Vikublaðið - 07.10.1994, Blaðsíða 8
8
VIKUBLAÐIÐ 7. OKTOBER 1994
'amfélagið
farsæld þjóðarinnar, hæfhi til þess að
yfirvega þau mál sem varða al-
mannaheill, og lagni við að koma
þeim í framkvæmd. Þessi dóm-
greind verður ekki lærð eins og
hvert annað fag, heldur mótast hún
af reynslu og byggir á almennri yfir-
sýn fremur en sérþekkingu.
Sú staðreynd að stjórnmálin eru
ekki fag er einungis ítrekun á þeirri
staðreynd að stjómmálin eru ekki
afmarkaður vettvangur eða starfs-
svið fáeinna manna sem lýtur ein-
hverjum sérlögmálum. Ekki er þó
þar með sagt að starf stjórnmála-
manna sé ekki þess eðlis að því fylgi
sérstakar siðferðilegar kröfur. Mér
virðist sem hin sérstaka skylda
stjórnmálamanna sé einkum tvíþætt.
Annars vegar að þjóna fulltrúum
sínum af fullri ábyrgð og heilindum;
hins vegar að koma heiðarlega og
kurteislega fram við samverkamenn
sína í stjómmálum. Fyrri skyldan er
frumskylda stjórnmálamannsins -
mikilvægi hennar einnar er sam-
bærileg við skyldu læknis gagnvart
skjólstæðingum sínum, gagnvart al-
menningi og gagnvart starfinu sem
slíku, því hæfni stjórnmálamannsins
ræðst af því hvernig hann þjónar al-
menningi („skjólstæðingum“ sín-
um).
Hvernig ber að skilja frumskyldu
stjómmálamannsins? Sú skylda að
þjóna fulltrúum sínum af heilindum
er býsna opin fyrir túlkunum og til
að gefa henni raunhæft inntak til
viðmiðunar tel ég nauðsynlegt að
tengja hana við hina siðferðilegu sýn
á stjómmálin. Einar Oddur Krijt-
jánsson sagði einu sinni ffá manni
sem var á hlaupum eftir fjöldanum
og svaraði þegar einhver spurði
hvert hann væri að fara: „Eg má ekki
vera að því að tala við þig, ég verð áð
hlaupa á eftir fólkinu - ég er nefni-
lega foringinn". Þessi dæmisaga
sýnir ágædega hvernig stjómmála-
menn eiga ekki að þjóna almenningi.
Ein leið til að orða þetta er að segja
að það sé skylda stjórnmálamanna
að þjóna almennings/>«7/ en ekki að
sveiflast eftír almenningsú/h/ eða
lúta kröfum flokksmanna í eigin
kjördæmi. Þetta felur það í sér að
heill almennings eða þjóðarinnar sé
eitthvað sem hægt sé að meta og
ræða með rökum, en sé ekki háð
sveiflum í skoðanakönnunum eða
tíðarandanum hverju sinni. Þetta
felur það aftur á móti ekki í sér að
einstakir stjórnmálamenn séu endi-
lega beztu dómararnir um það
hvaða ákvarðanir stuðla að almanna-
heill hverju sinni. Þá væri menntað
einveldi ákjósanlegri stjómskipan en
lýðræði. Valdsmenn í lýðræðisríki
eiga ekki að stjóma eins og þeir ein-
ir hafi vit á málum, heldur eiga þeir
að virkja fólk tíl samráðs og rök-
ræðna um úrlausnarefni stjórnmál-
anna. Almannaheill er ekki hægt að
aðskilja fyllilega frá almannavilja og
hann á að vera í stöðugri mótun í
opinberri þjóðmálaumræðu. Þjóð-
þingið sjálft á að vera vettvangur
slíkrar umræðu, enda lýðræðishug-
sjónin sú að þar sé stjórnmálum ráð-
ið til lykta með rökræðum en ekki
valdbeitingu.5
Þessi sýn á lýðræðið sem stjórn
skynsamlegrar savirædu þegna og
þingmanna felur í sér ótrúlega mörg
atriði sem skipta sköpum fyrir sið-
ferði stjórnmála. Ég mun aðeins
tæpa á fáeinum atriðum:
• Slík samræða krefst margvís-
legra eiginleika af hálfu einstaklinga,
svo sem sannsögli og annarra heil-
inda, vilja til þess að ræða mál og
lúta rökum. Hún krefst þess einnig
að stjórnmálamenn miði ákvarðanir
sínar við heill og vilja þeirra sem þær
beinast að og hafa áhrif á.
• Slík samræða krefst ákveðinna
vinnubragða sem tryggja að al-
menningur sé upplýstur um gang
mála og geti fylgzt með umræðum
um þau. Þetta þýðir að mál séu eins
og kostur er unnin fyrir opnum
tjöldum og að fjölmiðlar hafi greið-
an aðgang að upplýsingum, t.d. um
alla notkun almannafjár. Það er síð-
an skylda fjölmiðla að fjalla um þess-
ar upplýsingar á ábyrgan, gagnrýnan
hátt.
• Lýðræðishugsjónin felur það
loks í sér að stjórnmál séu til lykta
leidd með rökræðum en ekki hrossa-
kaupum eða annarri hernaðarlist.
Reyndin hefur hins vegar orðið sú
að þingið er „vettvangur fyrir rök-
ræður, sem settar eru á svið“6 til þess
að hafa áhrif á kjósendur í gegnum
fjölmiðla, enda úrslitin fyrirffam
ráðin.
Frumskyldu stjómmálamanna,
ábyrgð þeirra gagnvart almenningi,
má því útlista útfrá lýðræðishug-
sjóninni. Og þyki orð mín um fram-
kvæmd hennar eitthvað óraunhæf,
þá breytir það engu um mikilvægi
hennar sem viðmiðunar fyrir við-
leitni manna til úrbóta. Siðferðis-
hugsjónir risu ekki hátt ef þær færu
aldrei út fyrri viðtekinn „praxís“!
En víkjum nú að hinni meginsið-
ferðisskyldu stjórnmálamannsins
sem er samskipti hans við aðra
stjórnmálamenn. Eg hef þegar sagt
að frumskylda stjórnmálamannsins
sé gagnvart almenningi og þess
vegna eiga skyldur hans .gagnvart
samstarfsmönnum að lúta ffurn-
skyldunni. Að öllu jöfnu þýðir þetta
að gott samstarf milli valdsmanna
greiði fyrir því að þeir sinni stjórn-
málaskyldum sínum. En í sérstökum
tilvikum þýðir þetta að stjórnmála-
Hjartagátan
Setjið rétta stafi í reitina neðan við krossgátuna. Þeir mynda þá kvenmannsnafh. Lausnarorð krossgátunnar í síðasta blaði er Hvaleyri.
A = 1 :
Á = 2 :
B = 3 :
D = 4:
Ð = S
E = 6
É = 7
F = 8
G = 9
H = 10
1 = 11
í = 12
J = 13
K = 14
L = 15
M = 16
N = 17
o = 18
Ó = 19
P = 20
R = 21
S = 22
T = 23
U = 24
Ú = 25
v = 26
x = 27
Y = 28
Ý = 29
Þ = 30
Æ = 31
Ö = 32
menn verði að veita hver öðrum
gagnrýnið aðhald. Þetta felur það til
dæmis í sér að þegar hollusta gagn-
vart flokksbróður og þjónusta Við al-
mannaheill rekast á verður bróður-
lega skyldan að víkja. Þetta þýðir
það einnig að flokksþægð má aldrei
verða svo sterk að hún beri stjórn-
málaskylduna við almenning ofur-
liði. Þetta er stundum orðað útfrá
samvizku stjórnmálamannsins, að
honum beri skylda til að taka á-
kvarðanir í málum samkvæmt beztu
vitund. En þá verður að minna á að
hann hefur ekki bara „prívat sam-
vizku“ heldur á samvizka hans
stöðugt að vera upplýst af kröfunni
um að gera það sem stuðlar að far-
sæld þjóðarinnar.
Þetta eru almenn atriði sem í raun
varða sjálfsagða hluti og stjórnmála-
menn sem rækja starf sitt af ábyrgð
vita fullvel. Það fer hins vegar ekki á
milli mála að brýnt er að leita leiða
bæði til þess að efla hina siðferðilegu
sýn á stjórnmálin og til þess að fylgja
henni eftir, ef svo má segja, með
auknu aðhaldi og eftirliti með störf-
um stjórnmálamanna. Markmiðið
væri þá að skýra ábyrgð valdhafa og
þar með að gera það betur kleift en
nú að draga þá til ábyrgðar fyrir
embættisfærslu. Þetta þyrfti að gera
á tvo vegu. Annars vegar þurfa
stjórnmálaflokkarnir að einbeita sér
að því að þjálfa menn til þátttöku í
' stjórnmálum og gera sérstakar sið-
férðiskröfur til leiðtoga sinna því að
þeir eru öðrum fyrirmynd. Hins
Vegar er brýnt að skrá siðareglur
sem giltu um embættisfærslur í mál-
um þar sem mestar líkur er á því að
valdsmenn þjóni sérhagsmunum
sínum fremur en almennings. Þetta
á sérstaklega við um embættaveit-
ingar og um meðferð almannafjár,
sem og reglur sem ætlað væri að
koma í veg fyrir hagsmbnaárekstra
vegna starfá stjórnmálamanna á öðr-
unv sviðúm samfélagsins. Slíkar
teglur geta verið afar þörf áminning
og léiðsögn jafnt fyrir kjörna og
skipaða ráðamenn, auk þess sem þær
gætu verið mikilvæga vörn gegn
spillingu og veitt aðhald umfram
það sem Iög og almennar siðareglur
gera.
Eg tel þó að brýnast sé að breyta
hinum óskráðu siðareglum sem
gilda um starf stjórnmálamanna.
Það gerist með því að auka virðingu
fyrir almennu siðferði annars vegar
og fyrir lögum hins vegar. Einn
meginvandinn í íslenzku samfélagi
er hve erfiðlega okkur gengur að
virða almennar reglur og menn vilja
heldur leysa mál hver efdr sínum
sérleiðum hverju sinni. Fámennið á
eflaust ríkan átt f þessum ósið.
Helzti ávinningurinn af því að móta
siðareglur í stjómmálum væri ef-
laust það uppeldisgildi sem það hefði
fyrir stjórnmálamenn að íhuga það
hverjar stjórnmálaskyldur þeirra
eru. Með því myndu stjórnmála-
menn gera það opinbert hvernig
þeir „skuldbinda sig til þess að vinna
störf sín og biðja jafnframt um að
verða metnir efrir því hvernig þeim
tekst að virða þær skuldbindingar11.7
Slík umræða myndi því efla hina sið-
ferðilegu sýn á stjórnmálin en hún
er forsenda þess að raunvemleg sið-
væðing stjórnmála eigi sér stað.
1 Sbr. umfjöllun Páls Skúlasonar uin stjórn-
mál í Pælingum (Ergo 1987).
2 Sjá t.d. Jiirgen Habennas, „The Classical
Doctrine of Politics in Relation to Socjal
Philosophy“, Theory and Practice, þýð.
John Viertel (Beacon Press 1973), s. 41-
81.
3 Niels I. Meyer, K. Helveg Petersen og
Villy Sorensen, Uppreisn frá miðju, þýö.
Ólafur Gíslason (Om og Örlygur 1979), s.
62.
4 Sjá grein mína, „I leit að lýðræði“, Skímir
(haust 1991), 474-479.
5 Sjá D.D. Raphael, Problems of Political
Philosophy (MacMillan 1970), s. 150, og
S.I. Benn & R.S. Peters, The Principles of
Political Thought (Collier Boóks 1964), s.
417.
6 Uppreisn frá miðju, s. 62.
7 Sigurður Kristinsson, Siðareglur (Rann-
sóknarstoíhun í Siðfræði 1991), s. 35.