangaan & Tsonga
7 Venda Venda
8 Lebowa North Sotho
9 KwaNdebele Ndebele
10 BoputhaTswana Tswana
fólkið á götunum," sagði David Van
Wyk, talsmaður kennara.
Afríska þjóðarráðið (ANC)
þröngi’aði ríkisstjórn de Klerks til
þess að senda herinn á vettvang til
varnar almenningi gagnvart áhlaupi
öfgahægrimanna, sem komu til
Bophuthatswana til þess að verja
Mangope. Hann naut auðs og forrétt-
inda í kraftí stöðu sinnar og kvaðst
myndu koma í veg fyrir að heimaland-
ið verði lagt niður eins og gert er ráð
fyrir að afloknum kosningum í apríl-
lok.
Sveitir hægrimanna náðu aðalflug-
velli heimalandsins á sitt vald. Ap-
artheidsinnar óku um götur, börðu
fréttamenn og skutu á íbúana af
handahófi. Skotgleðinni snarlinntí er
hersveitir heimalandsins svöruðu
þeim og hroktu út úr borginni.
Fjölmiðlar (m.a. á Islandi) ein-
blíndu á dráp á fimm hægrisinnum en
fjölluðu nánast ekkert um tugi
blökkumanna sent voru skotnir ineð
köldu blóði.
Tugþúsundir manna fögnuðu for-
seta ANC, Nelson Mandela, í Mma-
batho þar sem hann ávarpaði íbúana
15. mars. Mangope hafði beitt stuðn-
ingsmenn ANC valdi, bannað sam-
tökin, leyst upp fundi og barið fólk
fyrir pólitíska starfsemi.
„Vera mín hér sannar að í Bophut-
hatswana ríkir nú pólitískt frelsi,"
sagði Mandela á útifundinum í Mma-
batho við mikinn fögnuð viðstaddra.
„Alþýða manna hefur risið upp og
harðstjórar fallið.“
Það var svo 22. inars að Oupa
Gqozo, hernaðareinvaldur í heima-
landinu Ciskei lagði upp laupana.
Apartheid-stjórnin kom honum til
valda á sínum tíma. Gqozo lagði niður
völd eftír að hluti hers og lögreglu
gerði uppreisn. Hann var frægur að
endemum fyrir að siga lögreglu á
göngu sem ANC stóð f forsvari fyrir í
september 1992, öðru nafni Bisho
fjöldamorðin, en þar voru 28 fylgis-
menn ANC skotnir til bana.
Skömmu fyrr, eða 18. mars, birtist
fyrstí hluti svokallaðrar Goldstone
skýrslu í Suður-Afríku, unnin af
stjórnskipaðri nefnd undir forsæti
Richard Goldstone dómara. Sam-
kvæmt henni voru þeir Basie Smit,
næstæðstí yfirmaður lögreglu Suður-
Afríku og Krappies Engelbrecht yfir-
njósnari, lykilmenn í því að sjá
Inkatha-hreyfingunni fyrir sjálfvirk-
um rifflum, handsprengjunr,
sprengjuvörpum og ýmsum öðrum
vopnum í stríði þeirra gegn lýðræðis-
byltingunni. Þeir notuðu mútusjóði
Suður-Affíkustjórnar og skipulögðu
m.a. morð á fólki sem var á leið tíl
vinnu sihnar í járnbrautarlestum.
Inkatha
ANC og bandamönnum þeirra í
lýðræðishreyfingunni hefur undanfar-
ið tekist að renna styrkari stoðuin
undir væntanlegar kosningar. Urn
100.000 manns gengu um götur hafn-
arborgarinnar Durban í Natalhéraði
25. rnars til þess að reyna að tryggja að
kosningar getí farið þar fram. Blóðug-
ar árásir fylgismanna Inkatha-hreyf-
ingarinnar á stuðningsmenn ANC og
aðra í Natal kostuðu 150 manns lífið á
tímabilinu 19.-28. mars.
Aðalritari ANC, Cyril Ramaphosa,
segir fjöldaaðgerðir muni stígmagnast
svo lengi sem Buthelezi reyni að koma
í veg fyrir að haldnar verði frjálsar og
lýðræðislegar kosningar í Natal.
Buthelezi er síðasti leiðtogi heima-
lands sem berst gegn kosningunum
eftír að Mangope og Gqozo hrökkl-
uðust frá völdum. Hann er einangr-
aðri en nokkru sinni fyrr en reynir
engu að síður að viðhalda stöðu sinni.
Vopnuð mótmælaganga stuðnings-
manna hans í Jóhannesarborg 28.
mars í þeim tilgangi að ráðast á aðal-
stöðvar ANC eru merki um pólitíska
örvæntingu.
ANC fagnaði ákvörðuninni um að
lýsa yfir neyðarástandi í Natal-héraði
31. mars og senda hersveitir til þess að
tryggja að íbúarnir geti tekið þátt í
kosningunum. Mandela kvað þetta
neyðarúrræði til þess að bjarga
mannslífúm.
Eitt hefur ANC gert Ijóst. Það mun
aldrei fallast á að kosningum verði
ffestað og eins mun ráðið ekki fallast á
annað en að heimalöndin, einn af
hornsteinum apartheid-kerfisins,
verði lögð af. Gerspilltir yfirinenn
heimalandanna komust tíl valda í
skjóli apartheid-kerfisins og hafa unn-
ið með stjórnvöldum gegnuin árin
gegn baráttu alþýðu manna fyrir lýð-
ræði. Þeir inissa forréttindi og völd
um leið og apartheid-kerfið hrynur til
grunna. Þjóðarflokkurinn hefur reynt
hvað hann hefur getað tíl þess að
halda í minnihlutastjórn hvítra og for-
réttindi.
Hann hefur ekkert gefið effir fyrr
en í fulla hnefaiia. Eftir kosningar
verður tekist á um stjórnarskrá. Til
þess að samþykkja ný drög á komandi
þingi þarf tvo þriðju hluta atkvæða.
Það er því ljóst að einungis stórsigur
ANC í kosningunum treystir framtíð
lýðræðis í Suður-Affíku.
Höfúndur er félagi í Verka-
mannafélaginu Dagsbrún.