Vikublaðið - 29.04.1994, Blaðsíða 10

10
VIKUBLAÐIÐ 29. APRÍL 1994
ar rannsóknir á verkalýðsfélögum
benda til að svo sé einmitt raunin.
Michels lætur ekki staðar numið við
þær niðurstöður. I lokakafla bókar-
innar segir hann m.a.: „Ekkert nema
yfirveguð og heiðarleg rannsókn á
þeim háska sem lýðræðinu stafar af fá-
mennisstjórn mun gera okkur kleift
að draga úr slíkum hættum, þó að við
getum aldrei útilokað þær algjörlega."
Lýðræði í félagasam-
tökum
Onnur víðkunn rannsókn á lýðræði
verkalýðsfélaga er athugun banda-
rísku félagsffæðinganna Seymour M.
Lipsets, Martins Trow og James
Coleman á samtökum bandarískra
setjara, International Typographical
Union (ITU), sem þeir birtu í hinu sí-
gilda riti, Union democracy. Niður-
staða þeirra er. að samtök
bandarískra setjara séu ein-
stök í sögu hagsmunasam-
taka þar í landi og þó víðar
væri leitað, því þau hafa
viðhaldið lýðræðislegu
skipulagi innan samtak-
anna og eru því ekki und-
irorpin „járnlögmáli fá-
mennisstjórnarinnar.“
Helstu einkenni þess er
barátta tveggja fylkinga -
Demókrata og Repúblik-
ana - um stjórn samtak-
anna og tíð stjórnar-
skipti.
Grundvöll lýðræðis
innan ITU álíta þeir að
rekja megi til fjölda
sérstæðra aðstæðna,
sem sumar hverjar eru
háðar sögulegum tilviljunum. Þeir
telja raunar að lýðræðið innan setjara-
samtakanna sé undantekningin ffá
kenningu Michels um járnlögmál fá-
mennisstjórnar. Hesltu skýringar á
lýðræði innan ITU eru þessar: I fyrsta
lagi voru félagsmenn mun áhugasam-
ari um málefni félagsins en ætla
mætti. Það tengist að nokkru sérstöðu
prentiðnaðar, þ.e. mikill áhugi setjara
fyrir starfi sínu ásamt virðingarstöðu
þeirra (verkalýðsaðall) og óregluleg-
um vinnutíma hafa alið af sér mikla
samkennd setjara; það eykur síðan á-
huga og þátttöku í starfi félagsins. I
öðru lagi eru setjarar f launalegu - og
virðingarlegu tilliti staddir á milli
verkalýðs- og millistéttar. Það er ein
helsta ástæðan að baki pólitískum
skoðanaágreiningi róttækra og íhalds-
samari afla, sem keppa um áhrif innan
félagsins. I þriðja lagi höfðu mörg að-
ildarfélög þróast og mótað starfsað-
ferðir sínar áður en landssamtökin
voru stofnuð. Þau höfðu þar af leið-
andi nokkurt sjálfstæði og gátu staðið
gegn tilhneigingu til tniðstýringar
innan landssamtakanna. I fjórða lagi
komu einstök félög snemma á fót leið-
um til að auka áhrif einstakra félags-
manna á ákvarðanatökuna, svo sem
beinni kosningu starfsmanna og skil-
yrði um allsherjaratkvæðagreiðslu í
ýmsutn málum. Að lokum var það
þýðingarmikið, að mati Lipset og fé-
laga, að hlítt var niðurstöðum kosn-
inga, en ekki gripið til „ólögmætra"
aðgerða er ósigur lá fyrir.
Hvaða þýðingu hafa þessar niður-
stöður fyrir lýðræði innan verkalýðs-
félaga? Lipset og félagar telja að draga
megi nokkrar víðtækar ályktanir:
• Sjálfstæði deilda innan verkalýðsfé-
laga auka líkur á virku lýðræði
• Því takmarkaðri sem regluveldið er
innan félaga, því meiri eru líkur á
lýðræði
• í þeim starfsgreinum, sem einkenn-
ast af valddreifingu og fjölda smá-
fyrirtækja, er tiltölulega lítil þörf
Vérkalýðsstéttin er sldlgetið af-
kvæmi iðnbyltingarinnar.
Hyarvetna þar sem þjóðfélög
hafa varpað af sér oki bændaþjóðfé-
lagsins, hefur borgarastétt risið upp,
þjóðernisstefnu hefur vaxið fiskur um
hrygg og því fólki fjölgað mjög sem
flestar bjargir eru bannaðar til lífsvið-
urværis aðrar en þær að selja vinnuafl
sitt atvinnurekenda gegn greiðslu. í
árdaga iðnbyltingar var verkalýðurinn
sundurþykkur og mátti sín Iítils gagn-
vart valdi atvinnurekenda. A önd-
verðri 19. öld bundust verkamenn
samtökum og stofhuðu verkalýðsfélög
til að knýja á um hærri laun og betri
vinnuskilyrði. Enskir verkamenn voru
' eðlilega fyrstir til að koma á fót sam-
tökum, þar eð England var fyrst allra
landa til að ala af sér nýja framleiðslu-
hætti er leystu úr læðingi stórkostlegri
efnhagslegar framfarir en áður höfðu
þekkst í gervallri veraldarsögunni.
í Frakklandi og Þýskalandi er upp-
haf verkalýðshreyfingar að finna á síð-
ari helntingi 19. aldar. Á Norðurlönd-
um og þar á ineðal á Islandi var það
hlutskipti verkamanna er erfiðuðu í
lok síðustu aldar að koma á fót fyrstu
verkalýðsfélögunum.
Verkalýðshreyfmgin hefur slitið
barnsskónuin og víða komist til vits
og ára. Fyrir tilstilli hennar býr verka-
fólk nú við inun rýmri efnahagsleg
kjör og betri vinnuskilyrði en í árdaga
verkalýðsfélaga, þótt enn sé langt í frá
að fullur sigur sé unninn. Hins vegar
er þess að geta að sumir telja að innan
verklýðshreyfingarinnar gæti hrörn-
unareinkenna um þessar mundir. Þá
er litið til þess að verkalýðsforystan
hefúr einangrað sig ffá almennu
verkafólki og að lýðræði sé hverfandi
lítið innan verkalýðsfélaga. I þessu
greinarkorni mun ég gaumgæfa
nokkrar rannsóknir á lýðræði innan
verkalýðsfélaga og athuga hvaða á-
lyktanir megi draga af niðurstöðum
þeirra til að efla íslenska verkalýðs-
hreyfingu.
Járnlögmál fámennis-
stjórnarinnar
Verkalýðshreyfingin er hluti valda-
kerfis nútíinaþjóðfélaga. Fulltrúar
launafólks semja um kaup og kjör, og
hreyfingin er þess megnug að lama
þjóðarlíkamann um stundarsakir með
verkföllum til þess að knýja á um
kjarabætur. Hér ræðir því um mikið
vald. En hvernig er valdinu skipt inn-
an verkalýðsfélaga? Flafa almennir fé-
lagsmenn áhrif á stefnumörkun eða
eru þeir skeytingarlitlir um málefni
félaganna? Eru mikilvægar ákvarðanir
teknar af fámennum valdahópi sem
situr að völdum um langa hríð? Ríkir
lýðræði í verkalýðshreyfingunni?
Spurningar af þessum to'ga hafa
brunnið á vörum leikra sem lærðra, er
leitast hafa við að gaumgæfa gangvirki
lýðræðis í iðnríkjum okkar daga.
Margir gagnrýna verkalýðsforystuna
fyrir að hafa einangrast frá almennu
verkafólki og telja að lýðræði sé
hverfandi innan verkalýðsfélaga.
í þessari grein fjallar dr. Ingi Rúnar
Eðvarðsson um forsendur þess að
hægt verði að efla lýðræði innan
hreyfingarinnar, henni til eflingar og
til eflingar skynsamlegri skipan
mannlífsins.
Ingi Rúnar
Eðvarðsson
Ein þekktasta rannsókn á lýðræði
eða öllu heldur fámennisstjórn innan
verkalýðsfélaga og annarra stofnana
er rit þýska félagsfræðingsins Roberts
Michels, Political Parties (Stjómmdla-
flokkar). Fyrir liðlega 80 árum kynnti
hann kenningu sína um „járnlögmál
fámennisstjórnarinnar" byggða á at-
hugunum á sósíalískum flokkum og
verkalýðsfélögum í Vestur-Evrópu,
einkum Þýskalandi. Kjarninn í boð-
skap hans er: „Það er skipulagið sem
leiðir af sér yfirráð hinna kjörnu yfir
kjósendum, yfirráð stjórnenda yfir
þeim sem settu þá til þess að stjórna,
yfirráð umboðsmanna yfir umbjóð-
endum. Þeir sem tala um skipulag,
tala jafnframt um fámennisvald.“
SkPifstofuhúsnæði
til leigu
Að Laugavegi 3 er til ieigu skrifstofuhæð.
Hæðin er um 230 fermetrar og skiptist í 7 rúm-
góð herbergi.
Kjörið húsnæði fyrir lögfræðistofu vegna
nálægðar við dómhús.
Upplýsingar gefur Ólafur Þórðarson í síma
17500
í rannsókn sinni leitaði Michels
m.a. svara við þeirri áleitnu þversögn
að innra skipuiag þýsku verkalýðs-
hreyfingarinnar og þýska Jafnaðar-
mannaflokksins byggðist á fámennis-
stjórn, en markmið þessara samtaka
laut að því að auka lýðræði í þýsku
þjóðfélagi með aukinni þátttöku al-
mennings (auka málfrelsi, efla kosn-
ingaréttinn o.fl). Hvað veldur því að
markmið hreyfingarinnar ná ekki til
innra starfs hennar? Michels taldi að
það stafaði af „duldum afleiðingum"
skipulags fjölmennra hreyfinga. í slík-
um samtökum spretta fram eftirtalin
einkenni, sem hamla injög lýðræðis-
legri þátttöku almennra félagsmanna:
1. Fjölmenn samtök veita starfs-
mönnum verkalýðsfélaga nánast
algera valdaeinokun. (a) I verka-
lýðsfélögum, eins og öðrum fjöl-
mennum samtökum, gætir til-
hneigingar til regluveldisþróunar,
en helstu einkenni hennar er
formlegt skipulag, skýr valdaröð
og að stöður eru vandlega skil-
greindar og með afmörkuðum
verksviðum. Slíkt skipulag felur í
sér samþjöppun valdsins í hönd-
um forystunnar og minnkandi á-
hrif almennra félagsmanna. Ein
afleiðing þess er að skipulögð
andstaða og eftirlit félagsmanna
verður erfiðari en ella. (b) Utgáfu-
mál og önnur boðskipti samtak-
anna eru undantekningalítið í
höndum starfsmanna þannig að
gagnrýni og óánægja félagsmanna
fær takmarkaða útbreiðslu. Starfs-
menn hafa auk þess betri aðstöðu
til að ferðast á milli staða og
kynna sjónarmið forystunnar. (c)
Starfsmenn verkalýðsfélaga ein-
oka nánast alla pólitískra færni,
svo sem þekkingu á málefnum og
skipulagi félagsins, mælskulist,
ritfærni og skipulagningu hóp-
starfs.
2. Leiðtogarnir vilja sitja að völdum.
I flestum tilvikum auka starfs-
menn verkalýðsfélaga virðingu
sína í samfélaginu þegar þeir eru
ráðnir til starfa. Auk þess eru
launakjör og starfsöryggi starfs-
manna stærri samtaka hliðstæð
því sem efri miðstéttarfólk nýtur.
Svo skjótt sem slíkri stöðu er náð,
er í flestum tilvikum knýjandi þörf
á að viðhalda henni og verja. Það á
einkanlega við í þeim tilvikum
þegar mikill kjara- og virðingar-
munur er á milli starfsmanns
verkalýðsfélags og almennra fé-
lagsmanna. Þá er til mikils fyrir
leiðtogana að virða að vettugi
hina lýðræðislega kröfu um vald-
dreifingu og reglulega endurnýj-
un í æðstu embættum.
3. Ovirkni almennra félagsmanna.
Ærnar ástæður valda því að fé-
lagsmenn eru skeytingarlitlir um
málefni verkalýðsfélaga: Flestir
verða að verja mestum hluta dags-
ins á vinnustað og með íjölskyldu
sinni. Frítímanum verja þeir með-
al kunningja eða í skemmtanir af
ólíku tagi. Flest verkalýðsfélög
fást auk þess aðallega við sérhæfð
mál er lúta að rekstri félagsins og
höfða þar af leiðandi lítið til al-
mennra félagsmanna. Af þessu
leiðir að einungis fámennur hóp-
ur félagsmanna telur það viðhafn-
arinnar virði að taka þátt í starf-
semi verkalýðsfélaga og fylgjast
með málefhum þeirra. Hér við
bætist að almennir félagsmenn
virðast hafa þörf fyrir stjórnun og
leiðsögn, og að „máttur vanans"
fær þá til að kjósa sama fólkið aft-
ur og aftur í trúnaðarstöður.
Með hliðsjón af þessum niðurstöð-
um virðist lýðræði eigi erfitt upp-
dráttar í fjölmennum verkalýðsfélög-
um og skyldum samtökum. Fjölmarg-