Vikublaðið - 11.05.1994, Blaðsíða 13

VIKUBLAÐIÐ 11. MAI 1994
13
fjármagni til að svara þessum
þörfum. Slík þekking stöðvaði
Vietnamstríðið og áhrif ffið-
arhreyfinganna í endalokum
Kaldastríðsins eru mjög van-
metin. Mælikvarði á lýðræðið
ætti að vera hvort og að hve
miklu leyti opinberar stofnan-
ir gera almenningsþátttöku
mögulega.
Grasrót og ríki
Borgarahreyfingarnar í
Austur-Evrópu voru fyrst og
ffemst samhæfð opinber tján-
ing á siðrænum og pólitískum
mótmælum. Að Samstöðu
undanskilinni áttu þær sér
litla sögu og litla möguleika til
að vinna að því að mæta bein-
um efnahagslegum og félags-
legum þörfum. Þetta síðar-
nefhda atriði hefur gert hreyf-
ingum á Vesturlöndum, sér-
staklega fagfélögunum og
kvennahreyfingunni, kleift að
eiga líf óháð stjórnmálaflokk-
um. Hreyfingarnar í austri
brotnuðu aftur á móti upp í
fjölmarga stjórnmálaflokka, og fáir
urðu .eftir til að halda baráttunni á-
fram í víðara samhengi. Hvort sem
það er í formi fagfélaga með rætur
sínar í nítjándu öldinni eða kvenna-
hreyfingar síðustu tuttugu ára, þá hafa
fjöldahreyfingar á Vesturlöndum náð
fram raunverulegum breytingum á
samfélaginu samtímis því sem þær
eiga sér framtíðarsýn. Er það ekki
einn af veikleikum íslenskrar verka-
lýðshreyfingar í dag, eftir áralanga
varnarsigra og kjarabaráttu hagffæð-
inga, að hún hefur glatað allri fram-
tíðarsýn og sjálfsímynd og falið hags-
muni sína í hendur hagfræðingum,
sem eftir starf sitt þar eru eftirsóttir
sem ráðgjafar fyrir einkabanka (sbr.
Asmund Stefánsson) eða um hvernig
sínu, en þurfa samt að standa
hinu opinbera skil á starfsemi
sinni. Stígamót eru gott dæmi
um slíkt. Það að slík opinber
starfsemi átti enga möguleika í
austri skýrir útbreiðslu kreddu-
kenninga Hayeks um að eini
valkosturinn við alræðið væri
hinn frjálsi markaður. Og nú
þegar uppskriftir markaðs-
hyggjunnar eru að bíða algert
skipbrot vex hið félagslega
tómarúm og margt bendir til að
í því tómarúmi nái þjóðernisof-
stækið að festa rætur.
Einkavæðing án
lýðræðis
Það sem ungu fólki í austri
þótti aðlaðandi við kenningar
Hayeks var hugmynd hans um
einhvers konar form á sjálfs-
stjórnun sem andhverfu ríkis-
forræðisins. I fýrstunni virtist
þessu unga fólki einkavæðingin
vera leið til /að losna undan
þessu forræði, og að þannig
fengi almenningur eitthvað að
segja um rekstur fyrirtækjanna.
En þeirri skoðun vex nú fylgi í Mið-
og Austur-Evrópu að einkavæðing-
unni sé koinið á með sömu aðferðum
og áætlanagerðinni var, þ.e. án þess að
lýðræði komi þar neins staðar nærri.
Eitt af því sem Hilary er að spá í er
að umturna þeim efnahagsveruleika
sein við búum í. I dag er það hver ein-
stakur athafnamaður eða fjárfestir
sem tekur ákvörðun um framleiðslu
eða þjónustu. Ilugsanlega lætur hann
gera markaðskönnun til að kanna arð-
semina, en lætur sig litlu varða hvort
raunveruleg þörf sé fyrir vöruna. Síð-
an eyðir hann ómældum fjánnunum í
að sannfæra fólk um að það þurfi á
henni að halda. Ililary reynir aftur á
ntóti að finna leið sem gerir neytend-
koma skuli á alfrjálsum heimsmark-
aðsviðskiptum (sbr. Þröst Olafsson)?
Hvort sem þessar hreyfingar snerust
um efnahagsmál eður ei þá gátu þær
skapað sér víðfeðman starfsgrundvöll,
ráðið til sín starfsfólk, gefið út blöð,
og kontið efnahagslegum grundvelli
undir starfsemi sína. Austantjalds var
lítið sem ekkert rými fyrir slíka rót-
festu í samfélaginu.
Kvennahreyfingu og þjóðernis-
minnihlutasamtökum hefur t.d. tekist
að korna á fót lýðræðislegum stofhun-
um til að mæta félagslegum þörfum
án þess að arðsemissjónarmið komi
þar nærri. 1 upphafi voru þetta sjálf-
boðaliðastofhanir sem síðar komust á
opinber fjárlög. Þær halda sjálfstæði
um og framleiðendum mögulegt að á-
kvarða stefnuna í samræmi við eigin
þarfir og taka jafnframt tillit til vinnu-
skilyrða og umhverfissjónarmiða.
Fórnarlömbin
aldrei spurð
Sú glórulausa trú á að opinberar
stofnanir og stjórnmálamenn séu best
til þess fallnir að meta þarfir og vilja
almennings hefur tekið á sig hryggð-
armynd í afskiptum Vesturlanda af á-
tökunum í Júgóslavíu. Kjarni þeirra er
að þar hafa vestrænir stjórnmálamenn
verið að ræða við aðra stjórnmála-
menn, ríki við ríki. Þar hafa sáttasemj-
arar einungis rætt við stríðsherra,
aldrei við fórnarlömb stríðsins eða þá
sem berjast fyrir friði eða mannrétt-
indum. Þeir gefa sér jiá forsendu fyr-
irfram að ríkisvaldið og samfélagið sé
eitt og hið sama. Vesturlönd hafa ein-
ungis skilið vaklið sem hervald, og því
ekki séð möguleikana sem felast í að
byggja upp styrk þeirra almannasam-
taka sem hafa efast um umboð vald-
hafa og réttmæti stefnu þeirra. Slíkir
hópar nutu mikils fylgis í upphafi
átakanna og þeir eru ófáir sem vilja
Bosníu eina og óskipta, en rödd þeirra
fær ekki að heyrast. Dæmigert er að
1991 vildu friðarsinnar og andófsöfl
ffá Serbíu halda ráðstefnu í samvinnu
við Helsinki-nefndina og bjóða til
hennar sáttasemjurum Evrópubanda-
lagsins. Markmiðið var að sýna að til
væri afl í andstöðu við Milosevic og
leita leiða til að byggja upp þessa and-
stöðu.
I fystunni virti forsætisnefnd Efna-
hagsbandalagsins þetta boð ekki svars,
en síðan, eftir opinbera gagnrýni,
neitaði hún að senda þangað fulltrúa
sína með þeim rökstuðningi að EB
mætti ekki hafa afskipti af málefnum
annara landa. 1992 reyndu ffiðar-
hreyfingar á Balkanskaga að ná eyrum
Owens sáttasemjara. Friðarsinnar í
Evrópu sendu honum 250 þúsund
póstkort til að hvetja hann til að stíga
þetta skref. Svar hans var skýrt og
skorinort: Ef þið viljið hafa áhrif á mig
er betra að gera það með milligöngu
vina eða mikilvægs fólks sem ég verð
að hlusta á, til dæmis stjórnmála-
rnanna.
Helsta niðurstaða Hilary er sú að sá
lærdómur sem verði að draga af þróun
mála í ríkjum fyrrum Sovétríkjanna
og í Austur-Evrópu sé ekki síst sá að
sósíalisminn - við skulum kalla hann
það lýðræðislega félagshyggjusamfé-
lag framtíðarinnar sein við viljum
byggja - verði að grundvallast á
fjöldalýðræði og fjöldavárkni, andstætt
þeirri forræðishyggju sem einkennt
hefur þá „sósíalísku" uppbyggingu
sem átti sér stað í þessum heimshluta
fyrr á öldinni.
Hugmyndir hennar geta orðið
grundvöllur að frjórri umræðu vinstri
manna á Vesturlöndum, sent hafa átt í
mikilli tilvistarkreppu. Ekki síst á ís-
landi þar sem pólitískt andrúmsloft er
um margt svipað því sem er í Austur-
Evrópu. Þar hefur átaka um þekkingu
og vald lítið gætt og grasrótarhreyf-
ingar ekki náð að festa sig í sessi. Há-
skóla íslands hefur ekki tekist að varð-
veita akademískt sjálfstæði sitt og
rækta hlutverk sitt sem gagnrýnins
skoðanda þjóðfélagsins, opinberra
stofnana og fyrirtækja; þess í stað hef-
ur hann orðið þjónustustofnun þeirra.
Og hér telja fjölmiðlar það sitt helsta
hlutverk að berjast gegn „óraunhæfri"
heiintufrekju launþega á meðan þeir
telja óskalista atvinnurekenda um
bætt gróðaskilyrði (kallað að skapa at-
vinnuvegunum góð rekstrarskilyrði)
stórfféttir og gefa þeim endalaust
rúm.
Höfundur er sagnffæðingur
Sagt moð mynd
Höfundar: Hjörtur Gunnarsson og Puríður Hjartardóttir