Vikublaðið - 29.04.1994, Qupperneq 14

14
1. maí
VIKUBLAÐIÐ 29. APRIL 1994
Fyrsti maí heflxr verið haldinn
hátíðlegur sem baráttudagur
verkafólks í rúma öld. Arið
1889 samþykkti Alþjóðasamband sós-
íalista á fundi sínum að gera fyrsta maí
að alþjóðlegum verkalýðsdegi og
helga hann baráttunni fyrir átta
stunda vinnudegi. Hugmyndin var
upprunnin í Vesturheimi en árið áður
hafði bandaríska alþýðusambandið
American Federation of Labour
(A.F.L.) samþykkt að fyrsta maí 1890
skyldu verkamenn fylkja liði á götum
og torgum og krefjast átta stunda
vinnudags. Þannig er fyrsti maí ffá
öndverðu samofinn kröfunni um
styttingu vinnutímans. Um sama leyti
og íslenskir daglaunainenn þurftu að
búa við ótakmarkaðan vinnutíma og
stelast til að rífa í sig matinn eins og
hungraðar skepnur og sjómenn voru
úttaugaðir vökuþrælar eftir fáa túra,
þá var verkalýður þeirra landa sem
lengst voru komin á veg iðnvæðingar
að krefjast átta stunda vinnudags.
I Reykjavík fóru verkamenn fyrst í
kröfugöngu þennan dag árið 1923. Þá
lá kreppa eins og mara á herðum
verkafólks; atvinnuleysi, húsnæðisekla
- og atvinnufekendur börðust hat-
rammri baráttu fyrir því að lækka laun
verkafólks og sjómanna. Upphaf
kröfugöngu í Reykjavík má rekja til
bréfs Dagsbrúnar til fulltrúaráðs
verkalýðsfélaganna í Reykjavík þar
sem skorað var á Fulltrúaráðið að það
gengist fyrir „skrúðgöngu til að fylgja
eftir málefhum félaganna". Dagsbrún
hafði að vísu ekki fyrsta maí sérstak-
lega í huga en eftir að Olafur Friðriks-
son hafði hvatt til þess að farið yrði að
dæmi erlendra stéttarsystkina var kos-
in nefnd í rnálið til þess að hrinda því í
framkvæmd.
Eftir áskorun frá Fulltrúaráði
verkalýðsfélaganna í Reykjavík söfn-
uðust verkamenn saman við Báruhús-
ið við Vonarstræti og gengu þaðan
undir rauðum fánurn og félagsfánum
upp Þingholtin inn Vitastíg, niður
Laugaveg og Bankastræti, um Austur-
stræti og Vesturgötu allt vestur á
Bræðraborgarstíg. Þaðan var farið til
baka um Túngötu og niður á Austur-
völl og loks um Lækjartorg upp að
horni llverfisgötu og Ingólfsstrætis.
Lúðrasveit Reykjavíkur lék í broddi
fylkingar. í kröfugöngunni voru auk
þess borin hvít spjöld með kröfum um
átta stunda vinnudag, heilsusamlegt
húsnæði fyrir verkafólk osfrv. Að lok-
um var staðnæmst á grunni Alþýðu-
hússins við Hverfisgötu þar sem
ræðumenn töluðu af grjóthrúgu; m.a.
Hallgrímur Jónasson kennari, Olafur
Friðriksson og Héðinn Valdimarsson.
Arið 1923 var dagurinn ekki opin-
ber frídagur svo menn fóru í býtið
þann dag á vinnustaðina og hvöttu
fólk til að yfirgefa vinnustaðinn og
taka þátt í göngunni. Einhverjir verk-
stjórar munu hafa haft í frammi hót-
anir og meðan á göngunni stóð var
ekki laust við að ungir „lýðræðissinn-
aðir“ menn reyndu að stofna til óeirða
með grjótkasti og hrópum að göngu-
mönnum. Daginn eftir fullyrti Morg-
unblaðið að kommúnistar hafi hóað
saman nokkrum krökkum til að labba
ineð sér um göturnar og þótti þessi
fyrsta „liðskönnun" verkafólks og sjó-
manna hin smánarlegasta. Upp frá því
fór verkafólk í Reykjavík hvert ár í
sína kröfugöngu fyrsta maí.
Árið 1930 samykkti Dagsbrún í
fyrsta sinn að leggja niður vinnu
þennan dag, þó aðeins frá hádegi.
Nokkur óánægja kom fram og þótti
sumum að ekki væri nógu langt geng-
ið þar eð sjálfsagt væri að fríið næði
yfir allan daginn. Þá hafði aðeins eitt
verkalýðsfélaga á Islandi boðað heils-
dagsfrí þann dag, en það var Félag
járniðnaðarmanna. Arið 1933 sam-
þykkti félagsfundur hins vegar í einu
hljóði áskorun frá Félagi járniðnaðar-
manna urn að gera fyrsta maí að al-
gjörum frídegi. Arið 1934 fengu Al-
þýðuflokksmenn í bæjarstjórn því
framgengt að öllum sölubúðum í
bænum skyldi lokað þennan dag.
Tveimur árum síðar gekk félagið enn
lengra og bannaði ölluin félagsmönn-
um sínurn að vinna þann dag. Árið
1966 samþykkti Alþingi að fyrsti maí
skyldi vera lögboðinn ffídagur verka-
fólks.
I athugun sem Arni Björnsson
þjóðháttafræðingur hefur gert á
gönguleiðum fyrsta maí allt síðan
fyrsta gangan var farin árið 1923 kem-
ur í ljós að lengd göngunnar er í öfugu
hlutfalli við velmegunina. í fyrstu
völdu menn langa og flókna leið og
örkuðu meira eða minna um allan bæ.
Eftir því sem velmegun jókst því ein-
faldari og styttri varð gönguleiðin.
Yfirleitt hefur dagurinn verið tákn
um sameinað afl verkalýðshreyfingar-
innar þrátt fyrir ólíkar flokkspólitískar
skoðanir, en þó hefur einnig brunnið
við að dagurinn hafi opinberað
flokkspólitíska sundrungu verkafólLs.
Dæmi um þetta varð sérstaklega skýrt
1948. Þá réðu sósíalistar Alþýðusam-
bandinu en Sjálfstæðismenn og sósí-
aldemókratar undirbjuggu stórsókn
sem lauk með því að þeim tókst að ná
stjórn ASI um haustið. Einn liður í
sókninni fólst í því að fyrsta maí var
háð rnikið hljóðstríð í miðbænum.
Fulltrúaráðið (sósíalistar) hélt fund á
Lækjartorgi, kratar á Arnarhól og
Sjálfstæðismenn á Austurvelli. Hátöl-
urum beggja hinna síðasttöldu var
beint að Lækjartorgi og hljóðið skrúf-
að upp í þeirri von að takast mætti að
kæfa boðskap andstæðinganna.
Þorleifur Friðriksson
Bandalag starfsmanna
ríkis og bœja
sendir félagsmönnum
sínum og íslenskri alþýðu
baráttukveðjur
á hátíðisdegi launafólks