Frjáls þjóð - 12.03.1960, Qupperneq 5

FRJALS Þ J ÖÐ cjLaugardagírm. 12. inan 1960
'Vonð j 959 fór Thor Vilhjálmsson nthöfundur til Sovét-
ríkjanna og dvaldist þar um hríð. Um för sína og þau
áhrif, sem hann varð þar fyrir, hefur hann ritað ágæta
reisubók, ,,UNDIR GERFITUNGLI“. Er frásögnin bráð-
hfandi og persónuleg, blessunarlega laus við allt skýrslu-
gerðarsmð. Höfundur leitast auðsjáanlega við að segja
kost og löst, eftir því sem menn og málefni koma hon-
um fyrir sjómr. Síðar mun birtast ritdómur um bók
þessa hér í blaðmu.
Thor Vilhjálmsson hefur góðfúslega leyft Frjálsri þjóð
að birta kafla úr hinni nýju bók sinm. Fynr vahnu varð
26. kaflinn, þar sem segir frá dvöl í Lenmgrad.
kórinn í sprechen sie deutsch og
do you speak english. Þeir fóru
í flugvélaleik og komu hlaup-
andi með útrétta arma og
drunugauli sem átti að tákna
að þetta væri nýjasta gerðin af
þotum og fóru í hlykkjum og
sveigum kringum okkur eins og
við værum gamlir lofthlunkar
fortíðarinnar. En einn sló þeim
öllum við með því að koma á
hendingskasti og dangla í rass-
inn á mér. Sá var kaldur! Enda
vakti hann verðskuldaða hrifn-
ingu og hópurinn hvarf að öðr-
um viðfangsefnum á þessu dá-
samlega kvöldi.
Þetta kvöld var mér ætlað að
kynnast því stóra afreki tækn-
innar sem mig minnir sé kennd
við Panorama. Gríðarstórt kvik-
myndahús, þéttsetið, íbjúgt
breiðtiald í næstum hálfhring.
Og undrið fólst í því að það
sem gerðist á tjaldinu var svo
raunverulegt að bílar sem komu
akandi, manni þótti hreint al-
veg þeir ætla á mann, járn-
brautarlestir rista mann sund-
ur á teinunum, flugvélar að
skella af manni höfðinu. Kvik-
myndin var ferðalag um Sovét-
ríkin fram og aftur í allskyns
farartækjum, og nefndist:
Landið okkar. Henni var ætlað
að sýna dýrð lífsins í Sovét-
ríkjunum: það var mikið um
siglingar á allskyns Jystibátum
og lúxussnekkjum, sumir fóru
heldur á vatnaskíðum eins og
synir olíukónganna í Flórída,
og yfirleitt var allt lífið mjög
glaðlegt og áhyggjulaust hvort
sem uppi var skemmtanalíf eða
verksmiðjuvinna, málmbræðsla
eða húsbyggingar í ógnarhröðu
tempói með söng og allir sýndu
af sér kæti.
Og hámarkið var í lok mynd-
arinnar samkvæmt kokkabók-
unum: rúsínan í endanum. Það
voru feiknaleg fagnaðarlæti á
æskulýðsmótinu í Moskvu um
sumarið þegar alþjóðleg æska
kom saman og dansaði á göt-
unum og þjóðir heimsins féllust
í faðma, og flugeldar þeyttu
ævintýrum um allan himininn;
dragspilið var óspart þanið og
sundurleitar þjóðir vígðu sig
undir himni Moskvu til óbrigð-
ullar þjónustu við hugsjónina
um frið á jörðu. Stjörnuregnið
hrapaði úr glyssprengjunum
rautt og gult og blátt og grænt
yfir hið dökka Moskvufíjót
miðnættisins og dreif framhjá
gullinglóamdi laukkúplum
Kremlar, framhjá augnlausum
skrifstofugluggum skrautköku-
legra skýjakljúfa og brá marg-
litum blævíxlandi bjarma yfir
hin ungu andlit þessara glöðu
stunda heimsvináttu og friðar.
Þetta var allt saman mjög
áhrifaríkt og sannfærandi.
Hvort sem voru bílar sem
manni þótti ætla að keyra á
mann, dúfur sem flugu upp við
nefið á manni og maður kippti
höfðinu undan svo þessir elsku-
legu fuglar fengju ekki skell,
eða alþjóðagleðin í Moskvu
(sem mér þótti reyndar mjög
alvarleg borg). En. hvernig
stóð þá á því að mér fannst
fólkið í kringum mig miklu al-
varlegra en Sovétþjóðir kvik-
myndarinnar? Það var þögult
allt í kringum mig og ég skynj-
aði engan fögnuð hjá því, þessu
raunverulega fólki sem andaði
í myrkrinu allt í.kringum mig;
mæður með lítil börn og menn
í þykkum frökkum eða eins-
konar úlpum með þreytu vinnu-
dagsins í svipnum, — eða hvaða
þreytu?
Á heimleiðinni fórum við um
glæsihallir neðanjarðarlest-
anna, metró. Þar á sama við og
segja mætti um neðanjarðar-
lestina í Moskvu. Hvílíkur i-
burður. Óhóf, elefantíasis stíl-
eftirlíkinganna þar sem hinum
sundurleitustu menningarskeið-
um sögunnar er brugðið upp
fyrir augu Sovétborgarans þeg-
ar hann skundar i lestina, fljót-
unnar ytraborðseftirlíkingar,
og ægir öllu saman: ný-kor-
inþskar súlur, egypzkt skrauf-
flúr, salir með hræringi af aust-
urlandablæ, nýgrískum, rokok-
kó eða barokk, allt í einum
þyrli líkt og hið nýja ríki ætli
að sýna í einu vetfangi að
menning þess sé jafngild hvaða
menningarblómaskeiði sögunn-
ar sem gæti komið til álita,
summa allt upp, slá alla söguna
í nafni öreigaríkisins knockout,
láta brjóst Sovétborgarans
svella af stoltum kenndum og
gera randandi auðvaldsgesti
miður sín af því að sjá afrek
sögunnar blikna hjá þessum
neðanjarðarkópíum, svipta þá
áttum í því undralandi.
Ljósakrónur úr krystal í loft-
inu senda bjarmann á stáss-
stofulegan hátt yfir hlýlega bú-
inn mannfjöldann sem streymir
um göngin, á ullarklútana sem
konurnar hafa brugðið yfir
höfuðið, loðhúfur og kaskeiti
og sixpensara og hatta. Urmull
af fólki í bröttum rafknúðum
færitröppum með svo sterk and-
lit og sannleikur þeirra magn-
ast í þessari fáránlegu prjál-
dýrð. Til hvers allt þetta óhóf?
Þeir sem stóðu fyrir þessu,
hvað hugsuðu þeir? Kannski
ólu þeir með sér fagran draum
um að fólkið sem átti landið
skyldi eignast þarna lífsfegr-
andi ævintýraheim reistan með
dýrustu listformum sögunnar
sem skyldu mætast með hraði
til þess að ganga í volduga ein-
ingú í þessu sýnishornasafni.
En verður ekki hver öld að
skapa sinn éigin stíl til að túlka
það sem hún á í sjálfri sér,
hennar eigið stríð, drauma, líf?
En ég hef áldrei komið í stöðv-
ar neðanjarðarlesta sem væri
hægt að nefna í sömu andránni
og þessar þegar ég hugsa til
hreinlætis og þrifnaðar.
Mikið vpru þessar tröppur
langar sem færðust til og fluttu
fólkið upp og niður. Langar og
brattar. Að standa þar kyrr með
sinn fótinn í hvorri tröppu og
horfa á þessi endalausu sýnis-
horn af fjiölbreytileik einstakl-
inganna í mannhafinu, það var
eins og foss af mannkyni nið-
ur stigana; þegar maður stóð
svona að fara upp var hver ein-
staklingur svo sérstæður það
andartak sem honum var varp-
að á sjónhimnu augans þetta
kvöld, það er eins og allt þetta
fólk streymi í gegnum ferða-
manninn.
Nú var dimmt úti. Götuljósin
dauflýsandi. Við járnbrautar-
stöðina voru gamlar konur á
bekkjum öðru megin við stöð-
ina, þær voru að tala saman í
hægfara tíma ellinnar undir
hinum stóra himni, himni guðs
segja sumir; hinumegin við
stöðina voru ungir piltar þess
tíma sem skýtur skeytum á
sjálfan mánann, en þeir létu
það ekki á sig fá þessa stund
heldur biðu eftir Júlíu síns
hjarta. Þeir voru flestir mjög al-
vai'legir á svipinn enda er ástin
ekkert flíruskaparmál, ekkert
grín. Þarna er stefnumótsstað-
urinn. Flestir ungu piltanna
voru með derhúfu og í svip
þeirra bjó sjálf tryggðin. Ekki
léttúð. Þetta sýndist mér þeg-
ar ég gekk þar hjá.
En nokkrir spjátrungar stóðu
saman í hópi og stungu svo
mikið í stúf við hina alvarlegu
Framh. á 8. síðu.
UR HANDRAÐANUM ' 1
Kristián Núff.
Úr bréfi Stephans G. Steph-
anssonar til Jónasar Hall,
dags. 17 des. 1890.
Ég kynntist karli heima á ís-
landi, sém kallaður var Krist-
ján Núff. Hann var barasta ræf-
ill af manni, auminginn, það
vantaði sem sé í báða endana á
honum. Reyndar sýndist efsta
tasían á honum að mestu leyti
heil að utan, en öll innanbygg-
ingin óhentug. enda hafði heim-
urinn ekki lagt sig stórt í fram-
króka um að laga hana. Svo
var hann fótalaus. Þá hafði einu
sinni kalið af honum í mann-
drápsbyl, þegar hann gat ekki
bjargað sér sjálfur og var al-
gerlega kominn upp á guðs
miskunn. Enda sagði fólkið, að
forsjónin hefði tekið fæturna
af Stjána, til að „stöðva á hon-
um ganginn til helvítis“, því
hann hefði verið að verða efni
í mesta illmenni, og það setti
upp slíkt helgidómsandlit, að
Kristján trúði því líka. Auðvit-
að „stöðvaðist gangurinn“ á
Núff heitnum, þegar hann var
orðinn fótalaus og varð að fara
á hreppinn, en það sýnist samt
vera viðfelldnara betrunarmeð-
al. hefði höfuðbygging Krist-
jáns verið löguð ofurlítið (því
hún var stóri gallinn á mannin-
um, svo forsjónin hefði ekki
þurft að skemma á honum hinn
endann. En hvað um gilti, það
sem eftir var af Kristjáni, lær-
in og bolurinn, var enginn ræf-
ill. Hann var ákaflega sterkur
og fékkst löngum við blágrýti,
svo sló hann stundum. En sá!
sláttur! Hann stóð upp undir
hendur í tómum ljámúsum,
hvar sem hann skreið á hnjá-
kollunum með orfið sitt. Það
hefði nú verið sök sér í finnung
og þess konar illþýðis grasi, sem
engin járn bíta á, en hann neytti
sömu orku, þar sem jörðin var
gljúp og grasið ekki bitvant.
Hann komst þar barasta svo
miklu dýpra með spíkina sína.
Hann komst einu sinni i hlað-
varpann, af þvi ekki var litið
eftir honum. Þar spratt mikið
af fíflum og súrum og áður en
að var gáð, var Kristján búinn
áð losa allan grassvörð, taðan
var helmingur mold og varpinn
orðinn rótlaust torfflag, sem
ekki var búið að ná sér aftur,
þegar askan féll seinast.
Og því var það í gærmorgun,
þegar ég kom út í hlákustorm-
inn. Ég sagði einungis: Þetta er
Kristján Núff að slá hlaðvarp-
ann.
Vegabréí sögunarmanna.
Hinn 23. maí 1636 ritar
Gísli biskup Oddsson eftir-
farandi bréf. Er það birt
hér samkvæmt bréfabók
biskups.
„Hér með læt ég yður vita,
frómir og góðir vinir, að ég
sendi þessa tvo menn, Ólaf
Teitsson og Arnór Þorsteinsson,
í staðarins nauðsyn til að sagá
tré þau, sem guð hefur gefið á
rekana og ekki eru annars dræg
eða flytjandi á sumardag. Þar
fyrir bið ég yður alla, sem þettal
mitt bréf sf á eða heyra, að veitat
fyrrnefndum Skálholtsmönnumj
styrk og aðstoð til þessa er-
indis, hvers helzt þeir kunna acS
þurfa við, hvar til ég treysti
öllum góðum mönnum. Einkumí
nefnilega fyrir austan fljótiðl
[þ. e. Markarfljjót] s. Þorsteiní
Jónssyni og hans hjáleigumönn-
um mér kunnugum, Jóni ísleiks-
syni, Hreiðari, Jóni Tummasyni,
og fyrir vestan fljótið sra Eiríki
á Krossi og öðrum góðum vin-
um, sem ég hefi nýjast við tal-
að. Yðar ómak og kostnað, sem!
minna vegna hafa í þessu efni,
vil ég gjarna með góðu for-
skulda, í hvern máta sem kanni
eftir skyldunni yður þéna.“ ^
Orðabelgur.
AUVISLI, algengt orð í fornu
lagamáli, þýðir skaði. Nú err
þetta orð til í myndinni usli.
Talið er, að það sé skylt vesall.
AUKVISI, í fornu máli einn-
ig örkvisi. Um uppruna orðsins
eru skiptar skoðanir. Sumir;
telja síðara lið vera skyldan!
kvistr, kvísl, en hinn fyrra sama
sem af. Aðrir hyggja, að au-
sé til áherzlu. en -kvisi skylti
kveiða og kveisa, er hvort-
tveggja þýddi kveif.
KUGGUR, sérstök tegund;
skipa, sem tíðkuðust með
þýzkum kaupmönnum á mið-
öldum. Kuggar voru mikil skip
og þung, breið og borðhá, með
hvelfdum og háum síöínu:r!.
MISGÖNG: stórstraumsflóð,
stórstraumur, kemur víða fyr-
ir í fornu máli, stundum ritað
missöng. Svo segir í fornu rími:
„Tungl hefir ekki ljós nema af
sól, og þá er í eina ætt er að
sjá sól og tungl af jöi'ðunni,
skín sól þeim megin á tunglið,
sem frá jörðunni horfir, og’
stendur tunglið fyrir, að sólirr
þurrki hafið, en slær ofan vöku.
sinni, og af því hvorutveggja.
vex meginhafið. og þau flóð>
köllum vér misgöng að nýi
hverju.“
HUNDRAÐ SILFURS er víða
nefnt í fornritum, enda voru.
það ein manngjöld. Þetta var
allmikið fé. Jafngilti það 2880
álnum váðmáls eða 32 kúgild-
um.
HREÐAVATN í Borgarfirði.
I fornum heimildum er það ým-
ist ritað Hreðuvatn eða Hreiðu-
vatn.. Hreiða, sbr. hreiður, telja
menn að hafi táknað bendu eða
flækju, er jurtir, tágar eða tætl-
ur er fært saman i hrúgu og
liggur hvað á og hvað hjá öðru
á meiri eða minni ringulreið,
' er í einum flóka eða þófa. Hef-
ur slíkt orð að líkindum átt vel
(við gróðurfar eyjarinnar, sem
; í vatninu er. Aðrir hyggja, að
fyrri liður nafnsins sé kominn,
af viðurnefninu hreða.
TVÍMÁNUÐUR náði frá
miðjum ágúst til miðs septem-
i bers. Nafn hans telja sumir
dregið af því, að þá eru tveir
l mánuðir til vetrar, en aðrir
1 hyggja hann hafa verið annan
• mánuð ársins að fornu: