Frjáls þjóð - 26.03.1960, Blaðsíða 4

SÍÐARl HLUTJ
á vinstri spássíu 4|
í SKOLLAREÍPUM TVIHYGGJUNNAR
Haustið 1957 átti ég tal við Jóhannes skáld úr Iíöllum
l'yrir tímaritið Birting. Undir lokin sagði hann:
„Fyrst af öllu mundi ég segja við ungu skáldin á
íslandi núna: þið eigið að skapa nýja sveiflu í
menningarlífi þjóðarinnar, þið eigið að húðfletta
spillinguna, þið eigið að húðstrýkja þjóðina fyrir
hermang hennar og stríðsgróðabrask, værugirni hennar
og sljóleika, þið eigið að gegnumlýsa þetta
svindlaraþjóðfélag sem við búum nú við: efnahagskerfið,
skólakerfið, verkalýðslireyfinguna, íþróttdrnar,
skemmtanalífið — allt sem heiti hefur . . . Þið um það
hvar og hvernig' þið yrkið 1 jóð eða skrifið sögu, en
látið ykkur ekki detta í hug' að aðgreina listina frá
lífinu, frá fólkinu, frá tímanum — já, frá stjórnmálunum
og heimsmálunum eins og’ þau leggja sig. Öll okkar
lífsfyrirbæri eru rneira og minna háð pólitískri
valdbeitingu, og það er frumskylda listamanna,
vísindamanna og annarra menntamanna að valca yfir því
að stjórnmálamennirnir geri ekki ríkisvaldið að
félagslegu viðundri og' miskunnarlausri gaddasvipu.
Við lifum á mikilli vísindaöld. Sósíalisminn er til
dæmis fyrsta þjóðmálahreyfingin sem freistar þess í
alvöru að reka samfélag á vísindalegum grundvelli,
samkvæmt fyrirfram gerðri áætlun . . . Og segja má að
ráðstjórnarskipulagið hafi yfirleitt heppnazt frá
þjóðhagslegu og tæknilegu sjónarmiði. Það er aðlöðun
valdakerfisins að andlegum þörfum fólksins sem virðist
hafa mistekizt um sinn. Hið risavaxna alræði hefur
skort viðbragðsflýti og sveigjanleik til að mæta
hinum síbreytilegu sálarlífshræringum almennings. Ég
held að ungvei-ska uppreisnin og aðrar f jöldahreyfingar
alþýðuríkjanna upp á síðkastið — að svo miklu leyti
sem þær eru ekki uppblásnar fasistabrellur — stafi
ekki fyrst og fremst frá lífskjarakreppu, heldur
andlegri kröfu fólksins til frjálsari skoðanamyndunar
og gagnrýni. Með öðrum orðum: mannhyggja
hugyrkjumannsins, skáldsins, listamannsins hefur risið
gegn vísindalegri rökhyggju og kerfisbindingu sem
snúizt hefur upp í bókstafsþrælkun og valdníðslu.
Hvarvetna í heiminuin, jafnt í alþýðuríkjunum sem
auðvaldslöndum, þarf mikla og hugrakka listamenn,
túlkendur mannlegleikans og framtíðarinnar, til að
hamla á móti gervimennskunni og vélmennskunni sem
hinni óhjákvæmilegu skipulagningu nútímaþjóðfélags
hættir til að leiða af sér. Og þeir verða að gera
þetta, ekki einungis með list sinni, lieldur og lífi
sínu . . . .“
Við nýjan lestur þessarar brýningar Iiins mæta skálds
nam ég staðar við niðurlagsorðin: „. . . . heldur og lífi
sínu.“ - Hve fágætt útskagasjónarmið: að krefjast
samræmis orða og athafna! „Hvernig á samvinnumaður,
jafnaðarmaður, sameignarsinni að lifa eftir lögmálinu
staðsettur i séreignarsamfélagi afturhalds og
ójafnaðar?" spyrja menn afsákandi og kasta sér út í
villt kapphlaup við auðmangarana, leggja sig af alhug
eftir lcikreglum jieirra og læra þær undrafljótt. í
skollareipum þessarar tvíhyggju eru vinstri öflin á
íslandi fjötruð. Hennar vegna þorði vinstri stjórnin
aldrei að fylgja raunverulegri vinstri stefnu. Hennar
vegna verðum við að horfa upp á höfuðpaur
samvinnuhreyfingarinnar leggja íhaldinu sem er i
minnihluta með þjóðinni lið við að herða á
náragjörðinni á öllum samvinnumönnum landsins og
samlökum þeirra. Hennar vegna lætur flokkur sem
kennir sig við alþýðu hafa sig til þess að hjálpa
valdabröskurum auðstéttarinnar til „viðreisnar" el'tir
hraklegan kosningaósigur með því að steypa kufli
fátæktar yfir höfuð allra alþýðumanna á Islandi. Og
lieldur þróunin áfram? Á fylkingararmurinn sem hezt
átti að duga að verða leiksoppur fjársterkrar stéltai'
pólitískra frímúrara, sem hafa að bræðrareglu sinni
inngangsorðið sósíalismi, en afneita hans krafti í
öllu sínu líferni, ré.tt eins og þeir álíti að barátta
fyrir alþýðuvöldum á íslandi sé fólgin í sigursælli
keppni við nýríka bjálfa í auðsöfnun, braski,
yfirborðsmennsku og uppskafningu; óhófi í húsakosti
og híbýlabúnaði, bílakaupum, lúxusflakki,
ljónaklúbbsveizlum og alls kyns dekri við eigið
spik? Vonandi ekki. Eins og kunnugt er flyzt
þyngdarpunkturinn til, ef á menn safnast offeiti —
þeir verða stirðir og valtir. Og eitthvað las ég
nýlega í oflátungsbúinni ferðabók frá Kína um
„endurtekna uppreisn gegn hverju sem stirðnár og
hreykir sér.“
i Einar Bragi.
* .... .*«*■*. , ,, ■-
Thor Vilhjálmsson:
KVÚLD
I
LEN INGRAD
Aðalstræti borgarinnar:
! breiðstrætið Nevskí Prospect.
Þéttur mannfjöldi fór um gang-
stéttirnar. Það var laugardags-
11 kvöld. Þetta stræti er næstum
|! fimm kílómetrar á lengd, þar
lí standa margar frægar bvgging-
ar, fornar hallir, veitingabús og
krár, verzlanir og gistihús,
minnismerki. Ýmsir voru hreif-
ir af víni og öli, vodka. Og beg-
ar við fórum um breiða brú yf-
ir Fontanka-ána fór ég að
horfa á ungan mann og unga
konu sem voru að þrasa, ölvuð
bæði, en þau hurfu í mann-
fjöldann, og á brúnni eru fjór-
ar koparstyttur af ólmum hest-
um og mönnum sem eru að
p| reyna að hemja. þá og temja
þá; mannfjöldinn var ólinnandi.
andi.
Skömmu síðar brugðum við
okkur inn á vínkrá þar sem oið-
röð þungbúinna manna nvjak-
aðist hægt að skenkiborðinu
i eins og í aðgöngumiðasölu í
leikhúsi og ætluðu að fá keypt.
eitt glas af víni, það sóttist svo
hægt að við nenntum ekki að
bíða og héldum áfram göngunni,
i! og það voru viða vinkrár og
!! veitingahús. Seinna komum við
| þar sem senna einhverra veg-
farenda hafði safnað hópi á-
|! heyrenda og áhorfenda, og þar
þekkti ég aftur hjúin sem deildu
á brúnni. Maðurinn var lágvax-
|!!! inn og grannur í þykkum brún-
| um frakka, smágerður í andliti
| með lítil grásljó augu, og gul-
leitt andlitið, hárið dökkt og
mjög stuttklippt í hnakkanum.
!! Hann sagði ekkert svo ég hevrði
en konan þusaði því meira, föl í
| andliti og horuð með þunnar
varir og langa höku, Ijóshærð í
! svartri kápu á flatbotnuðum
| gönguskóm og líkamirin bog-
línulaus eins og teinréttur trjá-
!! stofn.
Maður kom patandi og út-
skýrandi með lögregluþjón með
sér. En annar stóð vörð yfir hjú-
| .unum á meðan. Hvað var hetta?
! Jú það hefur verið komið á fót
sj álfboðalögreglu, siðgæðisef t -
| irliti borgara. Þeir fara um
| -strætin sem eru í því liði og
hafa hendur í hári þeirra sem
brjóta í bága við hið æskilega
Sovéthátterni. Með drykkjúlát-
um eða öðru misferli sem móðg-
ar siðgæði fólksins, meiðir sið-
ferðisvitund hins hreinlífa Sov-
étborgara.
Það er mikill idealismi hjá
! ungu fólki hér, segir fylgdar-
maður minn þegar við göngum
j burt frá þessum litla ieikþætti.
Jájá, segi ég: Hvernig fer
1 fyrir mönnum sem eru hand-
teknir fyrir ölvun á almanna-
færi, drykkjulæti?
Jú stundum þyrftu þeir að
sitja inni. Ef þeir hafa brotið
af sér að ráði. En stundum er
látið vita um hegðun þe.ivra á
staðnum þar sem þeir vinna.
Þar er allt bókað. Og félagarnir
fordæma ósæmilega íramkomu
þeirra. Mönnum er sárt u:n
heiður sinn. Fæstum stendur á
sama. Nei.
Og við fórum aftur að tala
um hugsjónirnar sem margt
yngra fólk elui' með sér. Fylgd-
armaður minn sagði mér af
þeim fórnum sem margir færðu
fyrir hugsjónir sínar. Þeir sem
væru í flokknum. Margir höm-
uðust með eldmóði í uppbygg-
ingarstarfinu. Flokkurinn bið-
ur menn stundum að fara til
afskekktra landshluta og stofna
þar nýræktir, nema nýtt land á
óbyggðum svæðum, stofna nýj-
ar borgir, hefja ýmiskonar iðn-
að. Þá yfirgefa hugsöónamenn
heimili sín og notalegheit í
Moskvu og Leningrad, í stór-
borgunum, og hlýða kallí flokks-
ins og taka til starfa á nýjum
stað, — oft við hinar erfiðustu
aðstæður en hafna glaðir þæg-
indunum sem þeir bjuggu áður
við. Þetta er gott, sagði hann:
Þetta er stórfenglegt. Slík
fórnarlund er ósegjanlega verð-
mæt fyrir fólk okkar. Auðvitað
geta ekki allir þetta, kannski
eru ekki nema fáir reiðubúnir
að leggja á sig það harðrétti
sem fylgir oft landnáminu. Og
kannski ekki margir í hverju
þúsundi en við höfum svo margt
fólk í Sovétríkjunum. Þær eru
margar milljónirnar hér. Og
möguleikar okkar eru óendan-
legir, sagði hann.-
Hann var ekki að reyna að
þröngva neinu upp á mig, ég
fann að þetta var ekki áróður
heldur einlægni, maðurinn tal-
aði úr huga sér. Ég vissi að
hann sagði satt. Ég varð aldrei
þess var í ferðalaginu ilm Sov-
étríkin að reynt væri að halda
að okkur áróðri. Þvert á móti.
Það var einlægt verið að falast
eftir gagnrýni okkar.
Við vitum að margt þarf að
lagfæra, sögðu menn hvarvetna
þar sem við komum: Við vilj-
um gjarnan fá að heyra hvað
ykkur þykir fara miður. Stund-
um þótti mér einmitt Rússarnir
vera alltof bráðlátir að krefja
mann um gagnrýni. Manni hafði
varla verið boðið sæti þegar
maður var beðinn að spyrja
spurninga um allskonar fyrir-
tæki og var varla búinn að átta
sig á því hvar maður væri stadd-
ur þá stundina, síðan var beðið
um gagnrýni. Mér hefur skilizt
að endurskoðunarsinni sé gróft
skammaryrði meðal rétttrúaðra
kommúnista. Þó hef ég grun um
að það sé heilmikil endurskoð-
un í gangi, ég veit ekki til hvers
við vorum spurðir. Hvort það
var kurteisi. Eða forvitni.
Hvers vegna?
Við fengum okkur vínglas í
veitingasalnum á Hótel Astoria.
Það var verið að dansa. í út-
lendingahótelum í Sovétríkjun-
um leika hljómsveitir á palli.
Ég kveinka eða kinoka mér við
að kalla það músík sem þær
framleiddu. Það var einhvers-
konar rússneskur misskilning'ur
á vesturlandadjassi, ferlegur
skarkali sem ég minnist ekki
að hafa heyrt annarsstaðar, ekki
einu sinni í dægurlagaþáttum
Ríkisútvarpsins né í Bretlandi.
Að vísu var ekki rokk og roll,
sú sending andskotans. Kærar
þakkir. Stundum sat maður
ugglaus yfir mat sínum og gáði
ekki að sér, þá skellur þetta
spilverk yfir eins og ægileg hol-
skefla, eins og flóðið sem bylt-
ist yfir Leningradborg sem
Púshkin talar um í ljóðinu um
Koparriddarann, eins og fjalls-
skriða sem grefur undir sér alla
viðleitni til félagslegra sam-
skipta, lamar samræðurnar. En
þegar menn taka að ná sér eftir
taugaáfallið af þessum ósköp-
um, þá verða menn að kallast
á þótt sessunautar séu; helzt
þyrfti að vera hátalari á hverju
borði, kannski kalllúður eins og
í eina tíð var notaður á íþrótta-
vellinum.
Ég sat með rússneskum hjón-
um fjærst hljómsveitinni sem
ólmaðist í starfi sínu. Þá sé ég
aftur ítölsku signoruna sem ég
sá fyrsta morguninn í forstof-
unni að lesa bók um eitthvað
sem var proibito, bannað. Nú
liðaðist hún inn í salinn í poka-
kjól.
Þarna kemur Signora Pelle-
grini, segir Viktör. Hún er mjög
méchante. Hún ferðast alltaf
ein og hefur allt á hornum sér.
Natalja, kona hans sem hefur
yndi af ijóðum, sagði að hún
hefði þunnar varir, það hefðu
konur oftast sem væru illa inn-
rættar.
Hún hefur nístandi augu,
sagði hann: hún er víst mjög
rík. En hún er alltaf óánægð.
Alltaf að finna að.. Nöldra.
Svo töluðum við um eitthvað
annað og seinna um Tsékov,
þeim þótti mjög vænt um Tsé-
kov. Natalja elskaði ljóð. Nei
ég vil heldur prósa, segir Vikt-
Frjáls þjúð — Laugardagiivn 26. marz 1960