Frjáls þjóð - 05.12.1968, Blaðsíða 5

/
ORÐ í BELG
ísl. orðtakasafn. Halldór
Halldórsson samdi. I A-K
Reykjavík 1968. Almenna
bókafélagið viii + 338 bls.
Próf. Halldór Halldórs-
son hefur nú sent frá sér
fyrra bindi af lærðu riti um
íslenzk orðtök, en hann hef
ur lengi fengizt við rannsókn
ir á þessu sviði. Hann varSi
Islenzk orðtök, doktorsrit
sittum þetta efni, árið 1954.
FjallaSi hann þar eingöngu
um myndhverf orStök, en
þaS eru orStök, sem orSið
hafa fyrir merkingarbreyt-
ingum. Breytingin þarf aS
hafa átt sér staS af ásettu
ráði og sambandiS milli upp
haflega merkingarmiSsins
og þess núverandi þarf einn
ig að vera auðskiliS, t. d.
klóra í bakkann.
I þessari nýju bók eru
tekin fleiri orStök en þau
sem myndhverf eru, þó að
mikill meiri hluti þeirra sé
myndhverfur.
Um hlutverk bókarinnar
segir höfundur á þessa leiS:
.....en hlutverk hennar er
um fram allt aS vera upp-
flettibók á sama hátt og
sögulegar orSabækur, en vit
anlega á takmarkaSra sviSi,
þar sem hér er ekki um ein-
stök orS fjallað, heldur ein-
stök orSasambönd, svo
nefnd orStök. “ (bls. v).
Bókin er sett upp í sam-
ræmi við hlutverk hennar,
þannig að orStökunum er
raðaS eftir aSalorSi orStaks
ins, sem er raSað í stafrófs-
röS, eins og í orSabók væri
aS ræða. Er þetta raunar
sama aSferð og í fyrrnefndu
doktorsriti, nema þar eru
aSalorSin aSeins feitletruS í
orðtakinu sjálfu, en ekki
sett upp sem sérstök uppslátt
arorð. Má þaS einu gilda.
Annars fellur mér betur upp
setningin í fyrra ritinu, og
er þar helzt aS finna aS í
hinni nýju bók, hversu let-
urgerðir fara illa saman. Er
þar sérstaklega aS nefna há-
stafaletur á skammstöfunum
heimildarrita, sem skera ó-
þægilega í augu og gera let-
urflöt órólegan. Skammstaf-
anir eru og margar óþægi-
legar.
Eins og áður er komiS
ffam, hefur höfundur tekiS
upp mikiS af orðtökum úr
fyrra riti sínu, en víSa virð-
ist hann hafa stytt tilvitnanir
og lagfært skýringar. Sýnist
það vera til bóta. Einkum
var rétt að stytta tilvitnanir,
þar sem ekki er þörf á þeim
svo ítarlegum hér sem í dokt
orsritinu. Þeim sem í bók-
inni flettir, mun yfirleitt
nægja þaS; sem nú hefur
veriS sett.
Það er heldur fagnaSar-
auki aS þessu riti á hinum
síðustu og verstu tímum
blaSamennsku og fjölmiSl-
unartækja. Þeir sem vinna
viS þessar stofnanir hafa oft
fengið orS fyrir flatneskju-
legt mál og ambögulegt, og
er þá ekki sízt þekkingar
vant í meSferð fastra orSa-
sambanda og þar meS orS-
tækja. Vill oft brenna við,
aS orðtökum sé ruglaS sam-
an svo og aS þau séu rang-
notuS, aS þau eigi ekki við
þaS sem blaðamaSurinn
hugsaSi.
Ætti þetta rit aS geta
komið í góSar þarfir nú, þeg
ar verið er aS ræSa um stofn
un blaðamannaskóla, þar
sem nær helmingur fræSsl-
unnar á aS vera meSferð
móSurmálsins. Ætti útkoma
þessa rits aS vera fagnaSar-
efni þeirra, sem viS ritstörf
fást, hverju nafni sem nefn
ast, og svo auðvitaS þeirra,
sem yndi hafa af góSu máli
og þeim efnum velta fyrir
sér, þó ekki séu höfundar.
Enn er aðeins komið út fyrra
bindi, en von mun brátt á
því seinna. ÞaS mætti ekki
dragast úr hömlu, þar sem
engar heimilda- eða skamm-
stafanaskrár fylgja hinu
fyrra bindinu.
Höfundur getur þess í for
mála, aS því sé æSi oft rugl
aS saman, hvaS sé málshátt
ur og hvaS orStak, og gerir
hann stutta grein fyrir því
atriSi. Ef sagt er hóf er bezt
í hverjum leik, er um máls
hátt að ræSa. Það skilst án
samhengis. En ef sagt er
Þar fór góður biti í hunds-
kjaft, skilst þaS ekki nema
í samhengi. ,,Menn verða aS
vita, hver góSi bitinn er og
hver hundskjafturinn er.“
Þetta ætti aS vera til nokk
urrar leiSbeiningar þeim,
sem hafa velkzt í vafa um
greininguna.
Höfundur tekur fram um
skýringar á orStökum, aS
þær séu aldrei öruggar,
nema þau komi fyrir í eigin-
legum merkingum og aSrar
skýringar séu tilgátur mis-
munandi sennilegar. Sjálf-
sagt er að taka undir viS
þetta sjónarmið. Um mörg
orðtakanna er þaS aS segja,
að þau virSast koma fyrir í
elginlegum merkingum, en
önnur gera þaS alls ekki.
Eru því sumar skýringar í
bókinni reistar á hugboSi
einu, og er líklegt aS svo
verSi áfram, þó aS skýring-
um sé aukiS við. Hér verð-
ur ekki fariS langt út í ein-
stakar skýringar, en getiS
fáeinna atriða, sem hugsan-
lega væri hægt aS skýra á
annan veg en gert er í bók-
inni.
Höfundur segir um orð-
takiS: nú kemur annaS
hljóS í bjölluna, aS þaS sé
sennilega sniðið eftir
dönsku: pipen fár en anden
lyd. Ekki finnst mér þaS
þurfi aS vera. OrStakið gat
hæglega komiS upp óháð
því, t. d. þegar settir voru
trékólfar í klukkur (bjöll-
ur) um dymbildaga.
Merking orStaksins gera
e-S í blóra viS e-n er í mínu
máli svolítiS önnur en HH
nefnir. Ég skil þaS svo: ,,að
gera e-ð í andstöSu við e-n“,
en ekki, aS sök þurfi aS
falla á'annan við þaS.
Um orStakiS aS færa út
kvíamar ..stækka fyrirtæki
sitt, bæta viS það, sem
menn hafa umleikis'1 hefur
höf. eftirfarandi skýringu:
,,Sennilega er líkingin runn-
in frá færikvíum, en þær
voru gerSar úr rimlagrind-
um. Ef grindunum var fækk
að, minnkuSu kvíarnar (þ.
e. menn færðu saman kví-
arnar), ef þeim var fjölg-
aS, stækkuSu kvíarnar (þ.
e. menn færðu út (sundur)
kvíarnar)." Þessi skýring
orkar þó tvímælis. Notkun
færikvía var ekki fólgin í
því að fækka eSa fjölga
grindum, heldur í því aS
færa þær þannig, aS þær
gátu ýmist rúmað fátt fé eSa
margt, eftir því hvort horn-
in, sem mynduSust viS sam-
setningar grindanna voru lát
in vísa inn í kvíarnar eða út
úr þeim.
OrðtakiS eftir dúk og disk
finnst mér ekki merkja ,,þeg
ar e-S (þaS sem um er rætt)
er afstaSið", heldur aSeins
,,seint og um síSir", ekki
bundiS við ákveSinn tíma.
Um orStakið aS hafa
hendur í hári e-s sýnist mér
ekki nauðsynlegt aS benda
til erlendra fyrirmynda. Sá
sem hefur reynt aS ná stygg
um hesti; þykist góSur, þeg
ar hann hefur haft hendur í
hári hans.
Um harðan hárborSa seg
ir höf., aS þar muni átt viS
borða (band) úr hári, t. d.
hrosshári, og líkingin, aS ein
hver megi búast viS hörð-
um hárborSa sem refsingu,
sé sennilega dregin af fleng
ingu. Ekki er óhugsandi aS
átt sé við borSa um hár.
ÞaS eru hæg heimatökin
og afbrigSið e-S er ekkert
heimatak er ekki auSvelt að
skýra ráunverulega. HvaS
er heimtak. Vel mætti
vera átt við landeignir, slægj
ur eSa beitilönd, sem liggja
nærri bæ, jafnvel gripi eSa
eigur. I Grágás er haft orSiS
tak um eignir manna, t. d.:
„hann skal færa tak sitt ok
hey af landi því, er hann
bjó á“ (Cleasby). Má og
hafa í huga orðiS ítak, eign
arrétt (eSa afnotarétt) í
landi annars. Gæti verið, aS
heimatak væri andstæða
þess? Sbr. og orStakiS
e-ð er hægt í högum, þ. e.
auSvelt.
Eitt orStak nefnir höf. m.
a., sem mér er ókunnugt og
er víst fremur sjaldgæft.
ÞaS er áhyggjuefni allra
góSra manna hve ýmiss kon
ar afbrot og önnur hegSun-
arvandkvæSi aukast hér hjá
bömum og unglingum. Hið
sama gildir um vandræða-
heimilin svoköIIuSu, þar
sem böm og unglingar
verða oft aS gjalda nautna-
sýki foreldra sinna. Á þess-
um vandamálum er reynt að
taka í þeim tilgangi aS
bjarga þeim einstaklingum,
sem á glapstigum eru, og
forSa hinum frá skakkaföll-
um vegna ömurlegra heimil-
isástæSna. Af hálfu hins op-
inbera vinna m. a. bama-
vemdarnefndirnar aS þessu
starfi.
BlaSinu hefur borizt
skýrsla frá Barnaverndar-
nefnd' Reykjavíkurborgar
fyrir árið 1967, sem viS
viljum vekja athygli iesenda
blaðsins á í trausti þess, að
þeir hugleiSi þessi mál —
því aS þessi málefni varða
alla, ábyrgðin hvílir á þeim
— og hvort aS þeir geti
ekki gert sitt til aS betri ár-
angur náist í því starfi aS
koma í veg fyrir aS börn
lendi í slíkum vandræSum
sem hér um ræSir og hjálpa
hinum. AS sjálfsögðu eru
ÞaS er: styttist á e-m hemp-
an í merk. ,,e-r verSur fyrir
skakkaföllum, lækkar í á-
liti". ÞaS er kunnugt frá 20.
öld í þessu samhengi: Skyldi
hafa stytzt á honum hemp-
an, þó hann gengist við þess
um krökkum. Höf. segir upp
runa óvísan. Mér kemur í
hug, aS hér sé aS baki efni
Skikkjurímna eða Möttuls-
sögu, um möttulinn, sem
sýndi „með svo ferlegum
hætti, aS þannig mundi
hann styttast, aS hann birti
með hverjum hætti, hver
hafSi syndgazt".
Hér hefur veriS drepiS á
nokkur atriSi, sem stanzaS
hefur verið viS viS fljót-
lega flettingu bókarinnar.
Þó að finna megi að einstök
um skýringum, ætla ég aS
yfirleitt sé fariS svo nærri
sanni sem auðiS verSur.
Þetta safnrit mun koma ýms
um aS góSu gagni. Þar er
ekki komiS aS tómum kof-
unum. VerSur vonandi fram
hald á þessum flokki bóka-
félagsins, sem kennir sig við
„íslenzk þjóðfræði", hvaS
svo sem í því heiti felst.
Svavar Sigmundsson.
vissir þættir þessara mála
þess eðlis, aS fyrst og
fremst sérhæft fólk þarf að
fjalla um þau, en hinu má
þó ekki gleyma, aS almenn-
ingur getur hvatt til þess að
betur sé búiS aS þessu starfi
á allan hátt.
650 börn.
I skýrslu barnaverndar-
nefndar kemur fram, aS
nefndin hefur haft afskipti
af málum 650 barna á árinu
1967 og er þaS 44 börnum
fleiri en áriS áSur. I þess-
um hópi voru 279 á aldrin-
um 7—16 ára, 231 piltur
og 48' stúlkur, sem höfðu
framiS 464 afbrot, en hliS-
stæðar tölur fyrir 1966 voru
324. Mest var þetta hnupl,
þjófnaður og innbrot eSa
234 slík tilfelli, 223 frömdu
piltar en 1 1 þeirra stúlkur.
Þá koma skemmdir og spell,
62 tilfelli, flakk og útivist
86 tilfelli, 46 snerti pilta en
40 þeirra stúlkur. Er þessi
flokkur langtíðastur hjá
stúlkunum, eins og sjá má
á tölunum. Ölvunarbrot
voru 43 talsins og snertu 1 8
slíkra brota 36 pilta, sem
voru 16 ára gamlir, og í 4
Framhald á bls. 7
\ I 5?
Drykkjuskapur algengasta
orsök vandræðaheimila
Frjáls þjóð — Fimmtudagur 5. desember 1968