Mánudagsblaðið - 24.04.1950, Síða 7

Mánudagur 24. apríl 1950
MANUDAGSBLAÐIÐ
7
BENEDIKT GÍSLASON frá Hofteigi:
KILPUR ARNORSSON
hverjir sóru fyrir Grundar- gerður að litlum karh
mál á Alþingi þ. á. Það blas-
kannski fyrir borgun.
Ósvífin afbökunarhneigð á
þessum fræðum, kemur sín-
um meisturum aðeins í sjálf-
heldu, svo allir sjá hvar þeir
eru staddir og hvar þá er að
finna, eins og Ijónið sem búið
er að láta inn í búr. Þeir
Kolbeinn og Þorsteinn eru
rnenn Smiðs og eiga skilið
sama hrós og hann, og það
er svo fyrir að þakka að
skáld skilja oft eftir hvaða
reglum listrænt skáldverk fer
í byggingu. Þó fræðimenn
rausi eins og kerlingar. Ef
saga kvæðisins um Kolbein
og Þorstein er önnur en saga
þess um Smið, er listræni
kvæðisins í byggingu og
heildarsvip ekki til. Þá er
það bara molar, og sundur-
lausir, og stefna skáldversk-
ins engin. En hver mundi svo
Kolbeinsson í liði Smiðs?
Vopnaburði annarra manna
en höfðingja mundi skáldið
ógjarnan lýsa, iþó hann að
sjálfsögðu, í listrænu verki,
lýsi falli höfðingjans. En nú
er vitað um þá flesta í Smiðs
för. En það er einmitt líklegt
að þessi Kolbeinsson sé Jón
Langur, og er þetta ekki
verri skýring á uppruna hans
en þær sem upp hafa komið
af engri fræði. 'Hann mundi
sennilega sonur Kolbeins
Þorfinnssonar kirkjuprests á
Hólum d. 1342, en Þorfinn-
ur borið nafn þeirra félag-
anna, Þorvarðar á Hofi og
Finniboga á Grenjaðarstöð-
um, og fæddur um líkt leyti
og Þverárfundur varð. Það er
nokkurn veginn víst, að hinn
mikli auður Hofverja lendir
í Ásauði í Kelduhverfi því
síðar sést það hversu Ásauð-
ur er gildur af jarðeignum
í Múlaþingi. Hafa þeir senni-
lega tengst, Þorvarður og
Finnbjörn, og auður þeirra
með þeim tengdum komizt að
mestu á eina hönd. Eftir lif-
andi mönnum láta menn þó
ekki börn sín heita á þessum
tíma, en sá sem þetta ritar
hefur ekki komizt að niður-
stöou um það hvernig menn
gefa börnum sínum, nýnefni,
ef sú nafngifturegla hefur
verið uppi höfð, sem líklegt
má telja. Er hér um skáld-
fræði eina að gera, sem þó
má hafá ti-1 hliðsjónar ef ein-
hver grunnur undir rannsókn
væri til í þessum málum.
Kumpánarnir
Þorsteinn gat heitið höfð-
ingi í liði Smiðs og verið einn
af þessum „kumpánum“ sem
voru grið gefin eins og sagt
er um þá Orm Snorrason og
þorgeir Egilsson, og voru
„þeirra kumpánar". Þessi
skýring á kvæði Snjólfs, að
það sé eingöngu um Smiðs
menn, gefur líka skýringu á
ýmsu sem orðið hefur eigi
skýrt, eða ekki nógu vel at-
hugað.'Það sýnir um leið við-
horf sumra Eyfirðinga til
Þessa , biskupsmáls.
Kvæði Snjólfs
Kvæðið er að öllum líkum ort
af Þverárklaustursmunki, og
og sýnir þá að þeir Klaustra-
menn í Eyjafirði hafa ekki
verið á móti Skalla, sem að
líkindum hefði látið, en ekk-
ert er vitað um þá á Möðru-
vallaklaustri, en áður fyrr, á
dögum Lárentíusar biskups
á Hólum, 1927—31, voru við-
sjár með klaustramönnum á
Möðruvöllum og Hólabisk-
upi, og gæti aldan um mót-
þróa Eyfirðinga við Jón
Skalla verið þaðan runnin, þó
um 30 ár væru liðin frá þeim
atburðum. «En um leið og
Snjólfs kvæði er álit Þverár-
klaustursmanna á þessum
málum, verður það líka álit
þeirra inn-Eyfirðinga á þess-
um málum, því ætla má að
þeir Klaustramenn hafi
skapað almenningsálitið í
kirkjumálum á sínum vett-
vangi. Verður þá skiljan-
legra hversu auðtryggir
Smiðs menn voru í gisting-
unni á Grund, þar sem þeim
dettur ekki einu sinni í hug
að halda vörð á staðnum um
nóttina. . Mótþróinn gegn
iMöðruvallabiskupsdæmi í
austari parti Suður-Þingeyj-
arsýslu og allri Norður-Þing-
eyjarsýslu gat náð inn í rað-
ir Eyfirðinga sjálfra, þó ekki
sé frá sagt, eða ekki hafi ver-
ið hægt að hafa hann uppi
fyrir ofríki þeirra út-Eyfirð-
inga. Ekki var þessi mót-
þrói svo vitlegur, þegar alls
er gætt, að þetta megi ekki
láta sig gruna, enda hnígur
saga GrundamHelgu að
þessu, í móttökunum við
Smiðsmenn. Svo hræðir
Grundarbardagi alla karl-
menn í Eyjafirði, að þeir
skella skuldinni á konu, og
það þykir góð fræði 145 ár-
um síðar, að taka það fram
að þessi kona hafi látið taka
Smið af. Málið skýrist mjög í
róturn sínum af þessum at-
hugunum.
K. í lögfræðinni
Það er allt af sömu rótum
runnið hjá fyrirlesaranum.
Það sem hann sagði um eftir-
mál Grundarbardaga og það
sem hann var búinn að segja
um sjálfan bardagann. Reyna
að horfa fram hjá staðreynd-
um og koma með vífilengj-
ur eins og lögfræðingur í
vondu máli. Tylftareiðarnir á
Alþingi ganga „fyrir Grund-
armál“ og munu allir skilja
hverjir eru að sverja í þess-
um málum og fyrir hvað þeir
eru að sverja. Ormur Snorra-
son er hirðstjóri þá og fylg-
ist að líkindum með málinu.
Hinsvegar er það ekki vitað
ir þó við rýnendum 1 þessa
sögu að eigi hafi margir
höfðingjar komið svo við
Grundarbardaga, að þurft
hafi að bjóða þeim eiða til
þess að hreinsa sig af þátt-
tökunni. .
Hér væri freistandi að ætla
að það hafi verið þau Grund-
arhjón ein, eða kannske
bara Helga, sem af eigin ósk
hefur viljað leggja eið til
þess að fyrirbyggja orðróm'
um gestbeinasvik við þessa
menn, og mundi Ormur hirð-
stjóri ekki hafa haft neitt við
það að athuga. Þó er hér
talað um eiða í fleirtölu. Hitt
að Ormur Snorrason, og
kannske Þorgeir Egilsson,
hafi svarið fyrir það, að þeir
og aðrir Smiðs menn hafi
ekki ætlað til Eyjafjarðar til
þess að drepa menn, mundi'
ekki hugsað af öðrum en höf-
undi Ara fróða, og má því
þegja um slíkt sjónarmið.
Sömuleiðis er bezt að þegja
um alla hina löngu lögfræði-
legu túlkun fyrirlesarans á
aðstöðu Þorsteins Eyjólfs-
sonar til þessara mála. Þor-
steinn segir frá þessu sjálfur
þar sem hann segir að sveit-
ungar sínir hafi ófyrirsynju
í hel slegið Smið Andrésson,
og þarf því engar bollalegg-
ingar um það hvort Þorsteinn
hafi verið í Grundarbardaga
eða á einn eða annan hátt
verið riðin við þessi víg. Get-
ur fyrirlesarinn ekki hafa
farið öllum þessum þvælu-
orðum um þetta atriði, nema
til þess að reyna að fela
augljóst sjónarmið, því ef-
laust er honum kunnugt um
þetta.
Fégirnd Þorsteins
Auðvitað hélt fyrirlesarinn
fram hinni gömlu kenningu
um drengskap Þorsteins, að
hann hafi látið dæma Smið
bótamann af því að Hrafn
iBótólfsson er tengdasonur
hans. En þetta stangast ó-
notalega þegar þess er gætt
að Björn sonur Grundar-
Helgu er annar tengdasonur
Þorsteins. Átti Hrafn að taka
bætur eftir Smið af Grund-
ar-Helgu, „sem lét taka Smið
af“, „móður Björns svila
síns“, og hvaða þýðingu hafði
það fyrir fégirnd Þorsteins?
Gat Hrafn yfirleitt gengið til
þessara tengda og mægða, ef
þetta hafa allt verið ráðban-
ar Smiðs föðurbróður hans?
Það getur hver sem vill svar-
að þessu af sinni eigin fé-
girnd, og mati á sínum eig-
in heiðri. Jafnvel þó þess
finnist dæmi að Ari fj-óði sé
íoc !n. uoxcyns aórí w-.mfcwl
Skilríkjaleysið
Þá er það hin gamla stað-
hæfing, að Jón biskup skalli
hafi komið út skilríkjalaus til
biskupsdómsins á Hólum og
Eyfirðingar verið að verja
lands- og kirkjurétt með að-
förum sínum við hann. Þessu
er á allan hátt rétt lýst í
Smiðs sögu og geta hverjir
sem vilja kallað þann mann
skilríkjalausan til biskups-
dóms, sem erkibiskup og
kórsbræður hans kusu tiT
biskups og hafði svo verið
skipaður til starfsins af
manni sem hafði umboð til
þess af páfa. Eða hvernig
stóð á því að allir prestar
vestan Öxnadalsheiðar möttu
þetta sem full skilríki og all-
ir prestar fyrir austan
Reykjadal í biskupsdæminu
líka? Hinu var ekki neitað
í Smiðs sögu, að þetta fór
ekki alveg að venju, og sýnt
fram á það að komið hafi til
biskupskjör Jóns til Græn-
lands 15 árum fyr. En bisk-
upskjör Jóns sýnir hinsvegar
að hér var maður á ferð sem
hafði hlotið traust til þess
háttar embættis, og einu
sinni' verður öll venja fyrst
brotin, og munu þá engir sjá
skilríkjaleysi Jóns til bisk-
upsdómsins hvorki að lögum
né hæfni. Sannast þetta líka
á viðtökunum sem Jón fékk
af öllum almúga og prest-
um, er hann kom út, skip-
brotsmaður^ og var stórum
gjöfum sæmdur, og aldrei
blakað við honum orði af
miklum meirihluta presta í
biskupsdæminu.
Hann kom út 1359 og sat
í náðum að stóli til Katrínar-
armessu haustið 1361 er Þor-
steinn prestur Hallsson
„reisti sig móti honum“. Er
alveg sýnilegt að hér hefur
hinn gami Möðruvallaklaust-
urs-órói, frá dögum Lárents-
iusar biskups, gengið aftur,
og mun önnur saga liggja til,
nú óvituð, þó höggstaðurinn
á Hólabiskupi væri látinn
heita skilríkjaleýsi í þetta
sinn og Möðruvallaklerkum
fylgdu nú „að þessu óráði“,
eins og Einar prestur Haf-
liðason orðar það, prestar og
leikmenn í einu héraði, og
jarti af öðru, sem þó hefur
ekki verið heilt með öllu,
samanber Snjólfsvísur um
Smiðs menn.
Landstjórnar lögiræðin
En nú er komið að því sem
er rúsínan í pylsuendanum
í öllu þessu skipulausa mál-
þvargi fyrirlesarans, en það
er hinn útlendi uppruni
Smiðs Andréssonar. Senni-
lega hefur lögfræðingur og
prófesror, ef fyrirlesarinn er.
það, aldrei lagt út í ólög-
legri málflutning gagnvarti
sinni þjóð og sögu hennar.
Það er fyrst fram að taká,
að hinar gömlu heimildir,
sem mark er á takandi geta
ekki um útlendan uppruna
hans, og þarð þvert ofan í
venju þeirra manna sem frá
svona atburðum skýra, og sá
sem þetta ritar man ekki til
þess að neitt af heimildum
sem fyrirlesarinn hampaði
tveim sinnum framan í á-
heyrendur geti um það held-
ur. Þetta er tiltölulega nýtt
efni, að smjatta á. En Jún.
Pétursson segir að menn haff
haldið að þeir bræður Bótólf-
ur íyr hirðstjóri og Smiður
hafi verið útlendir, en segist'
halda það á engu byggt, og
er þetta álit hans kunnugt úr
Smiðs sögu. Fyrirlesarinn:
þóttist nú vita betur en Jón
Pétursson, jafnvel þó íslands-
saga kunni líklega aldrei að*'
meta það, og má segja að
lögfræðingar geri sig digra,
þegar þeir þykjast vita betur
og skilja en lærðir og snjallir
sögumenn, og frægir að af-
rekum eins og Jón Péturs-
son í þessari grein. Páll Egg-
ert segir líka í Æviskránum
sem komu út 1 haust að það
sé ekki víst að þeir bræðup
hafi verið norskir.
1
Taugarnar í suðu
En nú er í gegnum mikinn
graut að fara í máli fyrirles-
arans, sem allur virðist soð-
inn við háan hita. Ályktan-
irnar svo hæpnar að jafnvelí
taugar fyrirlesarans virtusf
ganga í samskonar bulli og
grautur í suðu. Getspekin!
virðist halda bezt, þar seml
það fundust úti í Noregí
nöfnin Bótólfur og Andrés og
feðgar að sifjum. Nú fékK
Steinn Dofri ekki að veral
með, og er þó þetta frá hon-
um komið, og hér með upp-
lýst, ef einhver skyldi halda
að fyrirlesarinn vissi eitt-
hvað um Noreg. Það er bara!
sá gallinn á þessari speki að
íslendingar og Norðmenrt
heita nokkurn vegin sömrc
nöfnum í báðum löndum og
bæði til Bótólfur og Andrés
á íslandi. Steinn Dofri veit;
líka um Smið Eiríksson úti'
í Noregi, en fyrirlesarinn)
hafnaði honum þar sem hanrt
vissi um tvo iSmiði á Aust-
urlandi svo sem hundrað ár-
um eftir lát Smiðs Andrés-
sonar. Vandaður fræðimaður
mundi ef til vill hafa sett’
þau nöfn í samband við það
sem haldið var fram í Smiðs
sögu um uppruna Smiðs
Andréssonar, en svona ' fer.
það þegar bækur verða fyrir.
þeim ósköpum að hafa ekki1
verið skrifaðar, og ómögulegt
að vita hvað mikið fyrirlesar-
inn hefur lesið af svoleiðis-
bókum.
Framhald á 3. síðu1