Vikublaðið - 24.06.1994, Blaðsíða 6

6
Stjórnkerfið
VIKUBLAÐIÐ 24. JUNI1994
Sveitarfélögin
og duttlungar
stjórnsýslunnar
Sveitarfélögunum hefur fækk-
að. Þau hafá eða eiga að taka
að sér aukin verkefhi og þurfá
til þess aukna tekjupósta. Þau vilja
aukið sjálfsforræði en virk byggða-
stefha kallar á sterkt ríkisvald. Þau
standa frammi fyrir því að dæmast
sem vaxtarsvæði eða jaðarsvæði,
sem sker úr um framtíðarmögu-
leika þeirra. A að nota sveitar-
stjómarkerfið fyrst og firemst sem
stjómtæki ríkisins til að jafha þjón-
ustu milli byggðarlaga í landinu
eða á að auka sjálfiræði hvers sveit-
arfélags og leyfa aðstöðumun að
koma firam og Ieyfa þeim t.d. að
þjóna innri hagsmunum sínum
hverju um sig á kostnað þjóðar-
hagsmuna?
Sveitarfélög landsins hafa flest hver
upplifað tvennar kosningar á síðustu
mánuðum, nú síðast almennar sveit-
arstjórnarkosningar en þar áður voru
víða kosningar um sameiningu sveit-
arfélaga. Kosningarnar um samein-
ingu vom flestar óhagstæðar „kerf-
inu“, þ.e. sameining var víðast hvar
felld þótt í kjölfarið hafi sameining
víða átt sér stað.
I raun heíur lítið breyst þegar reynt
er að svara spurningunni um eðli,
valdsvið og verkefhi sveitarfélaganna.
Tekjur sveitar-
félaga hafa
hækkað
umtalsvert
Þegar verkaskiptalögin gengu í
gildi 1990 var megin hugmyndin,
auk nýrrar verkaskiptingar, að
bæta stöðu verst settu sveitarfélag-
anna, þ.e. að jafha aðstöðumuninn
þeirra á milli. Er það mál manna
að það hafi tekist, en tekjur allra
sveitarfélaga hafa aukist umtals-
vert. Það hafa einnig gert rekstrar-
gjöldin og gjöld vegna fram-
kvæmda og fjárfestinga.
Sé miðað við tekjur á hvern íbúa
þá voru tekjur hreppa með undir
300 íbúum 59.500 kr. árið 1989 en
87.250 kr. árið 1992. Það er hækk-
un um 46,7 prósent. Hjá hreppum
með yfir 300 íbúa hafa tekjurnar
hækkað úr 75.450 kr. á mann í
103.350 krónur eða um 37 pró-
sent. Hjá Reykjavík og öðrum
kaupstöðum hafa tekjurnar hækk-
að um 15 til 20 prósent.
Yfirlit frá Sarnbandi íslenskra
sveitarfélaga sýnir að um leið hafa
rekstrargjöld, og einkum fram-
kvæmdir hreppanna, aukist um-
talsvert. Hreppar juku þannig
rekstrargjöld sín um nærri fjórð-
ung. Rekstrarafgangur jókst um-
talsvert og hjá hreppum með und-
ir 300 íbúum jukust framkvæmdir
og fjárfestingar úr 11.000 krónum
í 24.400 krónur á mann eða ríflega
tvöfölduðust. Framkvæmdir og
fjárfestingar jukust samtímis urn
rúmlega 50 prósent hjá hreppum
með yfir 300 íbúa.
íbúafjöldi eftir landsvæðum 1. desember 1992.
2.486
-7%
11-454
1.749
-10%
4.664 ,r
2%
3.357
-2%
5.866
-1%
151.807
,20%
15.491
12%
11.287
10%
3.292
-7%
44367
5%
20.971
5%
1.224
-7%
1,376
-12%
4.331
-6%
1.020
4% 1.762
3.987 -4%
3% 2,616
-4%
1.240
-5%
2.435
7%
Mannfjólefl J.ÍÍ199Z
og íjöfgun frá 1982
Hlutfallsleg fólksfækkun frá 1982 hefur mest orðið í Dalasýslu, á sunnanverðum Vestfjörðum og í N-Þingeyj-
arsýslu. íbúum höfuðborgarsvæðisins hefur hins vegar fjölgað um 20 prósent.
Með verkaskiptalögunum 1990 tók
ríkið á sig heilsugæslu og sveitarfélög-
in tóku á sig heimilishjálp og skóla-
akstur.
Misvísandi upplýsingar og
flókið ferli
En er sjálfræði og vald sveitar-
stjórna að aukast? Er fótur fýrir milli-
stigi á milli ríkisvalds og sveitar-
stjórna, sem sé fylkja eða héraðs-
stjórna? Skiptir vald sveitarstjórna svo
miklu máli þegar ríkið getur uinturn-
að öllum forsenduin með einni
ákvörðun eins og um að byggja jarð-
göng eða brú? Vilja inenn flutning
ríkisstofnana út á land? Hvað á að fel-
ast í byggðastefnu næstu ára? A að
leggja áherslu á s.k. vaxtarsvæði á
kostnað jaðarsvæða? Ollum þessum
spurningum er í raun ósvarað eða þá
að þeim hefur verið svarað með al-
mennu og torskildu orðalagi.
Ekki vantar að umræða hafi verið
mikil um málefni sveitarfélaga undan-
farin misseri og satt að segja vekur
hún ekki yfirþyrmandi áhuga hjá
þorra fólks. Oft virðast upplýsingar
stangast á svo fólk ruglast í ríminu.
Þannig er mikið talað um nýja verka-
skiptingu ríkis og sveitarfélaga, þar
sem sveitarfélögin eru að fá aukin
verkefhi og völd og nýja tekjupósta.
En jaíhframt eru bornar fram níður-
skurðartillögur ríkisvaldsins sein
meðal annars fela í sér að draga úr
þjónustu sjúkrahúsa og dóms- og lög-
regluvalds á landsbyggðinni. Það er
talað um að ríkið mismuni ekki
byggðarlögum og þar af leiðandi eru
almennar aðgerðir viðkvæðið, en síð-
an er 300 milljónum varpað til Vest-
fjarða. Afram mætti telja.
Hvernig er stjórnskipulegum sam-
skiptum ríkis og sveitarfélaga háttað?
Er í gangi skilvirkt og vel skilgreint
Fylki -
millistig í
stjórnsýslunni
Á síðasta áratug fluttu Hjörleif-
| ur Guttormsson og Steingrímur J.
I Sigfússon ítrekað þingsályktunar-
| tillögu um nýja byggðastefnu og
! valddreifingu til héraða og einnig
I hefur Hjörleifur flutt tillögu um j
j nýjan kafla í lög um sveitarstjórn- I
j armálefni um millistig í stjórnsýsl- j
unni, fylki eða héruð. í umræðun-
uin um byggðaáætlun á Alþingi
sagði Hjörleifur meðal annars:
„Þarna voru nefndir margir
þættir sgm rétt væri að færa hið
fyrsta frá ríkinu til héraða, stórir
málaflokkar sem sumir hafa sára-
lítið hreyfst út í héruðin. Þó að á
sumum sviðum hafi verið vísir að
því að flytja út þjónustuþætti og
einstök mál sem eru á vettvangi
ríkisins þá vantar þetta í stórum
málasviðum. Eg leyfi mér hér að
nefha húsnæðismálin, trygginga-
mál og skipulagsmál. Ilugmyndir
eru vissulega uppi um... að efla
skipulagsstarfsemi úti, í héruðum,
og heilbrigðismálin, sem er nú al-
veg skelfilegt til að vita hvernig
haldið hefur verið á að þessu
leyti... þarna hefur verið ráðstafað
fjármagni af opinberri hálfu, mjög
tilviljanakennt til mikils ófarnaðar
og svo koma menn upp með til-
lögur um... að slá þessa þætti
meira og minna af úti í landshlut-
unum bara svona í einu vetfangi,
skilja hálft landið eftir án sér-
j hæfðrar sjúkrahúsþjónustu."
kerfi samskipta og ákvarðana? Svarið
getur trauðla verið jákvætt. Verka-
skiptalögin 1990 mörkuðu viss a'ma-
mót og síðan hafa ýmsar breytingar
átt sér stað í tekjumálum sveitarfélaga,
en mörldn milli ríkis og sveitarfélaga
eru áfram óljós og skönin mikil.
Tvíverknaður, ósamhæfð-
ar stjórneiningar og
ómarkvissir starfshættir
I nýjasta hefti Sveitarstjórnarmála,
sem Samband íslenskra sveitarstjórna
gefur út, er að finna athyglisverða
grein eftir Hallgrím Guðmundsson,
stjórnmálafræðing og fráfarandi bæj-
arstjóra Hveragerðis, og af greininni
má ráða að þessi mál séu í hinum
mesta ólestri. Við skulum grípa niður
í grein Hallgríins á nokkrum stöðum.
„Vanhugsaðar og tíðar breytingar
hafa brotið niður stjórnskipunar- og
stjórnarfarshefðir og það hefur m.a.
leitt til stjórnkerfis sem er orðið að af-
skræmi og álíka greiðfært og völund-
arhús.“
„Oft má heyra þá skoðun að sterkt
ríkisvald sé hagsmunum almennings
fjandsamlegt en jafnoft er fundið að
ríkisvaldi, sem er of veikt til að sam-
hæfa heildarhagsmuni og beina fram-
kvæmdarmætti ríkisins í markvissan
farveg."
„Mikilvægt einkenni í starfsskipu-
lagi opinberrar stjórnsýslu á Islandi er
mjög veik og tilviljanakennd lárétt
samhæfing."
„Ákvarðanir um staðbundnar fram-
kvæmdir ríkisins og aðgerðir þess í
héruðum eru iðulega ekki í neinu
sainræmi við framkvæmdir sveitarfé-
laganna á svæðinu."
„Frá sjónarhóli ríkisstofnana blasir
við óárennilegt kerfi tæplega 200
sveitarfélaga en frá sjónarhóli sveitar-
félaganna blasir við jafn ófrýnilegt
kerfi ríldsstofnana, sem erfitt er að fá
til innbyrðis samstarfs þeirra í milli
um málefni sín.“
,JVIálefhi hafa verið endurskoðuð
málaflokk fyrir málaflokk án þess að
nokkur heildarstefna hafi verið mörk-
uð um hvernig þróa skuli héraðs-
stjórnina almennt... Alltaf er verið að
leysa einhvern afmarkaðan vanda og
oft ræður tilviljun ein hvort ráðstafan-
ir ganga í berhögg við önnur opinber
markmið. Vanhugsaðar breytingar
eru æ tíðari og engu líkara en lög og
reglugerðir á þessu sviði séu almennt
sett í tilraunaskyni... miklir fjármunir
brenna á báli lélegrar skipulagningar
og verkaskiptingar sem leiðir til tví-
verknaðar, ósamhæfðra stjórneininga
og ómarkvissra starfshátta."
Sveitarfélögunum hefur
fækkað um fjórðung
Ekki uppörvandi lýsing hjá Hall-
grími um ástandið. Og Hallgrímur
spyr spumingar sem verður að svara:
„Á að draga úr sjálffæði sveitarstjórn-
arkerfisins til að gera það meira gild-
andi á þessu sviði og nota það fyrst og
ffemst sem stjórntæki ríkisins til að
jafna þjónustu milli byggðarlaga í
landinu eða á að auka sjálffæði hvers
sveitarfélags og leyfa aðstöðumun að
Hverju skila
reynslusveit-
arfélögin?
Víðtæk sameining sveitarfélaga
hefur verið talin ein helsta for-
senda aukinna verkefna og
ábyrgðar sveitarfélaganna, en
einnig verður náið fylgst með
þeim kostuin og gölluin sem í ljós
munu koma hjá svokölluðum
reynslusveitarfélögum.
Lagasetning um reynslusveitar-
félög var samþykkt í vor, en þar er
um að ræða tilraunaverkefni hlið-
stæð þeim sem hafa verið reynd
annars staðar á hinum Norður-
löndunum og gefist vel. Reynslu-
sveitarfélögin eiga að taka að sér
ákveðin verkeíhi á gmndvelli sam-
komulags um fjármögnun þeirra
og samtímis er könnuð nýsköpun í
stjórnsýslunni. Þykir ljóst að nið-
urstaða þessarar tilraunar ráði
miklu um stefnumótun ffamtíðar-
innar. Telja flestir ástæðulaust að
ætla annað en að sveitarfélögin
muni standa sig vel og að umsvif
þeirra inuni aukast umtalsvert og
áhrif á eigin mál. Þau mál sem
helst hefur verið talað um að flytja
til sveitarfélaganna með þessum
hætti eru rekstur heilsugæslu,
öldrunarþjónusta, þjónusta við
fatlaða, hafnarmál og ætlunin er
að grunnskólinn fari alfarið til
sveitarfélaganna um mitt ár 1995.