Frjáls þjóð - 18.07.1968, Blaðsíða 5

1. grein
DREPIST KUGUNARVALDIÐ
Þegar Norðlendmgar afsögðu amtmann sinn árið 1849
Réttur almennings til að
hafa í frammi mótmæli
gegn aðgerðum yfirvalda
telst nú til sjálfsagðra
mannréttinda á íslandi.
Engu breytir um það, þótt
einstökum starfsmönnum
lögreglu og ritstjórum dag-
blaða hætti til að gleyma
þessu í svip; allur þorri
fólks heldur fast við lög-
helgaðan rétt sinn til frið-
samlegra mótmælaaðgerða.
Ekki er ýkja langt síðan
íslenzkur al.menningur tók
sér þennan ; rétt. Flest
f jöldainótmæli á íslandi til-
heyra þessari öld. Þeirra
verður þó fljótlega vart,
eftir að frelsishugsjónir
tóku að berast út um
Evrópu frá frönsku stjóm-
arbyltingunum. Vafalaust
mætti deila um, hver telja
beri fyrstu fjöldamótmæli
hér á landi undir áhrifum
evrópskra lýðræðishug-
mynda, en varla er fjarri
Iagi að byrja greinaflokk
um mótmælaaðgerðir á ís-
landi með frásögn af því,
þegar Skagfirðingar riðu
norður að Möðruvöllum vor
ið 1849 til að afsegja amt-
mann sinn, Grím Jónsson.
★
Grímur Jónsson amtmað#
ur hafði gengið í danska
herinn að Ioknu lögfræði-
prófi og komizt þar til all-
mikils frama. Meðal ann-
ars var hann kennari í her-
skóla og nokkurs konar
dómari í stórskotaliðssveit
hans hátignar. Árið 1824
varð hann amtmaður norð-
an lands og austan, en flutti
níu árum síðar utan aftur
og gerðist bæjarfógeti í
Danmörku. 1842 tók hann
við embættinu á ný og sett
ist að á Möðruvöllum í
Hörgárdal.
Norðlendingum mun hafa
þótt eima nokkuð lengi eft-
ir af agahugmyndum hers-
ins 1 Grími. Þar að auki
fékk hann orð fyrir drykkju
skap og þótti dansklundað-
ur. Til þess höfðar þessi
lítt prestlega vísa, sém
eignuð er séra Hákoni
Espólín:
Danski Grímur dáinn er.
Húrra, húrra!
Drykkju Grímur dáinn er.
Húrra, húrra!
Úr drepsótt landsins dáinn
er.
Húrra, Húrra!
Óvinsælastur var Grímur
samt fyrir afskipti sín af
leigu á jörðum konungs.
Hann lét bjóða þær upp
til leigu, oft ti'l skamms
tíma, með þeim skilmálum,
að menn urðu að greiða sér-
stakt gjald, svokallaða
festu, til að fá ábúð á þeim.
Mæltist þetta mjög illa fyr-
ir og var ekki gert í um-
dæmum hinna amtmann-
anna.
★
legri styrjöld við undirsáta
sína þýzkrar þjóðar í Slés-
vík og Holstein. Hér á landi
var ekki gripið til vopna,
en áhrif byltingaöldunnar
leyna sér ekki í viðbrögðum
norðlenzkra bænda við ó-
vinsælum aðgerðum Gríms
amtmanns.
5. maí 1849 var haldinn
fundur um þjóðmál við
Karlsá í Skagafirði. Var þar
kosin nefnd til að gangast
fyrir hópferð að Möðruvöll-
um, og skyldi amtmaður
beðinn að segja af sér em-
bætti. Skömmu síðar var
haldinn annar fundur við
Vallalaug og lögð nánar á
ráð um förina. Þar var sam
in svohljóðandi áskorun, er
færa skyldi amtmanni:
leggja það niður þegar í
sumar með góðu, áður en
verr fer.“
★
Skagfirðingar héldu af
stað norður 43 talsins und-
ir stjórn fimm fyrirliða, er
skyldu gæta þess, að allt
færi stillilega fram og amt-
manni ekki sýnt ofbeldi.
Engir prestar eða hrepp-
stjórar voru hafðir með í
för, til að þeir yrðu ekki
látnir gjalda fyrir að æsa
alþýðu til uppreisnar. En
ýmsir héraðshöfðingjar,
meðal annarra þingmaður
Skagfirðinga, höfðu átt þátt
í undirbúningi.
Tuttugu manns bættust
1 förina úr öxnadal og Hörg
Þeim var kunnugt um, að
amtmaður átti byssu.
Voru nú gerð böð eftir
amtmanni. Hann neitaði að
koma út, en bað um að
fá tvo eða þrjá fyrirliða að
tala við sig inni. Bændur
svöruðu, að þar væri eng-
inn fyrirliði. Síðan lásu
þeir upp áskorunina til amt
manns og festu hana upp
á grind utan við húsið.
Þá héldu þeir burt í skipu-
legri röð, og sumir hróp-
uðu:
„Lifi þjóðfrelsið!
Lifi félagsskapur og sam
tök!
Drepist kúgunarvaldið!“
Sagt er, að amtmaður
hafi legið fyrir, er norður-
reiðarmenn bar að garði,
enda var hann heilsuveill
og nýstaðinn upp úr veik-
indum. Hafi hann ætlað að
koma til fundar við þá, en
þeir verið farnir, er hann
var búinn til þess. Kal'laði
hann til komumanna \og
vildi tala við þá. En þeir
sneru ekki við, enda þótt-
ust þeir búnir að ljúka er-
indi sínu og höfðu ekkert
umboð til frekari viðræðna
við amtmann.
★
Vafalaust hafa margir
þótzt þess fullvissir, að
norðurreiðarmenn hefðu
unnið til þungrar refsingar
með framkomu sinni. Stift-
amtmaður fól Eggert Briem
sýslumanni Eyfirðinga,
rannsókn málsins, og yfir-
heyrði hann nokkra menn.
Ekkert fannst í gerðum
þeirra, sem saknæmt gæti
talizt, og var málið fellt
niður. Norðlendingar höfðu
sýnt góða skipulagshæfni
og mikinn stjórnmála-
þroska með aðgerðum sín-
um; rétturinn til friðsam-
legra mótmæla var viður-
kenndur í verki.
Amtmaður sagði af sér
með sýnu áhrifameiri hætti
en norðurreiðarmenn höfðu
vænzt. Hann lézt 7. júní,
aðeins hálfum mánuði eft-
ir þessa atburði. Ekki er þó
Framh. á bls. 7.
Við höfum því miður ekki mynd frá norðurreið. Hins vegar birtum við mynd af öðrum
stóratburði á amtmannssetrinu að Möðruvöllum. Þar brann kirkjan árið 1865, og gerði
sjónarvottur, Arngrímur Gíslason, málverk af atburðinum.
Ætla má, að amtmaður
hafi verið vanur að koma
vilja sínum mótstöðulítið
fram við íslenzka alþýðu.
En meðan festuuppboðin
stóðu yfir, gerðust þeir at-
burðir úti í Evrópu, sem
breyttu aðstöðu hans. í
febrúar 1848 var gerð
stjórnarbylting í Frakk-
landi og stofnað lýðveldi.
Öll Mið-Evrópa logaði sam-
stundis í uppreisnum og
Danakonungur lenti í harka
„Þessir fáu gestir, sem nú
að þessu sinni heimsækja
þetta hús, eru lítið sýnis-
horn af þeim stóra mann-
flokki, sem að miklu leyti
hefur misst sjónar á til-
hlýðilegri virðingu og
trausti á amtmannsembætti
því, sem nú er fært á gömlu
Möðruvöllum, og eru þess
vegna hingað komnir: Fyrst
til að ráðleggja og því næst
biðja þann mann, sem hér
nú færir þetta embætti, að
árdal. Voru það því 63
menn, sem riðu heim að
Möðruvöllum 23. maí 1849.
Þeir skildu við hesta sína
fyrir utan tún og gengu
í einfaldri röð heim, til
þess að þeir yrðu ekki sak-
aðir um að troða tún amt-
manns meira en nauðsyn
bar til. Heima á hlaði röð-
uðu þeir sér í einfalda röð
um húsið, því þeir vildu
ekki, að fleiri en einn yrði
fyrir, ef skotið yrði á þá.
Frjáls þjóð — Fimmtudagur 18. júlí 1968
5