Frjáls þjóð - 18.07.1968, Blaðsíða 4

/
/
Gisli Gunnarsson:
ÆSKA OG
ÞJÖÐERNI
FYRRI GREIN
Grein þessi var upphaf-
lega rituð fyrir tímarit
Æskulýðsfylgingarinnar
Neista, 17. júní hefti í ár,
og ber hún ennþá ýmis
merki þess.
Á þeim dögum, þegar ís
lendjngar sóttu ákaft fram
til aukins frelsis gagnvart
Dönum, á síðustu áratug-
um 19. aldar, fluttu þúsund-
ir íslendinga til -Ameríku,
flýðu ísland í leit að .betri
lífsskilyrðum. Þessir fólks-
flutningar urðu þjóðinni
mikil blóðtaka; árið 1874
voru íslendingar um 72.000
og talið er að næstu ára-
tugina hafi um 10.000
manns yfirgefið ísland fyr-
ír fullt og allt, mest ungt
fólk og hraust.
Á þessum árum var ís-
]t?nzk sveitamenning í mikl-
um uppgangi; fornar ís-
lönzkar bókmenntir voru
dáðar á flestum heimilum,
þjóðin söng ættjarðar-
sðngva; íslenzk tunga var
að losna við ýmsar útlenzku
Slettur, verða hreinni og
táerari; þjóðkjörnu þing-
mennirnir börðust á einn
vftg eða annan fyrir auknu
frelsi Islands gagnvart Dön
um; bændur landsins sóttu
fram til efnalegs sjálfstæð-
is og stofnuðu kaupfélög. —
Það er til þessa tíma ís-
lrnzkrar þjóðernisvakning-
ar er svo margir unnendur
íSlenzks þjóðernis líta í dag
með söknuði og þá vill
þíið oft gleymast, að aldrei
höfur íslenzkt þjóðerni á
vissan hátt verið í eins mik
illi haettu og þá.
Að trúa á landið
1882 var hafís umhverf-
is ísland langt fram á sum
ar. Varla sást grænt gras á
jörðu. Fiskleysi var í sjón-
um örbirgð blasti við hvar
vetna. þessi ár íslenzkrar
þjóðernisvakningar voru
mikil harðindaár. Sumir
gátu vermt sér við minning-
arnar um, þegar skógur óx
allt milli fjalls og fjöru,
aðrir vermdu sér við von-
ina um að sauðagullið færði
þeim nógu mikið í aðra
hönd til að þeir kæmust til
Ameríku. Slík var löngun-
in til Ameríkuferða að lengi
vel þorði enginn málsmet-
andi maður að ráðast gegn
þeim, hvorki skáld né
stjórnmálamenn. Það er
fyrst bændaskáldið Guð-
mundur Friðjónsson á
Landi sem um aldamótin
snýst gegn þeim af krafti í
kvæðinu „Bréf til vinar“.
Þetta kvæði kom yfir þjóð-
ina eins og kalt steypibað.
Að trúa á landið varð fyrsta
kjörorð þeirrar ungmenna-
félagshreyfingar, sem þá
skömmu seinna fer að rísa
upp um allt land.
íslenzk þjóðernisvakning
og Ameríkuferðir, — er
ekki furðulegt að þetta
tvennt skuli hafa vaxið hlið
við hlið? Þegar betur er að
gáð sést að hvor tveggja
óx úr sömu rót; vaxandi
trú manna á eigin getu, sem
stafaði af aukinni velmeg-
un, viðari sjóndeildarhring,
auknum hreifanleika í þjóð
félaginu.
aflgjafi til að losa sig á einn
veg eða annan úr eymd lið-
inna alda; sumir gerðu það
með Ameríkuferðum, aðr-
ir með eflingu íslenzkrar
menningar og íslenzkra at-
vinnuvega. Það má með
sanni segja, að mikil upp-
lausn hafi ríkt í íslenzku
þjóðlífi á þessum árum, —
hún ol'li mörgum skelfingu,
en „upplausnin“ skapaði
nýtt ísland, ísland frjálsra
manna í stað ánauðugra.
Það er þetta nýja ísland
aldamótaáranna, sem veld-
ur svo mörgum trega í dag,
ekki gamla ísland þúsund
árin áður, því hafa nú allir
gleymt. Nýja ísland árið
1900 verður mörgum hug-
leikið, þegar þeir óttast
nýja upplausn nú er frjálsa
bæftdamenningin er eftir
svo skammt æviskeið að
víkja fyrir borgarmenn-
ingu.
agentar, sem launaðir voru
af Kanadastjórn til að
lokka vestur íslendinga,
gerði nú íslenzk æska að
þeim hróp. Ungir menn í
Reykjavík stofna „Félag
ungra skilnaðarmanna.“
Þótt stéttarbarátta næstu
áratugi viki þjóðernisbar-
áttunni til hliðar, héldust
sigrar hennar óbreyttir; —
íslendingar héldu áfram á
einn veg eða annan að trúa
á land sitt.
Ný menningarbylting
Vani er að telja, að ný
tímamót hafi skapast í ís-
lenzkri menningarþróun
árið 1940; þá hafi ný menn-
ing, borgarmenning undir
sterkum amerískum áhrif-
um farið að ryðja sveita-
menningunni ungu úr vegi.
Að vissu leyti er þessi tíma-
setning rétt. Koma tugþús-
unda hermanna og mikils
stríðsgróða hafði að sjálf-
sögðu sín áhrif; ísland varð
í senn miklu minna einangr
að en áður var gagnvart
erlendum áhrifum, og fólk-
straumurinn til þéttbýlisins
stórjókst. Mikil blekking
væri samt, að telja þessi
menningarskipti nær ein-
hliða bundin við hernámið;
hernámið gerði þessa þróun
aðeins örari um tíma. Þeg-
ar enska skáldið W. H.
Auden var 1936 að leita að
sögueyjunni rómantísku
varð hann fyrir sárum von-
brigðum. ísland var ekki
svo frábrugðið öðrum lönd-
um. í íslenzkri þýðingu á
kvæði hans um íslandsför-
ina segir svo meðal annars:
,1 afdal hvín djassinn, og
æskunnar fegurð .
fær alþjóðlegt fílmbros á
vör“
I
Þannig hefur . undan-
farna áratugi ný menning
smám saman verið að koma
fram — menning fjölmiðl-
unartækja, sterkra erlendra
áhrifa, þéttbýlis, ólík sveita
menningunni á mörgum
sviðum. Þessi nýja menn-
ing telur sig t. d. ekki svo
mjög þurfa að berjast fyr-
ir endurreisn íslenzks þjóð-
ernis. En þá er þessi nýja
menning í stöðugri sköpun
og breytist hratt.
Þarflaus hræðsla
Þessi nýja menning hef-
ur vakið hræðslu margra,
er unna íslenzku þjóðerni.
Þannig hefur t. d. komið
fram sú kenning, að mikil
áhrif einstakrar tungu sem
slíkrar, á börn sé hættuleg,
þau fari þá jafnvel að verða
tvítyngd, tali jafnt íslenzku
og ensku og þess vegna
fari þau að líta jafnt á sig
sem ameríska og íslenzka
þegna.
Þar sem þessi kenning
kom fram sem röksemd fyr
ir lokun Keflavíkursjón-
varpsins er rétt að taka
fram, að hér er engan veg-
inn verið að draga úr þeim
pólitísku og félagslega
hættulegu og þess vegna
menningarhættulegu áhrif-
um, sem Keflavíkursjón-
varpið hafði.
Tvítungukenningin er
hins vegar táknræn fyrir
þarlausa hræðslu meðal ís-
lenzkra þjóðernissinna, og
er gott dæmi um þann hugs
unarhátt, sem virðist líta á
íslenzka menningu sem
eitthvað, er hljóti stöðugt
að vera að heyja vamar-
stríð.
Raunveruleg hætta
Hins vegar er raunveru-
leg hætta fyrir íslenzka
menningu, ef íslenzk æska
fer að telja hana sér og sín-
um hugðarefnum framandi
og jafnvel fjandsamlega.
Það felst talsverð hætta í
því t. d. að stilla stöðugt
« upp allir popplist nútím-
ans sem andstæðu við ís-
lenzka menningu, en enn
þá hættulegra er þó hvem-
ig íslenzkukennsla er víð-
ast hvar framkvæmd í skól-
um í dag. Þar virðist reynt
að innprenta íslenzkri æsku
þá hugmynd, að íslenzk
menning sé fyrst og fremst
samansett af málfræði-
stagli, þurrum orðaskýring-
um, — almennt einhverju
leiðinlegu, ófrjóu og gömlu.
Gegn þessari hættu þarf
að ráðast, 'og til þess að
það verði möguiegt þarf að
losna við óþarfa hræðslu
og taugaveiklun meðal fjöl-
margra unnenda íslenzks
þjóðernis og taka íslenzku-
kennsluna í skólum til gagn
gerrar endurskoðunnar.
—★—
Frá ánauð til frelsis
Þótt miklar hörmungar
kæmu yfir íslenzku þjóð-
ina á síðustu áratugum 19.
aldar, er samt lítill vafi, að
aldrei á 19. öldinni voru
lífskjör jafngóð og þá. Þeg-
ar talað er fjálglega um ís-
lenzka bændamenningu um
aldirnar, gleymist gjarnan
að í þessari bændamenn-
ingu fólst harðvítugri stétta
skipting en við þekkjum í
dag. Meirihluti þjóðarinnar,
vinnufólkið, var í raun og.
veru ánauðugt, hafði ekki
ferðafrelsi og mjög tak-
markað atvinnufrelsi, og
bóndinn hafði víðtækt lög-
gjafarvald yfir fólki sínu.
Fyrst, þegar þéttbýli fer að
koma seint á 19. öjd, fara
gömul lög um hjúaskyldu
og flæking að missa gildi
sitt. Sömu bændurnir og
studdu Jón Sigurðsson, Ben
edikt Sveinsson óg Hannes
Hafstein stóðu ákafir gegn
auknum réttindum vinnu-
fólks og báru fram laga-
frumvörp um að gera rétt
þeirra réttindaminnstu,
sveitarómaganna, enn þá
minni. Það er fyrst, þegar
kaupstaðir fara að rísa, að
íslenzk sveitamenning fer
að fá einhverja reisn.
Aukin verkmenning, auk
ið fjármagn, þessi aukni
hreifanleiki 1 þjóðfélaginu
og aukið sjálfstraust þjóð-
arinnar, varð henni þannig
ísl.and er byggilegt
Eigi að síður eru þver-
stæðurnar greinilegar; ís-
lenzkri þjóð var á vissan
hátt hætt að blæða út á
sama tíma og hún var að
rísa upp. Um 1890 hlaút
framtíð íslands að vera í
meiri vafa en nokkru sinni
fyrr og síðar; yrði íslenzka
þjóðin til eftir nokkra ára-
tugi? yrði ísland talið byggi
legt í framtíðinni? Með
vexti kaupstaða og sjávar-
útvegs, eins og togaraút-
gerð í byrjun 20. aldar,
varð svarið jákvætt. ísland
er byggilegt. Ekki aðeins
veitti sjávarútvegurinn
kaupstaðabúum atvinnu; al
gerlega ný viðhorf fóru að
skapast í landbúnaði. Bónd-
inn framleiddi ekki lengur
fyrst og fremst til eigin
neyzlu heldur fór hann í
síauknum mæli að fram-
leiða fyrir markað, — í
sveitum varð aukin velmeg-
un. Og menn fóru að trúa
á landið.
Um 1910 voru Ameríku-
ferðirnar að mestu leyti
búnar að vera. Orsökin er
að mjög miklu leyti sú, að
Ameríka sóttist ekki eins
mi'kið eftir innflytjendum
og áður, en ekki skipti
minna máli að á Islandi
sjálfu var ungt fólk farið
að sjá meiri möguleika en
Þegar komu, til Islands
4
Frjáls þjóð
Fimmtudagur 18. júlí 1968