Vikublaðið - 29.04.1994, Qupperneq 7

VIKUBLAÐIÐ 29. APRIL 1994
7
Guðmundur J. Guðmundsson formaður Dagsbrúnar er foringi klassískrar verkalýðsbaráttu og er dálítið utangátta í
gleym-mér-ei-ástandinu. Mynd: ÓI.Þ.
Um miðjan sjötta áratuginn
var hátt risið á íslenskri
verkalýðshreyfmgu. I
harðvítugum verkföllum árin 1952
og 1955 knúði hreyfingin atvinnu-
rekendur og ríkisvald til að fallast á
kröfúr verkafólks um hærra kaup
og betri lífskjör. Seinna verkfallið
skilaði verkafólki atvinnuleysis-
tryggingasjóði. I verkföllunum
kom fram á sjónarsviðið ungur,
kraftmikill og róttækur foringi sem
reifst og skammaðist við atvinnu-
rekendur og ríkisvald á milli þess
sem hann stóð vaktina með verk-
fallsmönnum og barðist við verk-
fallsbrjóta. Verkalýðsbaráttan á
þessum tíma hafði skýr markmið,
var réttlát og háð milliliðalaust.
Foringinn sem varð landsþekktur
fyrir fjörutíu árum gerði fyrir síðustu
páska samning við olíufélögin um
breyttan opnunartíma á bensínaf-
greiðslum yfir hátíðina. Guðmundur
J. Guðmundsson formaður Dags-
brúnar var rétt búinn að skrifa undir
samninginn þegar sumir Dagsbrúnar-
rnenn komu frain í fjölmiðlum til að
gagnrýna samkomulagið. Þeir vildu
ekki að bensínafgreiðslur yrðu opnar
lengur á daginn og sögðu að formað-
urinn hefði ekki leitað þeirra sam-
þykkis áður en hann gekk til samninga
við olíufélögin.
Samkomulagið við olíufélögin
hafði sáralítið með réttlæti að gera,
heldur var það spurning um tæknilega
útfærslu. Hvað bensínafgreiðslu-
mennina áhrærir hafði samningurinn
óljóst markmið, (olíufélögin höfðu
markmiðið hinsvegar á hreinu enda
samningurinn að þeirra ffumkvæði).
Síðast en ekki síst er það af sem áður
var þegar samskipti forystu og félags-
manna voru milliliðalaus. Fjölmiðlar
báru skilaboðin á milli Guðmundar J.
og bensínafgreiðslumannanna.
Samanburður á páskasamkomulagi
Dagsbrúnar við olíufélögin og verka-
lýðsbaráttunni á sjötta áratugnum
varpar ljósi á vanda sem verkalýðs-
hreyfingin glímir við. Þeir sem eru í
forystu hreyfingarinnar vilja að henn-
ar sé minnst fyrir stórvirkin sem hún
vann fyrir alþýðuna á velmektarárum
sínum og með skírskotun til sögunnar
er tilvera verkalýðshreyfingarinnar
réttlætt. En almenningur og þorri fé-
lagsmanna verkalýðshreyfingarinnar
hefur fyrir sér aðra og órómantískari
mynd af hreyfingunni sem raðað er
saman af atvikum eins og páskasam-
komulagi Dagsbrúnar. Þetta er
gleym-mér-ei-ástand verkalýðshreyf-
ingarinnar.
Frá baráttu til samvinnu,
andstöðu til ábyrgðar
Upphaf samtaka verkafólks má
rekja til baráttu, ef ekki upp á líf og
dauða, þá baráttu fyrir sjálfsvirðingu
og mannsæmandi kjörum. Frásagnir
um hlutskipti vinnandi manna og
kvenna fyrstu áratugi 20. aldar greina
frá vinnuþrælkun og fátækt. Þjóðfé-
lagið sem verkafólk bjó í frarn undir
miðja öldina var ekki þeirra. Verka-
fólk var réttlaust og kjör þess ákveðin
einhliða af atvinnurekendum sem
höfðu öll ráð launamanna í hendi sér.
Verkalýðsbarátta var andóf gegn
ríkjandi skipulagi. Ekki aðeins sótti
baráttan styrk í réttlætiskennd og
hafði skýr markmið heldur höfðu
menn fyrir hugskotssjónum aðra sam-
félagsgerð sem í alla staði þótti full-
komnari. Konnnúnisminn var alvöru
fyrirmynd þangað til Sovétríldn og
Varsjárbandalagið gerðu innrás í
Tékkóslóvakíu árið 1968 og það var
hlustað á sósíalista fram á áttunda ára-
tug aldarinnar.
Valkostur við borgaralegt samfélag
hefúr orðið óskýrari síðustu áratugina
og er ekki til að dreifa lengur. Sam-
tímis hefur verkalýðshreyfingin náð
verulegum árangri og komist til valda
og áhrifa í þjóðfélaginu sein hún áður
vildi umbreyta. Verkalýðshreyfingin
getur ein síns liðs stöðvað stjórnvalds-
aðgerðir og í samvinnu við hið opin-
bera og samtök atvinnurekenda hefur
hreyfingin umtalsverða möguleika til
að móta aðstæður og starfsumhverfi
vinnandi fólks.
Með auknum völdum og nánari
samvinnu við forna fjendur hefur á-
byrgð verkalýðshreyfingarinnar auk-
ist. Hreyfingin þarf til að mynda að
standa skil á afkomu lífeyrissjóðanna
sem reknir eru í samvinnu við at-
vinnurekendur.
Erfiðleikamir sem fylgja því að bera
ábyrgð komust í brennidepil á mót-
mælafúndi gegn atvinnuleysi á Aust-
urvelli í lok janúar í vetur. Aðalræðu-
maður á fundinum gagnrýndi ferðalag
starfsmanna lífeyrissjóða til útlanda til
að ffæðast um verðbréfaviðskipti.
Hann taldi ótækt að menn sem þægju
laun ffá verkalýðshreyfingunni leit-
uðu eftir fjárfestingum erlendis, nær
væri að setja peningana í íslensk verk-
efni.
Ræðumaðurinn á Austurvelli var
Guðmundur J. Guðmundsson for-
maður Dagsbrúnar og hann fékk litlar
þakkir annarra forystumanna verka-
lýðshreyfingarinnar sem töldu gagn-
rýnina á lífeyrissjóðina ómaklega.
Sainvinna verkalýðshreyfingarinn-
ar við atvinnurckendur og ríkisvald
náði hápunkti fyrir fjórunt árum þeg-
ar verðbólga var kveðin niður ineð
samstilltu átaki þessara aðila.
Verkalýðshreyfing og
vinstrið
Þjóðarsáttarsamningarnir voru
gerðir í tíð ríkisstjórnar Steingríms
Hermannssonar en aðild að henni
átm Framsóknarflokkur, Alþýðu-
bandalag og Alþýðuflokkur, auk
Borgaraflokksins sáluga. An aðildar
A-flokkanna og þó sérstaklega Al-
þýðubandalagsins er ósennilegt að af
þjóðarsáttinni hefði orðið. A-flokk-
arnir eru hefðbundnir samstarfsflokk-
ar verkalýðshreyfingarinnar og þótt
stjórnmálaflokkarnir hafi allir sín á-
hrifasvæði í hreyfingunni, hafa hvorki
Sjálfstæðisflokkur né Framsóknar-
flokkur verið trúverðugir samstarfs-
aðilar launamanna.
Þjóðarsáttin ffá 1990 hefði getað
orðið að samstarfsgrundvelli verka-
lýðshreyfingar og ríkisstjórnar með
A-flokkunum effir síðustu kosningar.
Alþýðuflokkurinn tók hinsvegar þann
kostinn að ganga til samstarfs við
Sjálfstæðisflokk. I höndum ríkis-
stjórnar Davíðs Oddssonar varð þjóð-
arsáttin að tæki til að halda verkalýðs-
hreyfingunni í skefjum. Tvisvar á
kjörtímabilinu hafa samtök launafólks
verið knúin til að gera núllsamninga
gegn loðnum loforðum um átak gegn
atvinnuleysi.
Hægripólitík ríkisstjórnarinnar
veldur því að upplausnarástand er í
verkalýðsarmi Alþýðuflokksins. Þeir
flokksmenn sem gegna trúnaðarstörf-
um fyrir verkalýðshreyfinguna eru ut-
angarðs í Alþýðuflokknum. Stofúun
málfundafélagsins Jafnaðarmannafé-
lags Islands er tilraun verkalýðssinn-
aðra krata til að búa sér heimili í móð-
urflokknum. Meðal stofnenda mál-
fundafélagsins eru Lára V. Júlíusdótt-
ir, ffamkvæmdastjóri Alþýðusam-
bandsins, Hervar Gunnarsson annar
varaforseti Alþýðusantbandsins ogjó-
hannes Guðnason formaður verka-
lýðsmálaráðs Alþýðuflokksins. Jó-
hanna Sigurðardóttir félagsmálaráð-
herra er einn stofnfélaga Jafnaðar-
mannafélags Islands en hún er sú af
ráðherraliði Alþýðuflokksins sem
næst stendur verkalýðshreyfingunni.
Staða verkalýðshreyfingarinnar
gagnvart Alþýðubandalaginu verður
best skilin í samhengi við forseta Al-
þýðusambandsins síðastliðinn áratug,
alþýðubandalagsmanninn Asmund
Stefánsson.
Arfleifð Ásmundar
Ásmundur var ráðinn fyrsti hag-
fræðingur ASI árið 1973 og sjö árum
síðar hlaut hann kjör sent forseti ASÍ
með fulltingi Alþýðubandalagsins en í
andstöðu við Sjálfstæðisflokk og Al-
þýðuflokk. Asmundur varð sterkur og
afgerandi leiðtogi Alþýðusambands-
ins. Alþýðubandalagsmenn í forystu
verkalýðshreyfingarinnar tóku iðu-
lega mikinn þátt í flokkspólitísku
starfi og algengt að þeir sátu á þingi í
lengri eða skemmri tíma. Það hefði
verið hægt að sjá fyrir sér að Ásmund-
ur yrði forystumaður í Alþýðubanda-
laginu, eftir að hann varð forseti ASI
árið 1980. En það gekk ekki efdr. í
tvígang gerði hann tilraun til að kom-
ast á þing en mistókst í bæði skiptin. I
seinna skiptið, árið 1987, lenti hann í
þriðja sæti í prófkjöri Alþýðubanda-
lagsins í Reykjavík fyrir þingkosning-
ar og komst ekki á þing. Niðurstaðan
varð honum vonbrigði og hann ákvað
að gefa ekki kost á sér aftur.
„Eg á tvímælalaust miklu meira
sameiginlegt með félögum mínum
sem tilheyra öðrum pólitískum flokk-
um en mörgu Alþýðubandalagsfólki.“
Þetta sagði Asmundur Stefánsson í
kveðjuviðtali við Vinnuna þegar hann
hætti sem forseti ASI fyrir tveim
árum. Með Asmund Stefánsson fyrir
utan forystu Alþýðubandalagsins varð
sú þróun örari en hún hefði annars
orðið, að verkalýðshreyfingin varð
sjálfstæðari gagnvart stjórnmálaflokk-
unum.
I starfi sínu hjá ASI í tæp tuttugu ár,
fyrst sem hagfræðingur og síðar sem
forseti, byggði Asmundur upp hag-
deild sem vóg þungt í stefnumörkun
verkalýðshreyfingarinnar. Asmundur
taldi verksvið sérfræðingsins vera
mjög víðtækt í verkalýðshreyfingunni.
„Hlutverk sérfræðings er ekki aðeins
að svara spurningum heldur að að-
stoða við að finna út hvaða spurninga
á að spyrja. Það er í sjálfu sér miklu
mikilvægara hlutverk en hitt, að svara
spurningum“ sagði Asmundur í fyrr-
nefndu viðtali.
Þessi staðhæfing er tæknihyggjan
holdi klædd og eðlilegt að maður með
þetta viðhorf hafi rneiri samkennd
með félögum sínum í hagfræðivæddri
verkalýðshreyfmgu en stjórnmála-
flokki sem ekki lætur sérfræðinga
bæði spyrja spurninganna og svara
þeim.
Hreyfing í fjölhyggjuþjóð-
félagi
Stofnun hagdeildar og aukin áhrif
sérfræðinga á stefnumótun verkalýðs-
hreyfingarinnar var að mörgu leyti
eðlileg þróun og styrkti stöðu verka-
lýðshreyfingarinnar sem stofnunar í
samfélaginu.
Verklýðshreyfingin hefði ekki haft
forsendur til að taka þátt í þjóðarsátt-
arsamningunum árið 1990 ef hún
hefði ekki haft á að skipa hagfræðing-
urn sem gátu lagt sjálfstætt mat á efn-
isatriði samningsins.
En nú er þjóðarsáttarskeiðið á enda
runnið og í verkalýðshreyfingunni
óttast rnenn að hreyfingin sé ekki
reiðubúin að takast á við aðstæðurnar
sem þá skapast. Raunar veit enginn
hvað tekur við en það liggur í loftinu
að samspil stjórnmálakerfisins og
verkalýðshreyfingar annarsvegar og
-atvinnurekenda hinsvegar muni
breytast. Af þeirri ástæðu telja surnir
að nálgun við pólitíska kerfið sé
verkalýðshreyfingunni mikilvægt.
Halldór Grönvold skrifstofústjóri
ASI segist hafa verulegar áhyggjur af
því hversu lítið samband sé á milli
stjórnmálaflokkanna og verkalýðs-
hreyfingarinnar. Sérstaklega telur
hann að tengsl milli verkalýðshreyf-
ingar og A-flokkanna séu lítil.
Ólafur Ragnar Grímsson, formað-
ur Alþýðubandalagsins, tekur elcki
undir það sjónarmið að samsldpti Al-
þýðubandalagsins við trúnaðarmenn
verkalýðshreyfingarinnar séu minrú
en áður. Vettvangur samskiptanna er
aftur á móti annar en áður þegar þau
fóru í gegnum verkalýðsmálaráð
flokksins.
- Forysta flokksins ræðir nteð
reglubundnum hætti við trúnaðar-
menn í verkalýðshreyfingunni. Það
fer eftir efnum og aðstæðum hversu
tíðir slíkir fundir eru, segir Ólafur
Ragnar og bætir við að sjálfsagt
myndu tengslin eflast enn ef "hinir
hreinlífu teknókratar á skrifstofu-
kontórum verkalýðshreyfingarinnar
mönnuðu sig upp í að ganga í flokk-
inn."
Pólitískt val
Gömlu hugtökin sem lengi voru
notuð til að sundurgreina stjórnmála-
stefnur og hugmyndafræði eru óðum
að týna merkingu sinni. Breska viku-
ritið The Economist lagði í síðustu
viku til að menn hættu að nota hug-
tökin hægri og vinstri í pólitískri um-
ræðu. Þýska dagblaðið Frankfúrter
Allegemeine Zeitung auglýsti nýverið
röð umræðugreina um hægripólitík
eftir kalda stríðið undir yfirskriftinni
What's right? (jú, FAZ er þýskt dag-
blað þrátt fyrir að nota enskan yfirtitil
á þessum skoðanaskiptum).
I þessu ráðvillta pólitíska umhverfi
er ósanngjarnt að gera þær kröfur á
hendur verkalýðshreyfingarinnar að
hún hafi það á hreinu hvaða pólitík
hún hefur og inn í hvaða ffamtíð hún
stefúir. Verkalýðshreyfingin starfar
ekki í tómarúmi heldur leika um hana
sömu straumar og þjóðfélagið allt.
Engu að síður liggur verkalýðs-
hreyfingunni nokkuð á að finna rök
sem duga til að réttlæta tilvist sína.
Síðustu ár hefur það verið í tísku að
hafa þá skoðun að verkalýðshreyfing-
in sé til óþurftar. Seint í vetur hélt Al-
þýðuflokksfélagið Félag ffjálslyndra
jafnaðarmanna fund þar sem einn fé-
lagsmaður, Þorvaldur Gylfason hag-
fræðingur, hélt því ffam að háir kaup-
taxtar verkalýðshreyfingarinnar kærnu
í veg fyrir efnahagsbata. Hugmynd
hagfræðingsins er mjög í anda frjáls-
hyggjunnar sem tröllreið stjórnmál-
um á Vesmrlöndum allan síðasta ára-
tug. Málflutningur af þessu tagi gref-
ur undan tiltrú á verkalýðshreyfing-
unni.
Ógmundur Jónasson formaður
BSRB telur að nú sé komið að því að
ræða grundvallarforsendur, utn það
hvernig samfélag við viljum búa í. Og
hann verður var við að þróunin sé að
snúast við.
- Innri sannfæring frjálshyggjunnar
er hrunin. Það er ekki lengur nokkur
einasti kraftur í henni lengur, segir
Ögmundur.
Því fer þó fjarri að björninn sé unn-
inn því frjálshyggjan seytlaði inn í
hvern krók og kima samfélagsins. Ög-
mundur segir knýjandi þörf á póli-
tískri vakningu.
Verkalýðshreyfingin hefur tak-
markaða möguleika til að efna slíkrar
vakningar. Og geti hún ekld búið til
sína pólitík sjálf þarf hún að velja úr
því sem stendur til boða í stjórnmála-
kerfinu. Það val er pólitískt og ef
verkalýðshreyfingin ffestar því lengi
enn að taka afstöðu verður gleym-
mér-ei-stefnan síðasta pólitík hennar.
Páll Vilhjálmsson