Vikublaðið - 11.11.1994, Blaðsíða 4

4
Viðhorf
VIKUBLAÐIÐ 11. NOVEMBER 1994
Að ráða dagskránni
Meginleiðin til að hafa áhrif
á samfélagsþróunina er
sjaldnast sú að komast í
valdastóla, heldur að ráða því hvað er
á dagskrá samfélagsumræðunnar.
Vinstri hreyfing hefur nú vindinn í
bakið í fyrsta sinn í hálfan annan ára-
tug, en hún hefur enn sem komið er
enga öfluga málefnaskrá að beita fyr-
ir þennan meðbyr.
Vinstri öfl hafa ekki haft öflugt
hugmyndafræðilegt frumkvæði síðan
á dögum 68-hreyfingarinnar forð-
um. 68-hreyfingin gerbreytti hvers-
dagslegu mannlífi, menningu og við-
horfum, en náði aldrei að móta
stjómmálalífið, hvað þá stjórnmála-
steftiu.
A síðasta aldarfjórðungi hafa þó
orðið annars konar undur og stór-
merki í stjómmálunum, þar sem þrjú
fyrirferðarmestu afbrigði alræðis-
sinnaðrar hugmyndafræði hafa öll
beðið skipbrot. Sovétkommúnism-
inn missti nær allan áhrifamátt í
ágúst 1968, þótt hann væri ekki bor-
inn til grafar fyrr en tuttugu ámm
síðar. Brestirnir í hefðbundnum
kratisma hafa smám saman komið
upp á yfirborðið á síðasdiðnum 20
árum, eftir að hann hætti að geta
tryggt áffamhaldandi hagvöxt og
fulla atvinnu. Við þetta hrun á vinstri
vængnum lifnaði frjálshyggjan við
um stund, en er nú að leggjast til
hvíldar með ríkisstjórnum þeirra
Reagans og Thatchers.
Vesturlönd lifa enn á eins konar
sorgarskeiði eftir þessar pólitísku
meginstefhur, sem mótuðu stjórn-
málaátök síðustu áratuga, og nýr
tími er enn ekki genginn í garð.
Helstu sorgarviðbrögðin hafa verið
af tvennum toga og off fara þau sam-
an.
Annars vegar hafa menn lýst því
yfir að hugmyndaffæði sé liðin tmdir
lok. Það hefur reyndar oft komið í
ljós, til dæmis á árunum um 1960, að
slíkar dánartilkynningar eru stórlega
orðum ýktar, en það aftrar ekld póst-
módemískum menningarrýnum og
tæknikrötum að gefa út enn eitt dán-
arvottorðið á öll hugmyndakerfi.
Hins vegar hefur talsmönnum
gjaldþrota hugmyndakerfa orðið
talsvert ágengt að koma eigin gjald-
þroti yfir á aðra. í Austur-Evrópu
tóku valdaklíkurnar upp mark-
aðsffasa í staðinn fyrir gömlu
Ienínistatuggurnar og slógu form-
lega eign sinni á það sem þeir höfðu
áður stjórnað í nafni fólksins. For-
ráðamönnum kapítalískra ríkja hefur
tekist að láta vandamál fyrrverandi
einræðisríkja slcyggja á vaxandi vanda
kapítalismans. Þeir hafa meira að
segja komist upp með að spyrða allar
róttækar hugmyndir við leníníska al-
ræðishyggju, í því skyni að jarða þær
allar í einni fjöldagröf undir legsteini
Leníns og Stalíns.
Með slíkum afbökunum er nýtt
hugmyndalegt alræðisafl nú að
myndast undir merkjum uppgjörs
við alræðisöfl hugmyndanna. Þetta
er hugmyndakerfi teknókratískrar
markaðshyggju, sem er orðin sam-
eiginleg forsenda allra stjómmálaafla
og þrengir svigrúm fyrir pólitískan
grundvallarágreining.
Teknókratísk markaðshyggja er
ffjálshyggja í nýrri mynd. Herskáar
kennisemingar nýffjálshyggjunnar
em ekki lengur viðeigandi, og þeirra
þarf tæpast með, því að tæknihyggj-
an starfar fyrir sömu inarkmið: Að
opna „markaðnum“ leið út í öll skot
samfélagsins og gera öll tengsl milli
manna að fjármagnstengslum, þann-
ig að gæfa manna ráðist af því hvort
fjármagnið vinnur fyrir þá eða gegn
þeim.
Sú hætta er fyrir hendi að komin-
únismi og kratismi taki sósíalismann
með sér í gröfina. Frjálshyggjan deyr
hins vegar ekki með neinni hug-
myndaffæði, því að hún hefur tekið
sér bólfesm í efnahagslögmálum og
tæknilegri skynsemi. Samfélagsátök
em ekki úr sögunni, en þau verða á
milli teknókratískrar skynseini og
ýmiss konar sérhagsmuna. Pólitíkin
hættir að vera vettvangur átaka um
meginstefnur, en verður að
hundaslagsmálum bófaflokka um
það að komast að kjötkötlunum.
Gestur
Guðmundsson
erfiðara að sameina hagvöxt og jöfh-
uð, í öðra lagi verða endimörk hag-
vaxtar sýnilegri á æ fleiri sviðum og í
þriðja lagi verður æ fleiram ljóst að
hagvöxtur er hæpinn mælikvarði á
auðlegð og vellíðun.
Hagspekingar kapítalismans boða
nú hver um annan þveran að því að-
eins verði hægt að tryggja hagvöxt á
næstu árarn að menn sætti sig við
stórfellt atvinnuleysi og aukinn mun
á lífskjöram og lífstækifæram. Þjóð-
félagsrannsakendur sem horfa lengra
fram á við benda að vísu á að slílcur
hagvöxtur muni ganga enn nær auð-
lindum jarðar og kalla enn ffekari
lífskjaraskerðingu yfir almenning.
Þeirn sem horfa fram á veginn er
Ijóst að í stað þess að tengja saman
hagvöxt og bætt lífskjör allra verða
umbótasinnar 21. aldar að tengja
saman sjálfbæra þróun og réttlátari
dreifingu vinnu og lífsgæða.
Sú auðvelda leið er ekki lengur fær
að bæta kjör allra í gegnum hagvöxt.
Samfélagsátök næstu ára munu snú-
ast um það, hvort „efhahagsbati“
verði tryggður með því að auka
kjaramun. Hægri öflin leitast nú við
að vinna betur stæða launþega til
fylgis við skerðingar á launum og fé-
lagslegri aðstoð láglaunahópanna,
og vinstri mönnum hefur enn sem
komið er gengið illa að móta trú-
verðugan valkost.
Verkefni vinstri manna nú er að
móta aðrar leiðir en hagvöxt til að
bæta kjör og Iífstækifæri hinna lakar
settu. Hinjr betur settu verða jafn-
ffamt að samþykkja jöfhun lífskjara
og sjá hana eigin augurn. Þetta þýðir
m.a. að breyta verður hugmyndalegu
andrúmslofti í samfélaginu. Hin
blinda trú á hagvöxt verður að víkja
fyrir skilningi á því að forsendur
ffamfara felast í jöfnun lífskjara,
sjálfbærri þróun og margs konar um-
bótum á lífsskilyrðum, sem engan
vegin verða metnar á mælikvarða
hagvaxtar, kaupmáttar og þess hátt-
ar.
Nú er til þess lag í íslenskum
stjórnmálum. Þrátt fyrir eindæma
slappa stjórnarandstöðu er auðsær
vilji meðal almennings til þess að fá
skýran valkost við frjálshyggju nú-
verandi ríkisstjórnar. Með brott-
hvarfi Jóhönnu Sigurðardóttur úr
Alþýðuflokknum hafa skapast stór-
bætt skilyrði þess að sameina jafnað-
armenn í einu öflugu ffamboði. Best
væri að tengja slíka sameiningu við
opna og víðtæka umræðu um þá nýju
jafnaðarstefnu sem þarf. Þá gætum
við vinstri menn í einu vetfangi náð
því málefhalega ffumkvæði í samfé-
laginu sem tíðarandinn gefur okkur
færi á.
Höfúndur er félagsffæðingur.
Á íslandi vora kommarnir aldrei
annað en stofukommar. Draumar
um betra líf tóku sér bólfestu í
kommúnískum ffösum, en þegar
kommamir fengust við praktísk
verkefni, beittu þeir kratískum
lausnum. Alþýðuflokkskratar höfðu
annars konar kratískar lausnir á tak-
teinum, og reyndar smitaði kratism-
inn aðra flokka rækilega. Kratísk öfl
hafa lengi verið sundruð á Islandi, en
samanlögð viðleitni þeirra hefur sett
sterkt svipmót á íslenska þjóðfélagið.
Kjarninn í hefðbundnum kratisma
er að samtvinna tvennt: Annars veg-
ar að ýta undir þann höfuðkost kap-
ítalismans að auka ffainleiðni - að
auka í'senn auðlegð og draga úr þörf
á vinnu. Hins vegar að hamla gegn
þeirri geigvænlegu misskiptingu sem
felst í eðli kapítalismans. I nýsköpun-
arstjóm og vinstri stjómum fyrri og
síðari unnu sósíalistar og allaball-
akratar að því að efla verðmætasköp-
un í íslenskum sjávarútvegi, en Ál-
þýðuflokkskratar hafa haft forgöngu
um að liðka fyrir hagvexti með því að
afriema viðskiptahöft. Báðir hafa
reynt að beina sem stærstum hluta
verðmætaaukningarinnar ofan í vasa
launafólks og í velferðarkerfið. Það
er því enginn eðlismunur á þessum
flokkum þótt hart hafi verið deilt um
Ieiðir.
Hvorki Alþýðuflokkur né Alþýðu-
bandalag hefur enn sem komið er
tekið á þeirri staðreynd að hefð-
bundin kratastefna er nú komin að
endimörkum. I fyrsta lagi verður æ
Gjafmildi ýtninnar
Si
i tundum verða menn ffá fá-
. mennum þjóðum svo ffægir er-
lendis að þeir láta heimaland sitt
njóta þess með sérstökum hætti. Þeir
reyna að fylla þjóðina sektarkennd
fyrir að hafa látið aðra vera á undan
henni að uppgötva snilldina. Þannig
sanna þeir rétt einu sinni að enginn
er spámaður í sínu heimalandi. Svo
era aðrir sem fylla tónleikahús eða
sýningarsali eða bókabúðir og senda
skeyti til mömmu og menntamála-
ráðherra og segja: Gerði stormandi
lukku, vann alþjóðasigur, sendið pen-
inga!
Þetta er skemmtilegasta plattið og
endurtekur sig stöðugt, því sannleik-
urinn er flókinn en lygin einföld og
höfðar til trúgiminnar.
Þriðja tegund af ffægum mönnum
frá smáþjóð er listmálarinn sem
stundar ýma gjafrnildi á eftirsótt verk
sín. Þannig menn láta sem þeir vilji
ekki reisa sér risastóran minnisvarða í
heimsborginni miðri, þótt þess gefist
auðvitað kostur, heldur í ástkæra fjós-
inu í túninu heima. Þótt þeir geri fátt
annað en það að vera alltaf að selja
söfnum og auðmönnum úti í hinum
stóra heimi, þá eiga þeir svo inörg
þúsund málverk aflögu að þau gætu
sprengt utan af sér öll kúabú breytt í
söfn.
Guðbergur
Bergsson
Reglan er yfirleitt sú í henni veröld
að það tekur stóran anda óratíma að
finna skilning. Hann verður þess
vegna að sætta sig við þau forlög sem
honum eru sköpuð. Það er til einskis
að reyna að flýta fyrir skilningi með
töffabrögðum. Sé það gert lendir allt
í handaskolum. I staðinn fyrir skiln-
ing kemur ffam á sviðið einhvers
konar hverfúlleiki í líki skolphugsun-
ar sem menn velta sér upp úr þangað
til hellt er úr fötunni í ræsið og guði
þakkað fyrir að loksins sé hún tóm.
Á íslandi eru ekki til mörg mynd-
listasöfh. Þau fáu sem til era hafa
verið kennd við menn. Við eigum
Kjarvalsstaði, Gerðarsafn og Saffi
Einar Jónssonar osffv.. Aðrir lista-
rnenn verða að sýna undir þeirra þaki
og það er hvorki heilbrigt né lýsir
núklum skilningi hjá þeim sem
stjórna málefnum sýningarsala og
safna. Sum þessara húsa eru þó ffem-
ur dauð grafhýsi útúrboraháttar en
söfn. Og fáir heimsækja þau þess
vegna. Söfnin hafa grafið list mann-
anna í stað þess að halda nafni þeirra
á loffi innan um önnur verk félaga
þeirra.
I útlöndum era söfn einstakra
ffægra málara. Sumir stofha þau í lif-
anda lífi og standa fyrir kostnaði við
reksmrinn með glöðu geði, enda ekki
bara ffægir heldur flugríkir. Dæmi
um þetta era Miro og Tapies á Spáni.
Ef Islending langar að eiga listasafh
og sé hann heimsffægur, þá ber hon-
um að reisa það líkt og önnur stór-
menni gera, en ekki reyna að plata
sveitamanninn með sýndargjöf, láta
hann reisa yfir hana safn og bera
kostnaðinn. Nú er svo komið að þeir
sveitamenn era varla til sem opna
lengur fjós sín fyrir listum.
Hvað gerist þá?
Upp rísa fjósakonur og viðhalda
glópskunni, þegar auðvelt hcfði verið
á ögursmnd í stríði kynjanna og
átökunum um borgarstjórn að halda
þeim gjafmilda og verkum hans niðri
í geymslukjallara og taka upp þegar
hentar að húsdraugurinn hangi líka á
veggjum, því bæði lifandi og dauð
málverk eru til í sögu myndlistarinn-