Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.2005, Síða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. júlí 2005 | 9
undrað ár eru liðin frá fæðingu hans
AP
s tíma og lagði áherslu á að taka afstöðu til þess sem var efst á baugi hverju sinni.
Eins og fram kom í nýlegri Les-bókargrein Geirs Svanssonar(25.6. ’05) er hugsun Sartressumpart sprottin úr jarðvegi
síðari heimsstyrjaldarinnar, þar sem öll
viðtekin gildi eru fótum troðin. Við
stríðs- og umsátursástand eru ein-
staklingar líka óvenju oft knúnir til af-
stöðu og ákvarðana sem geta ráðið lykt-
um um líf og
dauða. Á slíkum
úrslitastundum
rekur einstaklingurinn sig
á það, að mati Sartres, að
hann hefur ekkert raun-
verulega til að reiða sig á,
hann verður einfaldlega
að velja í angist og ör-
væntingu og standa og
falla með vali sínu.
Kenning Sartres er að
það haldleysi tilverunnar
sem afhjúpast á stundum
sem þessum, þegar til úr-
slita dregur í lífi manns, sé
í raun ekki undantekning
heldur regla. Í reynslunni
birtist það vissulega sem
undantekning, en það er
vegna þess að dags-
daglega dylja veggir venja
og siða fyrir okkur þá staðreynd að allt
hvílir á okkar eigin vali. Með greiningu á
tilvistarkjörum mannsins má hins vegar
leiða þessa staðreynd í ljós og það gerir
Sartre með margvíslegum hætti í fyrri
ritum sínum. Í því tilliti skiptir vitundar-
kenning hans mestu máli. Inntak hennar
er að í raun er vitundin ekkert; hún bein-
ist einungis að því sem er og tengist því í
stöðugri neitun. Vitundin er því eins
konar glufa í veruleikanum sem gerir
það kleift að hlutirnir geta birst í merk-
ingu sinni. Í vitundarathöfnum okkar er-
um við sífellt að bregðast við aðstæðum
okkar og gefa þeim gildi og mikilvægi.
Þar með losar vitundin okkur jafnan úr
viðjum þess sem er, yfirstígur það með
því að áforma sig í möguleikum. Þetta
hefur Sartre til marks um að vitundin sé
frelsi.
Staðveran og handanveran
Öll áform mín myndast við aðstæður
sem ég er í hverju sinni. Aðstæðurnar
eru ofnar úr tveimur þáttum sem Sartre
kallar staðveru (facticité) og handanveru
(transcendence). Staðveran
er heild þeirra staðreynda
sem einkenna hlutskipti
mitt, svo sem líkami minn
og erfðir, fjölskylda mín og
sú menning sem ég fæðist
inn í. Staðveran er því þau
spil sem ég hef fengið á
höndina gefin ef svo má
segja. Handanveran er aft-
ur á móti það hvernig ég
spila úr þeim, hvað ég geri
úr mér á grundvelli þessara
staðreynda. Líf hvers ein-
staklings einkennist ekki
síst af því hvernig hann
vinnur úr sínum efnivið,
hvaða vægi hann gefur hlut-
skipti sínu og hvernig hann
nýtir sér möguleikann á að breyta því.
Það er lykilatriði í kenningu Sartres að
hann telur enga leið að segja fyrir um
hvernig einstaklingum reiðir af í ljósi
einhverra staðreynda, svo sem að hann
sé líkamlega fatlaður. Menn bregðast á
ólíkan hátt við slíkum staðreyndum og
skapa sér hlutskipti sitt að því leyti til.
Í þessu samhengi vakna spurningar af
siðferðilegum toga: geri ég mér grein
fyrir því að með því að bregðast við að-
stæðum mínum, þá er ég að ákveða gildi
þeirra og að ég ber ábyrgð á þeim
ákvörðunum? Með öðrum orðum: axla
Frelsi og ábyrgð í
kenningu Sartres
Vilhjálmur Árnason
Eftir Vilhjálm Árnason
vilhjarn@hi.is
Fyrstu kynni mín af Jean-PaulSartre og hugmyndum hansvoru af lestri fyrirlestursinsTilverustefnan er mann-
hyggja sem Sartre flutti í París í október
1945. Í þessum fyrirlestri útskýrir
Sartre grunnhugmyndir tilvistarstefn-
unnar eða existensíalismans svokallaða.
Þar kemur meðal annars fram að mað-
urinn að mati
Sartres er dæmd-
ur til frelsis og
ábyrgðar á eigin
lífi og er sífellt að áforma
líf sitt.
Það sem helst vakti at-
hygli mína við lestur text-
ans í fyrstu var frásögn
Sartres af nemanda
nokkrum sem leitaði til
hans í vanda. Þetta var á
dögum seinni heimsstyrj-
aldarinnar og þurfti nem-
andinn að taka erfiða
ákvörðun. Hann þurfti að
velja á milli tveggja ólíkra
lífskosta. Annar kosturinn
var sá að fara og berjast
með andspyrnuhreyfing-
unni gegn Þjóðverjum til
þess að freista þess að
frelsa föðurlandið. Hinn
kosturinn var sá að vera um kyrrt hjá
einstæðri móður sinni henni til stuðnings
í lífinu. Hér toguðust á hagsmunir heild-
arinnar annarsvegar þar sem hann legði
eitthvað af mörkum fyrir þjóð sína og
hinsvegar stuðningurinn við móður sína
sem hafði verið svikin af föður hans og
hafði einnig misst eldri son sinn sem
drepinn hafði verið af Þjóðverjum.
Hvað gat hann tekið til bragðs? Eins
og títt er með nemendur leitaði hann til
kennara síns Jean-Paul Sartre í þeirri
von að mega fá ráð í vanda sínum. Svar
Sartres var stutt og hnitmiðað: „Þú ert
frjáls, veldu þ.e.a.s. finndu einhver úr-
ræði.“ Svo mörg voru þau orð.
Kennarinn Jean-Paul Sartre
Sartre þótti allsérstæður kennari sam-
kvæmt því sem haft er eftir fyrrverandi
nemendum hans. Hann var óformlegur í
fasi og framkomu ólíkt því sem tíðkaðist
á þeim tíma. Hann reyndist vinalegur,
sat oftast í stól við kennslu sína og ræddi
við nemendur án fyrirlestra-
blaða rétt eins og jafningjar
og félagar tala saman.
„… við höfðum aldrei séð
neitt í líkingu við þetta,“ er
haft eftir einum nemanda
hans. Sartre lagði ríka
áherslu á að nemendur
væru ábyrgir og gagnrýnir í
hugsun, bæði gagnvart
sjálfum sér og eigin skoð-
unum og hinum ytri veru-
leika. Hann þótti afskaplega
afslappaður gagnvart
reglum og hefðum skólans.
Hann hélt ekki utan um við-
veru nemenda, beitti engum
refsingum og hvatti þá ekk-
ert sérstaklega til þess að
taka niður glósur í kennslustundum né
heldur lagði hann áherslu á próf og ein-
kunnir. Einnig fylgir það sögunni í end-
urminningum nemenda hans að í
kennslustofunni mátti reykja og þegar
tók að vora urðu menn allfrjálslegir og
fóru úr jökkum og losuðu bindi. Það hef-
ur því ekki þótt undarlegt að Sartre fékk
stundum viðurnefnið „anarkistinn“ eða
eins og einn nemenda hans komst að orði
þegar rætt var um Sartre: „Þetta er
Jóhann Björnsson
Eftir Jóhann Björnsson
johannbj@retto.is
Existensíalistinn
í kennarastólnum