Frjáls þjóð - 28.11.1968, Blaðsíða 4

I
Nýfundnaland er í huga
flestra fremur ómerkilegur
útnári Kanada og hefur lít
itS sér til frægðar fram yfir
önnur héruð þessa norð-
læga svæðis. Raunin er þó
sú, að Nýfundnaland á sér
merkilega sögu að baki að
sumu leyti raunalega sögu,
en þó fyrst og fremst lær-
dómsríka, að minnsta kosti
fyrir okkur íslendinga.
Nýfundnaland, sem nú er
fylki í Kanada, en var áð-
ur sjálfstætt ríki, liggur á
austurströnd Norður-Amer-
íku og tekur yfir tvö skýrt
aðgreind svæði, eyjuna Ný-
fundnaland, sem er rúmar
43 þús. fermílur að flat-
armáli, og austurhluta
Labradorskaga, sem er um
113 þús. fermílur. Milli
þessara svæða er mjótt
sund. íbúafjöldi Nýfundna-
lands eins og svæðin tvö
kallast einu nafni er nú
u. þ. b. hálf milljón manna.
Meginþorri fólksins eða um
97% býr á eynni, og þar
er höfuðborgin St. John’s.
Hinir fyrstu hvítu menn,
sem til Nýfundnalands
komu, hafa að öllum lík-
indum verið íslendingar,
því á þessum slóðum er tal-
ið að verið hafi Vínland og
Markland, sem norrænir
menn þekktu löngu á und-
an öðrum Evrópubúum og
getið er um í gömlum heim
ildum. Þannig tengjast
saga íslands og Nýfundna-
lands á furðulegan hátt þús
und ár aftur í tímanum.
Enda þótt íslendinga eða
Grænlendinga hina fornu
brysti bolmagn til að nema
þessi svæði, eins og þeir
gerðu þó tilraunir til,
geymdist vitneskjan um
þau meðal íslenzkra fróð-
leiksmanna.
Margt er á huldu um
endurfund Ameríku. Þeir
menn eru til, sem telja, að
Kólumbus hafi á leið sinni
vestur um haf komið við á
íslandi til þess að afla sér
upplýsinga um Ameríku.
Yfirleitt hallast menn nú
að því, að á dögum Kolum-
busar hafi Ameríka ekki
verið eins óþekkt og lengi
hefur verið álitið, m. a.
bendir ýmislegt til þess, að
fiskimenn frá Vestur-
Evrópu hafi sótt á miðin
við Nýfundnaland talsvert
áður en Ameríka var „form
lega“ uppgötvuð. Þau auð-
æfi, sem fyrst drógu menn
til Ameríku væru eftir því
að dæma ekki gullið, heldur
hin geysiauðugu fiskimið,
sem löngu síðar urðu und-
irstaða Nýfundnalands sem
sjálfstæðs ríkis.
Þegar í upphafi 16. ald-
ar fóru sjómenn, einkum
frá Englandi, að flykkast
á miðin við Nýfundnaland.
Árið 1583 helgaði Sir
Humphrey Gilbert landið
Englandi og var það síðan
um langa hríð ensk ný-
lenda, enda þótt ýmsar þjóð
ir, einkum Frakkar og Hol-
lendingar, reyndu að seil-
ast þar til áhrifa.
Nýfundnaland varð Eng-
landi mikil matarhola. Fisk
urinn, sem veiddist á mið-
unum við landið var mjög
verðmæt vara. Sá hluti afl-
ans, sem bezt var verkað-
ur, var fluttur til Miðjarð-
arhafslandanna og seldur
þar á háu verði. Lakari
fiskurinn var aftur á móti
seldur til Vestur-Indía og
urðu þrælarnir á plantekr-
unum að gera sér hann að
góðu.
Englendingar voru lengi
þeirrar skoðunar, að það
væri andstætt verzlunar-
hagsmunum þeirra, að
menn tækju sér bólfestu á
Nýfundnalandi, og reyndu
þeir að sporna á móti því.
Fiskimennirnir sneru því
heim til Englands á hverju
hausti.
Á 18. öld, þegar sókn
annarra þjóða fór að auk-
ast á miðin við Nýfundna-
land, varð Englendingum
/ ekki lengur stætt á þessari
stefnu. Til samanburðar
má geta þess, að á árunum
1683- -84 töldust aðeins 120
menn hafa fasta búsetu á
Nýfundnalandi, árið 1774
voru þeir orðnir um 12 þús
und og upp úr því dreif til
landsins mikið af innflytj-
endum einkum fólk af
írskum uppruna.
Þeir, sem fasta búsetu
höfðu í landinu veiddu eink
um á grunnmiðum og seldu
enskum kaupmönnum vöru
sína, mest þurrkaðan salt-
fisk, lýsi og selskinn. Þorp-
ið St. John’s varð brátt að-
al verstöðin á Nýfundna-
landi og stjórnarsetur.
Árið 1802 var komið á
fót heimastjórn í landinu,
og 1832 var þar stofnsett
fulltrúaþing í tveimur
deildum og voru kjörnir
fulltrúar til neðri deildar
þingsins með almennum
kosningum. Á þessum árum
voru þeir William Carson af
skozkum ættum og Patrick
Morris, sem var af írsku
bergi brotinn, helztu stjórn-
málaskörungar landsins.
Samstarfið milli j)ingdeild-
anna gekk oft brösótt og
varð það til þess að stjórn-
arskráin var numin úr
gildi um stundarsakir og
þingdeildirnar síðan sam-
einaðar. Árið 1848 hófu íbú
ar Nýfundnalands baráttu
fyrir því, að landsstjórnin
bæri ábyrgð gagnvart þing-
inu. Árið 1855 fékk þing-
ið fullt löggjafarvald.
Hin sívaxandi stjórnar-
farslegu réttindi Nýfundna
landsbúa, áttu fyrst og
fremst rætur í batnandi
efnahag þeirra. Napoleons
styrjaldirnar höfðu þau á-
hrif, að sókn annarra þjóða
á miðin við Nýfundnaland
minnkaði mjög en lands-
menn juku útveg sinn að
sama skapi. Það varð þeim
til mikilla hagsbóta að þeir
náðu sjálfir fótfestu á fisk
mörkuðunum við Miðjarð-
arhaf, einnig opnaðist þeim
mikill markaður í Brazilíu.
Þegar friður komst á,
varð mikið verðfall á út-
flutningsafurðum Ný-
fundnalandsbúa. Olli þetta
miklum erfiðleikum um
tíma, en smám samán færð
ist ástandið í eðlilegt horf.
Um miðja 19. öld urðu
selveiðar mikill bjargræð-
isvegur á Nýfundnalandi
og komst veiðin sum árin
upp í 6—700.000 seli. Skap-
aði þetta geysimikla at-
vinnu. Veiðunum hnignaði
þó mjög, er á öidina leið.
Um 1800 voru íbúar St.
John’s orðnir um 3 þús. tals
ins og fjölgaði mjög á næst
unni. Innlend kaupmanna-
stétt myndaðist í landinu.
Nýfundnalandsbúar voru að
verða þjóð.
Upp úr miðri öldinni
voru ýmsar tilraunir gerð-
ar til að skjóta nýjum stoð-
um undir efnahagslíf lands-
manna. Einkum var lögð á-
herzla á landbúnaðinn enda
tók hann miklum framför-
um. Þjóðfélagsþróunin á
Nýfundnalandi hélzt í hend
ur við hinn efnahagslega
framgang.
Tímabilið 1870—95 ein-
kenndist af mikilli velmeg-
un. Atvinnulífið blómgað-
ist og varð fjölbreyttara.
Auðugar koparnámur
fundust í landinu. KomiÖ
var á fót innlendri veiða-
færagerð, sem sparaði mik-
inn gjaldeyri. Járnbrautir
voru lagðar af kappi og
i greiddi það mjög fyrir sam
göngum. Verð á útflutnings
vörunum, sem að langmestu
leyti, eða um 90%, var sjó-
fang var hagstætt. Árið
1874 voru íbúar landsins
orðnir rúmlega 160 þúsund.
Upp úr 1890 fóru ýmis
ill teikn að sjást á lofti um
framtíð Nýfundnalands. Er-
lent fjármagn fór að gerast
aðsópsmikið í efnahagslífi
landsins. Árið 1892 varð
gífurlegt tjón, þegar 3/4
hlutar St. John’s brunnu til
kaldra kola. í desember
1894 urðu tveir af helztu
bönkum landsins gjaldþrota
og ríkisbankinn neyddist til
að stöðva viðskipti sín. Seðl
ar þessara banka, en þeir
voru gjaldmiðill landsins,
urðu verðlausir. Viðskipta-
líf landsins korpnaði sam-
an og atvinna minnkaði stór
lega. Bráðabirgðalán frá
Bretlandi og Kanada leystu
brýnasta vandann. Viðbót-
arlán, sem fengust í
Montreal, New York, og
London komu í veg fyrir
fullkomið fjárntólahrun.
Þessir atburðir mörkuðu
upphaf að nýju tímabili í
sögu Nýfundnalands.' At-
vinnuvegirnir stóðu nú höll
um fæti. Kanadískir bank-
ar urðu umsvifamiklir í
fjármálalífi landsins, og
seðlar þeirra urðu gjaldmið
ill landsins í staðinn fyrir
dollara Nýfundnalandsbúa.
Erlend áhrif urðu geysimik
il í viðskiptalífinu.
Á þremur fyrstu áratug-
um 20. aldarinnar var þró-
unin að mörgu leyti óhag-
stæð Nýfundnalandsbúum.
Árið 1917^ náðu þeir þó
þeim áfanga að verða full-
valda þjóð og gengu þeir í
brezka samveldið. En þjóð-
in var sliguð af skuldabyrði
sem engan endi virtist ætla
að taka. Um 1890 var er-
lent fjármagn þegar byrjað
að streyma til landsins. Upp
úr aldamótunum óx sá
straumur enn. Erlend auð-
félög náðu undir sig mest-
öllu járnbrautakerfi lands-
ins og síðan samgöngum
með skipum. Einnig höfðu
þau einkarétt á síinalagn-
ingu í landinu. Auðfélögin
náðu einnig tangarhaldi á
námugreftrinum og sömu-
leiðis trjávöruiðnaðinum.
Arðurinn af þessari starf-
semi rann úr landi og varð
Nýfundnalandsbúum að
engu gagni. Bankahrunið
1894 studdi mjög að þessari
þróun.
Árið 1931 fóru Nýfundna
landsbúar að ’finna alvar-
lega fyrir heimskreppunni.
Á árunum milli 1920—30
uxu ríkisskuldirnar úr 43
millj. dollara upp í 101
millj. dollara. Allt frá 1920
voru fjárlögin jafnan með
halla, sem nam um 2 millj.
dollara að meðaltali á ári.
Þessum halla var mætt
með lántökum, sem au$vit
að uku enn frekar skulda-
byrðarnar. Auk þessa varð
um þessar mundir verðfall
á útflutningsvörum lands-
ins. Ofan á allt þetta bætt-
ist, að margir verkamenn
frá Nýfundnalandi, sem
voru í vinnu í Bandaríkj-
unum eða Kanada, sneru
nú heim, þar sem enga
vinnu var lengur að hafa
í þessum löndum. Árið 1932
voru enn tekin lán bæði ut-
an lands og innan. Útgjöld
ríkisins voru skorin niður
svo sem framast var unnt.
og skattarnir færðir upp úr
öllu valdi. Á árinu 1933
voru enn tekin viðbótarlán.
Allt kom þó fyrir ekki, því
sífellt seig meira á ógæfu-
hliðina. Nýfundnaland var
nú raunverulega gjaldþrota.
í febrúar 1933 var sett
saman nefnd, er rannsaka
Nýfundnaland varð fullvalda ríki um svipað leyti
og ísland. Margt er líkt með þessum tveimur lönd-
um. Bæði eru harðbýl og byggja afkomu sína mest
á svikulum sjávarafla. — Þó hafa örlög þeirra
orðið hvor á sinn veg. í þessari grein er rakin saga
Nýfundnalands og sagt frá þeirri hörmulegu þróun,
sem endaði með því að landið varð gjaldþrota og
hvarf úr tölu sjálfstæðra ríkja. Efnahagsöngþveiti
Islendinga um þessar mundir leiðir hugann óhugn-
anlega mikið að örlögum Nýfundnalands.
4
Frjáls þjóð — Fimmtudagur 28. nóvember 1968