Vikublaðið - 29.04.1994, Blaðsíða 9

VIKUBLAÐIÐ 29. APRIL 1994
1. maí
9
eins sex daga vikunnar og aðeins yfir
vetramánuðina. A sunnudögum varð
það fólk sem aðeins naut þessarar einu
máltíðar að herða sultarólina og harka
af sér frain á mánudag. Mötuneyti
safnaðanna gerði reyndar meira en að
gefa hungruðum mat. Það safnaði föt-
um og dreifði meðal þurfandi, rak um
sinn prjónastofu og stóð fyrir fræð-
andi fyrirlestrum fyrir alþýðufólk.
Mötuneytið var að mestu lagt niður
þann 1. mars 1933, en eftir það fengu
aðeins börn og gamalmenni mat þar.
Takmörkun helgidaga-
vinnunnar
Á atvinnuleysistímum heyrast
gjarnan raddir í röðum verkafólks sem
krefjast styttingar vinnudagsins. A bak
við kröfuna býr oftar en ekki hugsun
urn samstöðu; að bót fylgi böli hverju.
En takmörkun vinnutíma á virkum
dögum var aðeins einn liður í barátt-
unni fyrir breyttri vinnutilhögun. Frá
fyrstu tíð höfðu samtök verkafólks
leitast við að setja helgidagavinnu ein-
hverjar skorður, en í þessu efni var
ekki hægt uin vik. Arið 1901 sam-
þykkti Alþingi að vísu lög urn al-
inannafrið á helgidögum þjóðkirkj-
unnar.
Lögin bönnuðu alla vinnu úti og
inni sent raskað gat friði dagsins, en
gáfu jafnframt heimild til þess að
ferma og afferma skip og vinna þau
verk sem ekki þoldu bið. Þannig gáfu
þau verkamönnum enga tryggingu
fyrir þtd að þeir gætu hvílt sig að
minnsta kosti einn dag í viku. Lögin
1901 voru sett áður en togaraöldin
hóf innreið sína og voru því sniðin
fyrir nokkuð aðra samfélagsgerð en þá
sem verkamenn og samtök þeirra tóku
þátt í að móta. I tíð opnu bátanna
heyrði það til undantekninga ef róið
var á helgum dögum og sá sem það
gerði átti yfir höfði sér ávítur prests
og sekt sem rann í fátækrasjóð.
Fullyrða má að togararnir hafi átt
drjúgan þátt í að eyða því rótgróna
viðhorfi fólks að atvinnuleysi á vissum
árstímum væri eðlilegt og sjálfsagt.
Áður en togaraöldin hófst var sjald-
gæft að nokkurt skip kæmi til hafnar
frá því að haustskipin fóru og þar til
siglingar hófust til landsins að vori.
Aðalatvinna daglaunamanna var
einmitt bundin við afgreiðslu kaup-
skipanna. Þennan dauða kafla á hverju
ári reyndu menn að þrauka með
vinnusnapi.
Þegar togaraútgerðin færðist í auk-
ana gafst kostur á meiri vinnu á vetr-
um en þekkst hafði áður. En hlutur
togaranna í lífi fólks var stærri. Þeir
áttu talsverðan þátt í að breyta við-
horfi fólks til helgidaga. Gufúblástur
togaranna dró að sér verkamenn á
nótt sem degi og um helgar deyfði
hann í eyrum órn kirkjuklukknanna.
Gagnvart hinni mjög svo útbreiddu
vinnuþrælkun, sem var fylgifiskur
vaxandi togaraútgerðar, stóðu verka-
menn berskjaldaðir. Eina ráðið sem
þeir gám gripið til í því skyni að hamla
gegn henni var að krefjast hærra kaups
fyrir helgidagavinnu. I fyrstu reyndi
Dagsbrún að feta þessa leið. Sam-
kvæmt fyrsta kauptaxta félagsins var
gert ráð fyrir tvöfalt hærri launum
fyrir helgidagavinnu sem reyndar
skyldi takmarka sem mest. Jafnframt
var kveðið á um að enga vinnu mætti
vinna eftir klukkan sex að kvöldi
helgidags nema nauðsyn krefði „enda
séu launin þá 65 aurar“ sem jafngilti
tæplega 170 prósenta hækkun á dag-
vinnulaunum virka daga.
Fram yfir fyrri heimsstyrjöldina
varð ekki mjög vart við að verkamenn
agnúuðust við helgidagavinnu. Skrið-
ur komst hins vegar á málið skjótlega
eftir að hildarleiknum lauk. 1 ársbyrj-
un 1919 hóf Verkamannafélagið
Dagsbrún að undirbúa breytingar á
helgidagalöggjöfinni. Það er engin til-
viljun að þetta sarna ár var háð hörð
rimma á Alþingi um vökulög sjó-
rnanna. Um var að ræða samstillta
sókn sjómanna og verkamanna til þess
að fá viðunandi skikkan á vinnutím-
ann, en jafnfrantt anga af alþjóðlegri
baráttu verkafólks fyrir takmörkun
vinnudagsins.
Guð og lögfræðingur
settir í málið
Sem jafnan þegar mikið var í húfi
var skipuð nefnd í málið sem að þessu
sinni fékk það verkefni „að íhuga ráð
gegn óhóflegri helgidagavinnu.“ Um
miðjan júní lágu niðurstöður hennar
fyrir og voru í meginatriðum á þá leið
að samtök verkafólks ntyndu skora á
prestastefnu að hlutast til urn breyt-
ingar á helgidagalöggjöfinni þannig
að helgidagavinna yrði afnumin, með
þeirri undantekningu einni að lcyft
yrði að þurka hey og fisk ef óþurrkar
hafi gengið. Auk þess skyldi félagið
gera samþykkt sem banni félags-
inönnum að vinna á helgum dögum,
með fáum undantekningum þó, og
skora á önnur félög að gera slíkt hið
sama.
Það er athyglisvert að ekki var leit-
að liðstyrks löggjafans, heldur skorað
á hið geistlega vald að hafa milligöngu
um að helgidagavinna yði bönnuð. Að
leita liðsinnis klerkavaldsins var eðii-
legt eins og ástatt var. Prestum hlaut
að vera það jafnmikið kappsmál og
verkamönnum að sunnudagar og aðr-
ir hátíðisdagar kirkjunnar væru frí-
dagar alþýðu.
Sú leið sem nefndin bcnti á var þó
ekki farin neina að því leyti að hin ís-
lenska prestastefna var hvött til að
veita málinu fulltingi sitt, sent og hún
gerði. Að öðru leyti var ákveðið að
leita aðstoðar lögfræðings bæði til
þess að rannsaka gildandi löggjöf og
þá hvaða möguleika hún fæli í sér, en
einnig til þess að smíða frumvarp sem
bera rnætti frarn á Alþingi. Leitað var
til Olafs Lárussonar lögffæðiprófess-
ors og hann fenginn til að semja laga-
frumvarp sem Jörundur Brynjólfsson
bar ffam í umboði verkamanna á
haustþinginu 1919.
Frumvarpið gerði ráð fyrir að öll
vinna á helgidögum þjóðkirkjunnar
yrði bönnuð að viðlagðri sekt bæði
þess sent lætur vinna og þess sein
vinnur. Undanþegin voru aðeins þau
verk sem miðuðu að því að bjarga
fólki úr hættu og einnig mátti sækja
sjó og vinna í landi ef ótíð hefði hindr-
að nauðsynleg störf urn eitthvert
skeið. Breytingarnar frá lögunum
1901 voru því fyrst og fremst þær að
undanþágur voru takmarkaðar til
muna og sektir hækkaðar. En örlög
helgidagsfrumvarpsins urðu þau sömu
og ffumvarpsins um átta tírna hvíld
togarasjómanna, bæði voru felld.
Á næstu árurn færðist helgidaga-
vinna í aukana og mótmæli verkafólks
ágerðust. I Alþýðublaðinu vorið 1922
var grein um verkakaupið, vinnutím-
ann og helgidagavinnuna eftir Olaf
Friðriksson. Ölafur var ómyrkur í
máli sem jafnan þegar honum lá eitt-
hvað á hjarta. Hann taldi að eftir-
vinna, næturvinna og helgidagavinna
ætti með öllu að leggjast af svo sem
hægt væri. Hins vegar var honum
jafnframt ljóst að stundum var ekki
hjá því komist að einhver verk væru
unnin. í slíkum tilvikum ætti því að
beita þeirri aðferð sem Dagsbrún
hafði reyndar farið frá öndverðu, að
hafa verð slíkrar vinnu svo hátt að at-
vinnurekendur leiki sér ekki að því að
láta vinna að þarflausu. Væri kaupið
hins vegar mjög hátt gat það haft þær
afleiðingar að verkamenn sækmst
frekar eftir að vinna á helgum dögum
en virka. Það var því að finna einhvern
milliveg. í niðurlagi greinarinnar
komst Olafur svo að orði: „I þessu
sambandi má minnast á, að það ætti
ekki að sjást nokkur maður á sunnu-
dögum niður í bæ vinnuklæddir í at-
vinnuleit, að ónefndum þeim fádæma
ósið, sem strax ætti að leggjast niður,
að verkamenn, sem eru í fastavinnu
við byggingar eða þesskonar, skuli
koma niður að höfn til þess, að falast
þar eftir sunnudagavinnu."
Skiljanlegt er að helgidagavinna
hafi laðað að vinnusvelta verkamenn á
atvinnuleysistínmm. Verra var að
menn sótm engu síður í hana þegar
næg vinna var. Þetta er auðvitað auð-
skilið þegar haft er í huga að engar at-
vinnuleysistryggingar þekkmst og
verkafólk var því stöðugt í ótta unt
hvort vinna þryti næsta dag. Þá var
ekkert upp á að hlaupa nerna hugsan-
legt sparifé eða velvild kaupmannsins.
Samvinna kirkju og verkalýðsfélaga
sem hófst vorið 1919 hélt áfram þriðja
áramginn, enda fóru þar saman aug-
Ijósir hagsmunir. Rök verkafólks gegn
helgidagavinnu höfðu há upphafi ver-
ið eins konar blanda ýmissa ástæðna;
þjóðhagslegra, heilsufarslegra og trú-
arlegra. Þegar útséð þótti um að
verkamenn næðu að knýja fram breyt-
ingar á helgidagalöggjöfinni hjálpar-
laust var hafist handa við að plægja
hinn geistlega akur. Skoðanir verka-
manna áttu ekki hvað síst góðan
hljómgrunn innan híkirkjusafnaðar-
ins, enda höfðu Dagsbrúnarmenn
verið fjölmennir þar há upphafi. A
safnaðarfundi í júlíbyrjun 1924 kvaddi
Felix Guðmundsson sér hljóðs og
Iagði til að söfnuðurinn vítti helgi-
dagavinnu og skoraði á stjórnvöld að
sjá svo um að helgidagalöggjöfinni
væri hlýtt afdráttarlaust. Tillaga Fel-
ixar var samþykkt santhljóða.
Með þessari tillögu má segja að
blásið hafi verið til sameiginlegrat^
sóknar kirkjusafnaða og verkalýðsfé-
laga. Rúmu ári síðar héldu dóntkirkju-
söfnuðurinn og híkirkjusöfnuðurinn
sameiginlegan fund sem hvatti til
breytingar á helgidagalöggjöfinni.
Svofelld auglýsing urn hann birtist í
Alþýðublaðinu 28. október 1925:
Helgidagavinnan. Fundurinn í
kvöld kl. 8 í fríkirkjunni er sameigin-
legur fundur dómkirkju- og híkirkju-
safnaðanna. Verkafólk og önnur al-
þýða í báðum söfnuðunum, sem annt
er um friðun helgidaganna og nauð-
synlega hvíld verkafólksins, ætti að
sækja fundinn kappsainlega og neyta
atkvæða sinna til að hrinda fram unt-
bótum.
Fundurinn kaus fimm manna nefnd
til að endurskoða gildandi helgidaga-
löggjöf og breyta henni í betra horf.
Árangurinn varð lagahumvarp sent
lagt var fram á Alþingi í febrúarl926
og samþykkt í maí sem lög.
Lögin, sem enn eru að mestu í gildi,
takmörkuðu nokkuð helgidagavinnu
en bönnuðu hana ekki algerlega. Þau
kváðu á urn að öll vinna skyldi bönnuð
á sunnudögum á milli klukkan ellefú
árdegis og þrjú síðdegis. Jafnframt
voru hverskyns skemmtanir óheimilar
á sama tíma, nema leyfi lögreglustjóra
kæmi til.
Þótt lögin væru sett fyrir tilstuðlan
og með stuðrúngi verkalýðsfélaganna
og ekki síst Dagsbrúnar, voru þau ekki
sniðin að óskum þeirra í hvívetna.
Hins vegar voru þau spor í rétta átt.
Ein brotalöm var þó greinileg frá
sjónarmiði verkafólks, lögin náðu að-
eins til helgidaga þjóðkirkjunnar.
Höfúndur er sagnfræðingur.
RAUÐUR1. MAÍ
gegn kreppu og atvinnuleysi

Umræöufélag sósiallsta
Mennlngar- og frlðarsamtök íslenskra kvenna|
lönnemasamband fslands
I Roðl, félag vlnstrlmanna f MH
1 samtök kvenna á vlnnumarkaðl
Þjóðleikhússkjallaranum
kl. 20.30
Húsið opnar kl. 20.00
Aðgangseyrlr kr. 400
frítt fyrir börn
Ávörp-.
Guðrún Ágústsdóttir,
varaborgarfulltrúi
Kristinn H. Einarsson,
framkvæmdastjóri iNSf
Páll Halldórsson, formaður
BHMR.
TÓnlÍSt:
inga Backman og
Reynir Jónasson
Heiða trúbador
Súkkat
Þorvaldur Örn Árnason
og Ragnheiður E. Jónsdóttlr
Upplestur;
Einar Már Guðmundsson
Eiríkur Brynjólfsson
Eyvindur Erlendsson
1. MAI
sýnir verkalýðshreyfingin samtakamátt sinn
og sigurvilja með því að fylkja
einhuga liði í kröfugöngum og á fundum
verkalýðsfélaganna.
Höfnum sundrungu, treystum raðirnar
og búumst til baráttu fyrir
mannsæmandi lífskjörum.
Berum kröfur samtaka okkar til sigurs.