Vikublaðið - 29.04.1994, Side 11

VTKUBLAÐIÐ 29. APRÍL 1994
fyrir miðstýrð verkalýðsfélög er
byggja á regluveldi
0 Því einsleitari sem hagsmunir fé-
lagmanna eru (í tdlliti til launa,
virðingar o.fl), því meiri líkur eru á
lýðræði
0 Því rninni munur sem er á virðing-
arstöðu almennra starfa og stöðu
„verkalýðsforustunnar", því meiri
líkur eru á lýðræði
• Því hærri virðingar sem starfsstétt-
ir njóta, því meiri líkur eru á að fé-
lagsmenn krefjist þátttöku í á-
kvarðanatöku; því fleiri félags-
menn sem aðhyllast þessa skoðun,
því meiri líkur eru á lýðræði innan
félagsins
• Því meiri áhuga sem félagsmenn
sýna félagi sínu með t.d. sjálfboða-
vinnu, því meiri líkur eru á lýðræði
0 Því meiri tíma sem verkamenn í
sama verkalýðsfélags verja saman
utan vinnutíma, með óformlegum
eða skipulögðum hætti, því ineiri
líkur eru á vaxandi áhuga þeirra á
málefnum verkalýðsfélagsins og
þátttöku í starfi þess
• Því betur sem verkafólki líkar það
starf sem það gegnir, því meiri lík-
ur eru á að það hafi áhuga fyrir
starfi verkalýðsfélagins og gerist
þátttakendur
0 Því fleiri tækifæri sem félagsmenn
hafa til að nema pólitíska færni
(ritfærni, mæskulist, skipulags-
færni o.fl.), því meiri líkur eru á
lýðræði í félaginu
0 Því fleiri boðskiptamöguleikar sem
andstöðuhópum stendur til boða
innan verkalýðsfélaga, því meiri
líkur eru á lýðræði
• Því meiri tíma og fjármuni sem al-
mennur félagsmaður hefur aflögu
til þátttöku í pólitísku starfi innan
félagsins, því meiri líkur eru á lýð-
ræði innan félagsins
• Pólitískur ágreiningur sem á rætur
að rekja til hugmyndaffæði er lík-
legri til að viðhalda langvarandi
lýðræðislegri andstöðu, en átök
byggð á hagsmunaágreiningi
• Því einsleitari sem verkalýðsfélög
eru hvað varðar laun, virðingar-
stöðu og starfsþekkingu félags-
manna, því meiri líkur eru á að
pólitísk átök endurspegli skoðana-
ágreining ff emur en efnahagslegan
hagsmunaágreining.
Þess ber að geta að Lipset og félag-
ar telja að ekkert þessara atriða séu
mikilvægari en önnur. Það er hins
vegar samspi! þessara þátta sent stuðl-
ar að lýðræði innan verkalýðsfélaga.
Þegar þessir þættir eru skoðaðir
kemur tvennt í ljós: Annars vegar eru
utanaðkomandi áhrifavaldar sem
erfitt er að breyta á skömmum tíma,
eins og einkenni starfsgreina með til-
liti til launa- og virðingarstöðu, fjölda
smá- og stórfyrirtækja o.fl. Glöggt
dæmi um það er fiskvinnslan, en illa
hefur gengið að hækka laun fisk-
vinnslufólks umfram aðrar stéttir eða
auka virðingu slíkra starfa. Hins vegar
eru þættir er varða innra skipulag fé-
laga sem mögulegt er að hafa áhrif á.
Þar er t.d. unnt að auka valddreifingu
með því að auka sjálfstæði deilda,
koma á beinum kosningum og eink-
anlega stuðla að eftirliti, gagnrýni og
þátttöku félagsmanna. Leiðir að því
marki eru að hvetja til greinaskrifa í
tímarit hagsmunafélaga og almennrar
þátttöku á félagsfundum. Til þess að
svo megi verða þarf að efla pólitíska
færni innan verkalýðsfélaga. Hér hef-
ur Félagsmálaskóli alþýðu miklu hlut-
verki að gegna, en jafnframt þurfa
verkalýðsfélög að efna til námskeiða í
ræðumennsku og fundarsköpum,
greinaskrifum, um skipulag íslenskrar
verkalýðshreyfingar o.fl.
Það er augljóst að hér ræðir ekki
uin einfaldar lausnir, en með mark-
vissu starfi má koma ýmsu til leiðar.
Breytum skipulaginu
Að endingu vil ég geta um áhuga-
verða rannsókn Sævars Tjörvasonar á
þekkingar- og skipulagslegum for-
sendum lýðræðis. I doktorsritgerð
hans, Demokratiskt deltagande och
kognitiv socialisation (Lýðræðisleg þa'tt-
taka og vitsmunaleg félagsmótun) er sá
skilningur Iagður í lýðræðishugtakið
að það sé ákveðið skipulagsform til að
útkljá ágreining, hvort heldur er hags-
munaátök eða hugmyndaágreining. I
menningu Vesturlanda eru tvær hug-
sjónir tengdar lýðræðishugtakinu ó-
rjúfanlegum böndum. Annars vegar er
krafan um jafnrétti, þ.e. að öllum ein-
staldingum standi til boða að eiga
hlutdeild í ákvarðanatöku, láta skoð-
anir sínar í ljós og hafa áhrif. Að baki
þeirri kröfu stendur hugmyndin um
ólíka hagsmuni þjóðfélagsþegnanna
sem beri að endurspeglast með rétt-
mætum hætti í ákvarðanatökunni.
Hér ræðir því um þá mikilvægu
spurningu hverjir eigi að koma að
lausn vandamála: almenningur (beint
lýðræði), eða fulltrúar fólksins (full-
trúalýðræði).
Hins vegar eru hugmyndin um
gagnsemi þess að sem flestir einstak-
lingar koini til tals. Hér ræðir uin eig-
inlegt inntak lýðræðisins: því fleiri til-
lögur er koina ffain varðandi lausn á-
taka og vandamála, því meiri líkur eru
á hagkvæmri niðurstöðu. Einnig felur
nytsemiskrafan í sér að almenningur
hafi eftirlit með og gagnrýni stjórn-
völd og stuðli þannig að hagkvæmari
ákvarðanatöku.
Með hliðsjón af þessu beinir Sævar
sjónum að eftirfarandi spurningu:
Hvaða kröíúr gera lýðræðishug-
sjónirnar til vitsmunalegra forsendna
einstaklinga svo að þeir geti tekið þátt
í lausn ágreinings á lýðræðislegum
grundvelli? Svar Sævars er annars
vegar að einstaldingurinn verði að
geta beitt rökhyggju við lausn vanda-
mála. Hins vegar verður hann að vera
vitsmunalega sjálfstæður við úrlausn
ágreinings, þ.e hann verður að vera
fær um gagnrýna hugsun og geta haft
eftirlit með gjörðum annarra óháð ut-
anaðkomandi stjórnun. Baráttan um
aukna þátttöku tiltekinna hópa
(verkafólks, kvenna, minnihlutahópa)
hefur snúist mjög um þetta atriði, þ.e.
að hve miklu leyti einstaldingar innan
slíkra hópa eða stétta uppfylla þessar
þekkingarforsendur. Annað dæmi er
krafan um að skilyrða kosningaþátt-
töku við lágmarksaldur, t.d. 18 ár.
Það er því ljóst að vitsmunalegar
forsendur lýðræðis eru háðar þroska
og þróun einstaklinga, einkanlega á
það við um sjálfstæði þeirra. Sjálf-
stæðishugtakinu má skipta í þrjá þætti:
I fyrsta lagi er unnt að tala um vits-
munalegt sjálfstæði, er varðar færni
einstaklingsins til að leysa úr vanda-
málúm með því að túlka aðstæður og
upplýsingar. I öðru lagi er normatísk
sjálfstæði er lýtur að því að fría ein-
staklinginn frá utanaðkomandi þving-
unum, t.d. skyldurækni eða hollustu
við einstakiinga og hópa. Að lokum er
samskiptalegt sjálfstæði, þ.e. að vera
fær um ræða lausnir vandamáls á jafn-
réttisgrundvelli á forsendum sarnræð-
unnar - án þess að beita valdi til að ná
niðurstöðu um bestu lausnina.
Við val á kenningu er geti skýrt
þekkingar- og hæínisþróun sýnir Sæv-
ar frarn á að lýðræðishugmyndin geri
ráð fyrir ákveðinni einstaklingsímynd,
þ.e. að einstaklingurinn sé virkur og
að hann sé félagslega mótaður. Með
hliðsjón af því styðst hann við kenn-
ingu svissneska vísindamannsins Jean
Piaget um vitsmunalegan þroska ein-
staklinga. Piaget leggur ríka áherslu á
að einstaklingurinn er virkur aðili að
þróun sinni - vitsmunalífið er sprottið
upp af athöfnum. Ein meginforsend-
an fyrir vitsmunalegum þroska ein-
staldinga er að þeir séu virkir og hafi
áhrif á umhverfi sitt - bæði efnislegt,
félagslegt og menningarlegt. Ef fé-
lagsmótun fólks og skipulag umhverf-
isins kemur í veg fyrir að börn og full-
orðnir beri ábyrgð elur það af sér
valdleysisformgerð sem einkennist af
sinnulcysi og óvirkni. Þetta hefur
áhrif á vitsmuni einstaklinga þannig
að þeir eiga erfitt með að ná fullum
þroska í röklegum skilningi og varð-
andi vitsmunalegt sjálfstæði. Af því
leiðir að slíkir einstaklingar búa ekki
yfir þeim forsendum sem lýðræðisleg
þátttaka byggir á.
Hvaða kröfur gera þessar þekking-
arforsendur um skipulagningu þátt-
tökunnar svo að hugsjónir lýðræðisins
verði að veruleika?
Sævar telur að einn meginvandi
lýðræðisins sé að samfélagsþróunin
feli í sér sífellt aukna verkaskiptingu
þannig að erfiðara verður að hafa yfir-
sýn yfir þjóðarlíkamann í heild. Til að
mæta þeirri þróun hefur verið gripið
til fulltrúalýðræðis. Verkaskiptingin
er jafnframt þýðingarmikil forsenda
lýðræðis því hún skapar stoínanir, vel-
ferð og frítíma sem eru undanfari þess
að unnt sé að þróa þekkingarforsend-
ur lýðræðis meðal einstaklinga, þ.e.
vistmunalegt-, normatískt- og sam-
skiptalegt sjálfstæði.
Helsti Þrándur í götu alinennrar
þátttöku við sh'k þjóðfélagsskilyrði er
að samfélagsþróunin hefur alið af sér
misskiptingu tekna, áhrifa og þekk-
ingar, þannig að fjölmennir hópar
eiga í erfiðleikum með að þróa með
sér vitsmunalegt sjálfstæði. Hér er
komin ein skýring á óvirkni hins al-
menna fjölda við slíka samfélagsskip-
an. Athyglisvert er að slíkt hefur átt
sér stað þrátt fyrir að ýmsar formlegar
forsendur lýðræðis séu til staðar, svo
sem kosningaréttur, þing, stjórnmála-
flokkar, rit- og skoðanafrelsi o.fl.
Formlegar forsendur eru því ekki
nægjanlegar fyrir jafnrétti, heldur
verður að gefa öllum einstaklinguin
kost á að þroska sig vitsmunalega svo
markmið lýðræðis verði uppfyllt.
Hvernig er unnt að auka lýðræði í
hinu flókna þjóðfélagi samtímans?
Lausn Sævars er ekki einföld og felur
nánast í sér gagngera umbyltingu
samfélagsins. Hvað stjórnmálin á-
hrærir telur hann að nokkur lausn fá-
ist með því að efla grenndarlýðræðið.
Með því rnóti eykst yfirsýn, þar sem
samhengi hlutanna er einfaldara og
auðskiljanlegra auk þess sem auðveld-
ara er að virkja fleiri einstaldinga. Hér
er komin forsenda fyrir vitsmunaleg-
um þroska einstaklinga í gegnum
þátttöku í lausn ágreiningsmála á
vinnustað, í skóla eða bæjarfélagi.
Hins vegar verður að styðjast við full-
trúalýðræði á öðrum stjórnstigum.
U-U
. :\
Þar geta hugmyndir Marx um París-
arkommúnuna verið fyrirmynd: Bein
kosning fulltrúa með óffamsegjanlegt
umboð (ekki háð sainvisku fulltrúanna
eins og nú tíðkast) sem unnt er að aft-
urkalla með skjótum hætti og að þátt-
taka á öðrum samfélagsstigum taki
ætíð mið af grenndarstiginu (sjálf-
stæðum bæjarhlutunt). Til að koma í
veg fyrir regluveldi og sérþekkingu
verður að dreifa valdinu með hlut-
kesti, reglulegri endurnýjun og
tryggja að kjörtímabil séu tiltölulega
stutt (borgríkislýðræði).
Sævar telur ennfremur að endur-
skipuleggja þurfi vinnustaði í lýðræð-
isleguin anda, því efhahagslífið er ein
meginforsenda misskiptingar auðs, á-
kv'arðana og þar með þekkingar (sam-
anber J.S.Mill). I því ljósi verði að
þróa lýðræðislegt launa- og kostnað-
arhugtak er komi í stað núverandi
hagkvæmnishugmynda (sem oft á tíð-
um horfa fram hjá kostnaði er hlýst af
lélegu vinnuumhverfi, vinnusjúkdóm-
um og þeirri þekkingu sem starfs-
menn fara á mis við). Slít hugtak verð-
ur að vera fært um að tryggja einstak-
lingum möguleika til þátttöku og á-
hrifa. I því sambandi er annars vegar
þörf fyrir lýðræðislegt eignarform,
þar sem valdið í fyrirtækjum er í dag
bundið við séreignarréttinn.
Hins vegar verður að móta lýðræð-
islegt skipulagsform sem tryggir jafn-
rétti starfsmanna hvað ákvarðanir
varðar. Einn liður í því er að ákvarð-
anataka, skipulagning og ffamkvæmd
verði órjúfanlegur hluti daglegra
starfa meginþorra starfsmanna. Slíkt
myndi leysa vanda varðandi þekking-
ar- og hæfnisforsendur þátttökunnar
og kemur í veg fyrir stöðnun, óvirkni
og sinnuleysi. Sævar lýkur rannsókn
sinni á þessurn orðum: „Þessi lausn
þýðir einnig að stjórnmálin eru ekki
einangruð frá fólkinu í tíma og rúmi
(kjósa á X ára fresti) heldur verða eðli-
legur hluti af bæði hversdags- og at-
vinnulífi. Segja má að lýðræðislegir
lífshættir verði nauðsynleg undirstaða
lýðræðis sem stjórnskipunar."
Þátttaka til framfara
Lýðræðishugsjónin er einn af horn-
steinum vestrænnar menningar. Hér
að ofan hef ég rakið nokkrar kenning-
ar um þróun lýðræðis. Niðurstaðan er
sú að samfélagsþróun undangenginna
alda hefur að nokkru hamlað lýðræð-
islegri þátttöku fjöldans. Einkum er
það þróun til aukinnar verkaskipting-
ar og sérhæfingar sem er Þrándur í
götu. Það er því ekki létt verk að auka
virkni almennings. Hins vegar hef ég
bent á ýmsar leiðir er stuðlað geta að
auknu lýðræði. Má þar nefna endur-
skipulagningu verkalýðsfélaga og
skyldra samtaka með aukna þátttöku í
huga, að efla grenndarlýðræðið (koma
á fót sjálfstæðum bæjarhvefum o.fl.)
og endurskipulagningu vinnustaða.
Hið síðastnefnda er e.t.v. einna þýð-
ingarmest þar sem misskipting auðs
og þekkingar á einkum upptök sín
þar, og einnig byggja samtök eins og
verkalýðsfélög tilvist sína á slíkri
skipulagningu. Við núverandi aðstæð-
ur hafa því atvinnurekendur framtíð
verkalýðsfélaga í hendi sér. Ef ekki
tekst að auka bein áhrif starfsmanna á
vinnustað, eru líkur til að almennir
starfsmenn fari varhluta af mikilvægri
þekkingu sem er grundvöllur fyrir
þátttöku í lýðræðislegu þjóðféiagi. Ef
hins vegar tækist að auka lýðræðið
væri unnt að stuðla að einingu fjöld-
ans, fá fram fjölbreyttari skoðanir og
koma á efidrliti með valdhöfum og
stuðla þannig að skynsamlegri skipan
mannlífsins. Það þarf því að hefjast
handa á því breyta skipulaginu...
Stuðningsrit:
Robert Michels: 1968, Political
parties, The Free Press, 1968.
Þorsteinn Magnússon, Lýðrœði og
vald, Félagsvísindadeild Háskóla
Islands og Orn og Orlygur 1979.
Sævar Tjörvason, Demokratiskt
deltagande och kognitiv socialisation,
Lund university press, 1993.
S. M. Lipset, M. Trow, J. Colem-
an, Union Democracy - The Intemal
Politics of the lntemational Typograp-
hical Union, Anchor Books 1956.
Höfundur er félagsfræðingur og
hefur fengist við ritstörf og
kennslu.
Auglýsing
um framboðsfrest til bæjarstjórnarkosninga
í Hafnarfirði 28. maí 1994
Frestur til að skila framboðslistum rennur út kl.
12 á hádegi þann 30. apríl 1994.
Yfirkjörstjórn Hafnarfjarðar veitir framboðslist-
um móttöku þann dag í fundarsal bæjarráðs
að Strandgötu 6, kl. 11 til 12 fyrir hádegi.
Þar sem íbúafjöldi Hafnarfjarðar er kominn yfir
16.000 þurfa framboðslistum nú að fylgja
minnst 100 og mest 200 meðmælendur.
Yfirkjörstjórn Hafnarfjarðar 18. apríl 1994.
Jón Ólafur Bjarnason,
Ingimundur Einarsson,
Gísli Jónsson oddviti.