Vikublaðið - 11.05.1994, Blaðsíða 5

VIKUBLAÐIÐ 11. MAI 1994
5
• Lýðræði sem stjórnarform getur ekki
gengið upp nema lýðræðið sé um leið
nýtt lífsform. Þetta þýðir að það verð-
ur að færa stjórnmálin til fólksins, á
þann vettvang þar sem vandamál
stjórnmálanna koma upp.
• Þetta þýðir meðal annars að eignar-
formið og skipulag vinnunnar verða
að verða lýðræðisleg.
• Vitundin um að vera ábyrgur fyrir því
sem maður gerir verður að fá tækifæri
til að vaxa. Að öðrum kosti erum við
með hálfgerð vélmenni í vinnunni og
slíkir menn eru ekki vænlegir til lýð-
ræðislegrar ákvörðunartöku þegar
kemur að stjórnmálunum.
ingarétt. Þannig lækka menn kosn-
ingaréttinn á þeim forsendum að ein-
staklingurinn hafi þroskast og þroskist
hraðar nú en áður. Þú sérð að menn
hafa verið að lækka sig frá 35 árum í
21 og síðan 18. Þetta er engin smá-
ræðis lækkun og útilokar að sjálfsögðu
að hægt sé að skýra kosningaaldurinn
á lífffæðilegum forsendum. Þess
vegna verða að koma til félagsmótun-
arskýringar. í stuttu máli: Virkur ein-
staldingur hefur áhrif á umhverfið á
sama tíma og hann er mótaður af því.
Þar með er búið að útiloka tvo fyrstu
flokkana sem áður voru nefndir og
eftir stendur hinn þriðji.
Og þar mun nú um einhverjar
kenningar að velja?
- Já, já og í valinu á samspilskenn-
ingum er nauðsynlegt að athuga nán-
ar hvernig menn velja mörk kosninga-
réttar. Og þá blasir við að þar er ntið-
að við að einstaklingurinn sé orðinn
sjálfstæð vera. Eina samspilskenning-
in sem getur skýrt þróunina á þessurn
eiginleika, sjálfstæðinu, er kenning
Piaget um þroskaskeið mannsins. Þó
að Hegel, Mead, Vygotskij og fleiri
komi inn á þessa spurningu þá er Pi-
aget sá eini sem beinlínis skapar kenn-
ingu unt þróun hins sjálfstæða eintak-
lings.
Hvað merkir það að vera póli-
tískt sjálfstæður einstaklingur?
- Það þýðir að einstaklingur geti
tekið afstöðu óháð öðrum, taki af-
stöðu á eigin forsendum. Til þess að
þátttakan endurspegli einstaklinginn
sjálfan verður hann að geta þróað upp
gagnrýni og tillögur í sinni pólitísku
þátttöku. Ohæði í þessum skilningi
verður þá að vera bæði efnislegt og
vitrænt. Marxistar hafa misskilið þessa
vitundarspurningu.
Hvemig skýrir Piaget þá þessa
þróun?
- Kenningu Piagets tekst að skýra
skeiðin í þróun hins sjálfstæða ein-
staklings og einnig hvernig hún á sér
stað. Samkvæmt þeirri kenningu öðl-
ast einstaklingurinn fyrst þetta póli-
tíska og vitræna sjálfstæði þegar hann
kemst á formlegt aðgerðastig. A neðri
stigum er einstaklingurinn mjög jarð-
bundinn og hugmyndir um nýtt sam-
félag eða nýtt skipulag hvarfla ekki að
honum. Það sem er, er það sem verð-
ur.
Þegar menn hinsvegar komast á
formlegt aðgerðastig þá fara þeir að
hugsa í tilgátum og geta ímyndað sér
að samfélagið gæti verið öðruvísi en
það er. Tvær aðrar hliðar á þessu sjálf-
stæði er siðferðilegt sjálfstæði og tján-
ingarlegt sjálfstæði, sem Kohlberg og
Habermas taka upp í kenningum sín-
um. I báðum tilfellum er þetta spurn-
ing um að sigrast á sjálfshyggju ein-
staklingsins og einnig á þeirri skoðun
að við þurfúm nauðsynlega að vera
háð lögum og reglum. Þá geta menn
farið að hugsa heildrænt og í
„prinsippum." Þetta er einnig for-
senda þess að geta tekið þátt í sam-
ræðum, byggðum á rökum.
Hvað áttu við með því?
- I borgarlýðræðinu voru bestu
rökin látin útkljá deilumál, þ.e. meiri-
hlutareglan var aðeins notuð í undan-
tekningartilfellum. Tilgangur sam-
talsins er þannig ekki að skiptast á
skoðunum heldur að komast að niður-
stöðu. Forsendur þess að við getum
talað saman á röklegan hátt er að við
séum orðin sjálfstæð gagnvart reglum
og sjálfshyggju.
Til dæmis er ekkert sarntal í gangi á
Alþingi í þeirri merkingu sem er lögð
í orðið, því þar er verið að tala fyrir á-
heyrendur sem ekki eru til staðar.
En hvað með þekkingu manna?
- Piaget lagði ekki aðeins ffam
skeiðakenningu, heldur þróaði hann
einnig þekkingarkenningu sem skýrir
þróunina á þessari hæfhi. Inntakið í
þeirri kenningu er að einstaklingurinn
sé virkur og í gegnurn virknina skapi
hann sjálfan sig, sína þekkingu og
hæfhi og hafi um leið áhrif á sitt um-
hverfi. Þetta gerir vitaskuld ráð fyrir
að einstaklingurinn hafi möguleika til
að vera virkur, þ.e. að hann hafi áhrif.
Það nægir þó ekki til að einstaklingur-
inn þrói hæfni sína heldur verður um-
hverfið að bjóða upp á einhverja örv-
un til að vinna úr. Þriðja atriði er síð-
an að þessi örvun verður að vera í
samræmi við þroska einstaklingsins.
Með þessar forsendur að leiðarljósi er
hægt að athuga umhverfi einstaklings-
ins og skipulag þess í því skyni að
mæla áhrif þess á þroska manna. I
þessu skyni kannaði ég síðan tvenns
konar skipulag til að nieta hvernig
einstaklingum væri gert fært að nýta
sinn lýðræðislega rétt. Annars vegar
það sem snýr beint að stjórnmálum og
þá á grundvelli nokkurra vel þekktra
kenninga (Bentham, James Mill,
Weber, Schumpeter, Dahl og Hayek)
og hins vegar það sem snýr að vinn-
unni (Taylor, Weber, Mayo, Selzn-
ick, Simon). Þar sýni ég fram á að
möguleikarnir á þátttöku, varðandi á-
hrif og einnig innihald þátttökunnar
eru félagslega skilyrtir á meðvitaðan
Bros
Nemendur á sölu- og mark-
aðsbraut hjá Viðskiptaskóla
Stjórnunarfélagsins og Ný-
herja gerðu nýlega könnun á þjónustu
hjá verslunum í Kringlunni sbr. frétt í
Morgunblaðinu 31.3 sl.
Þessi könnun virðist hafa leitt í ljós
ískyggilegt ástand í Kringlunni, al-
ntennt áhugaleysi fólks, skort á þjón-
ustulund, fólk bauð ekki góðan dag-
inn og þakkaði ekki fyrir viðskiptin.
Og svo var það hxtt að brosa til við-
skiptavinanna.
Þessar grafalvarlegu upplýsingar
voru svo afhentar forsvarsmanni
Kringlunnar, sem leit þær svo alvar-
legunt augum að hann gat með naum-
indum brosað út í annað þegar hann
veitti þeim viðtöku.
Maður sér fyrir sér ansi drungalegt
andrúmsloft þarna í Kringlunni. Fólk
þumbast þarna steinþegjandi um sali,
býður ekki góðan daginn, þakkar ekki
fyrir sig og er alveg hætt að brosa.
Rannsóknaraðilarnir virðast líka líta
þetta alvarlegum augunt, sérstaklega
Guðmundur
Helgi
Þórðarson
þetta með brosið. Þeirn finnst að fólk
eigi að brosa. Brosið er hluti af vinn-
unni, annars væri ekki verið að gera
veður út af því. Það er sem sagt búið
að borga fólkinu fyrir að brosa, en
brosið lætur svo á sér standa.
Hvernig skyldi standa á þessu? Af
hverju brosir fólkið ekki? yMmennt má
fullyrða að fólk brosi einkum ef því
líður vel, þegar gaman er að lifa. Slík
bros cru smitandi. Þau geta breytt
dimmu í dagsljós, eftir því sem Einar
Ben segir. Sá sem mætir slílcu brosi
fær hlutdeild í þeirri hamingju sem á
bak við það býr, og honum fer líka að
líða vel.
Líklega eru það svona bros, sem
verslunareigandinn vill kaupa og selja
síðan viðskiptavinunum, gera sér pen-
ing úr þeim.
Ef ekki er hægt að ffamkalla tilskil-
in bros á andlitum fólksins í Kringl-
unni, liggur beinast við að álykta að
þessu fólki líði ekki vel. Þegar fólki
líður illa þá á það erfiðara með að
brosa.
Það fara ekki sögur af því að nem-
endur stjórnunarskólans hafi reynt að
gera sér grein fyrir því af hverju fólki
líður svona illa, af hverju er það svona
alvarlegt. Má vera að við fáurn að
heyra um það síðar. En þangað til
verðum við, sem álengdar stöndum,
að reyna að mynda okkur skoðun á
þessum vanda ineð því að gera okkur
grein fyrir umhverfi fólksins.
Og hvernig er þetta umhverfi?
Við sjáum atvinnulíf sem er að
skreppa saman, daglegar fréttir af
gjaldþrotunt, uppsögnum starfsfólks,
lækkandi kaupi, harðnandi vinnu-
markaði, niðurrif á félagslegum rétt-
indurn og atvinnuleysi sem þjakar ekki
bara þá atvinnulausu, heldur gnifir
sem ógnun yfir þeim sem enn hafa
vinnu. Þá iná heyra hávært skraf um
afháin verkalýðssamtaka og ótak-
nvarkaða lækkun launa.
Ofaná þetta bætist svo eftirlitskerfi
gegn „fingralöngum starfsmönnum“ í
tilteknum verslunum, sbr. frétt í DV
5.4. sl. Því er haldið fram að starfs-
menn stundi gripdeildir á vinnustað
og eni þeir hvattir til að hafa gætur
hver á öðrum og tilsegja félaga sína
með nafhlausum upplýsingum í sím-
svara.
Þarna virðist vera að vaxa upp kerfi
þar sem allir eiga að njósna um alla og
loftið er lævi blandið, enginn óhultur,
menn „horfa lymskir á grannann",
eins og segir í ljóði Hannesar Péturs-
sonar.
Og svo er ætlast til að menn brosi.
Höfundur er heilsugæslulæknir í
Hafnarfirði.
hátt. Sú skilyrðing leiðir til þess að
fólk hefur mjög mismunandi mögu-
leika til að þróa upp hæfni og þekk-
ingu. Möguleikarnir eru allt aðrir hjá
þeim, sem gegna forystu í stjórnmál-
um og atvinnulífi heldur en hjá þeim,
sem kjósa fjórða hvert ár eða vinna
hefðbundin rútínustörf.
Hvert á að stefna, hvert er valið?
- Hvorki marxistum né frjálslynd-
um hefur tekist að leysa vandamálið
með sjálfstæði einstaklingsins í hans
pólitísku þátttöku. Lenín, Lukacs,
Gramsci og frjálslyndir kenninga-
srniðir voru sífellt að berjast við
þroskaástand einstaklinga eða öllu
frekar vanþroska þeirra. Þeir kornu þó
ekki með neina lausn því þá vantaði
kenningu um hvernig á þessu stæði.
Marxistar hafa lagt til breytt eigna-
form en án þess að skipulagi vinnunn-
ar yrði breytt. Hinir frjálslyndu óttuð-
ust hins vegar fjöldann og hafa því lagt
til að kosningaréttur fjöldans verði
gerður inntakslaus. Fjöldinn má vera
með svo frerni hann hafi ekki áhrif.
Mín lausn byggir á greiningunni á
þátttökuhugtakinu. Hún sýnir að
þátttakan gegnir ntikilvægu hlutverki
í félagsmótun einstaklinga. Þátttakan
getur því ekki eingöngu verið form -
að kjósa fjórða hvert ár - heldur fé-
lagsmótunarferli sem nær yfir allt líf
einstaklinganna. Þetta hefur víðtækar
afleiðingar fyrir þann valkost sem ég
dreg upp í lok ritgerðarinnar. Hann
byggir annars vegar á Piaget og hins
vegar á ffamlagi Rousseau, John Stu-
art Mill og Marx - en einnig er stuðst
við lýðræðishugmyndina í gríska
borgríkinu.
Hver er valkosturinn?
- Sá valkostur gengur út á að lýð-
ræði sem stjórnarform geti ekki geng-
ið upp nema lýðræðið sé um leið nýtt
lífsform. Þetta þýðir að það verður að
færa stjórnmálin til fólksins, á þann
vettvang þar sem vandamál stjórnmál-
anna koma upp. Um leið verður að
koma á vinnuskipulagi sem kemur í
veg fyrir þá mismunun í þróun þekk-
ingar og hæfni sem er innbyggð í nú-
verandi vinnuskipulag. Þetta þýðir
meðal annars að eignarformið og
skipulag vinnunnar verða að verða
lýðræðisleg, en einnig að kostnaðar-
hugtakinu verði breytt þannig að það
nái yfir ýmsa kostnaðarþætti sem yfir-
leitt eru ekki þar inni. Fórnarkostnað-
urinn af verkaskiptingunni er yfirleitt
ekki metinn en það leiðir til rangs
mats á hagkvæmni verkaskiptingar-
innar. Vitundin um að vera ábyrgur
fyrir því sem maður gerir verður að fá
tækifæri til að vaxa. Að öðrurn kosti
erurn við með hálfgerð vélmenni í
vinnunni og slíkir menn eru ekki væn-
legir til lýðræðislegrar ákvörðunar-
töku þegar keinur að stjórnmálunum.
En er þetta ekki hreinræktuð
Utopía?
- Eg reyni að endurskapa sainfé-
lagslegar aflciðingar þess að koma á
lýðræði. Utgangspunkturinn í lýð-
ræðisumræðunni var ávallt hið beina
lýðræði. Það var talið æskilegt að
menn væru eigin fulltrúar. Þegar sam-
félagið var orðið of flókið fyrir hið
beina lýðræði þróaðist fulltrúalýðræð-
ið. Það gerðist þó iðulega á forsend-
um lénsskipulagsins. Mér sýnist t.d.
að lýðræðið hafi orðið að víkja fyrir
þingræðishugmyndum og stjórnar-
skrárhugmyndum sem í eðli sínu eru
lénskar. Þetta kemur ffam í því að
fulltrúar eru í raun engunt bundnir
heldur er einnig í þeirra höndum að á-
kveða innihald lýðræðisins. Að því er
ég best veit hefur aldrei farið fram
þjóðaratkvæðagreiðsla unt valdaafsal
eða inntak lýðræðis. I dag hafa flest
tæknileg vandamál tengd lýðræðis-
legri þátttöku, s.s. samgöngur og upp-
lýsingamiðlun, verið leyst. Víða
tíðkast einnig að hafa beinar og bind-
andi atkvæðagreiðslur. Með slíku fyr-
irkomulagi gæti hins vegar vald full-
trúanna horfið. Spurningin er hvort
fúlltrúarnir hafi nokkurn á huga á
slíku þó það sé tæknilega framkvæm-
anlegt og í raun ekkert mál hjá dverg-
þjóð eins og Islendingum.