Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005 | 11
Óvænt slys sem setur lífið á hvolfer sagnabyrjun sem nú nýtur
mikilla vinsælda hjá rithöfundum
sem vilja hrista
upp í værukærri
miðstéttar til-
veru. Lífið verð-
ur aldrei samt
eftir bílslys, nátt-
úruhamfarir eða
óvænta árás á
götu úti. Paul
Rayment, sögu-
hetja nýjustu
bókar nóbels-
verðlaunahafans J M Coetzee Slow
Man, uppgötvar þetta sjálfur er
hann kastast af hjóli
við að lenda í árekstri
við bíl. Læknirinn
sem skoðar hann álít-
ur fótinn á honum of illa farinn eftir
slysið og ákveður að taka hann af og
þar með þarf Rayment, sem alltaf
hefur kosið að sjá um allt sjálfur, að
hleypa inn til sín hjúkrunarkonu og
aðstoð félagsþjónustunni honum
sjálfum til mikilla skaprauna.
  
Indverski rithöfundurinn VikramSeth, sem margir kannast efalít-
ið við fyrir söguna A Suitable Boy,
sendi nýlega frá sér bókina Two Li-
ves – eða Tvö líf og segir þar frá lífi
frænda hans og konu hans sem Seth
bjó hjá er hann fyrst kom til Bret-
lands. Tannlæknirinn Shanti ferðast
frá Delhi á Indlandi með lest til
Evrópu. Í Monte Carlo missti hann
annan handlegginn eftir störf hjá
læknadeild hersins í heimsstyrjöld-
inni síðari en starfar engu að síður
sem tannlæknir þar til hann fer á
eftirlaun. Þýski gyðingurinn Henny
flýr hins vegar Þýskaland 1939 áður
en móðir hennar og systir eru send-
ar í útrýmingarbúðir nasista. Til-
finningatengsl sögupersónanna
spila, að sögn gagnrýnanda Guardi-
an, stórt hlutverk í bókinni og þó
þær verði vissulega nánari með ár-
unum halda þær þó alltaf ákveðnum
hlutum útaf fyrir sig.
  
Nýjasta skáldsaga Zadie Smith,sem hlaut Withbread-
verðlaunin fyrir sögu sína White
Teeth, fær góða dóma jafnt hjá
breskum sem
bandarískum
fjölmiðlum. Bók-
in nefnist On
Beauty og er
virðingavottur til
breska rithöf-
undarins E. M.
Forsters. Í sög-
unni, sem til-
nefnd er til
Booker-
verðlaunanna, segir frá Belsey fjöl-
skyldunni, hvítum enskum fræði-
manni og bandarískri blökkukonu
sem starfar á sjúkrahúsi og börnum
þeirra – dóttur sem tekur banda-
rískri háskólamenningu báðum
höndum og tveimur sonum sem
annar er heittrúaður en hinn aðhyll-
ist rappmenningu og götubrask. Að
mati bæði breska dagblaðsins Gu-
ardian og New York Times tekst
Smith einkar vel að koma þessari
fjölbreytilegu og fjölmenningarlegu
fjölskyldu til skila á skemmtilegan
hátt og jafnframt endurgerir hún
hina vinsælu bók Forsters, How-
ard’s End, á mjög svo frumlegan
hátt.
  
Árásirnar á Bandaríkin 11. sept-ember 2001 og atburðirnir sem
fylgt hafa í kjölfarið í Írak hafa
beint athygli að því hve ónákvæmar
upplýsingar leynuþjónustustofnana
geta vanmeta hættuna sem stafaði
af Írökum því danska stofnunin
Forsvarets Efterretningstjeneste
gerði sig einnig seka um þau mistök
og bíður sérfræðingurinn Frank
Grevil, sem beindi sjónum manna að
þeim mistökum, nú dóms. Blaða-
maðurinn Charlotte Aagaard beinir
athyglinni að Grevil í bók sinni I Na-
tionens tjeneste sem fær góða dóma
hjá dagblaðinu Information sem
segir Aagaard opna dyr að veröld
sem sé flestum lukt jafnframt því
sem hún dragi upp mynd af manni
sem sumir telji hetju en aðrir sjálf-
hverfan svikara.
Erlendar
bækur
J M Coetzee
Zadie Smith
É
g held að ég hafi skrifað mína síð-
ustu skáldsögu. Þær verða ekki
fleiri,“ segir Graeme Gibson án
þess að votti fyrir tilgerð. Hann
hefur fram til þessa skrifað fjór-
ar skáldsögur: Five Legs (1969);
Communion (1973); Perpetual Motion (1982) og
Gentleman Death (1993). Hvorki há elli né
heilsubrestur háir manninum, Gibson er á besta
aldri (fæddur 1934) og við hestaheilsu. Hann hef-
ur einfaldlega gefið nóg í þessa ákveðnu bók-
menntagrein: „Bækurnar mínar eru ólíkar inn-
byrðis en eru allar mjög
persónulegar, þótt þær séu
ekki sjálfsævisögulegar.
Þær er ákafar, áleitnar.
Með einni undantekningu liðu tíu ár á milli
hverrar þeirra og nærri þrír áratugir úr ævi
minni hafa farið í þessi skrif. Hver þeirra fjallar
á sinn hátt um allt það sem mér lá á hjarta á
hverjum tíma, allt – skrifin voru tilraun til að
koma lagi og merkingu á reynslu mína og hug-
myndir og huglægt ástand. Ekki í ævisögulegri
merkingu heldur frekar hvað varðaði tilfinningar
mínar, sálarlíf og hugmyndafræðileg áhyggju-
efni. Bækurnar voru hver á sinn hátt nokkuð
tyrfnar og í þeim öllum vomir yfir eins konar
missir.“
Skáldsögur Gibsons eru skrifaðar á eigin for-
sendum en ekki lesandans og þarf sá síðarnefndi
að leggja sig fram við lesturinn. Af þessum sök-
um hefur Gibson verið kallaður „writer’s writer“
eða „höfundur höfundar“ (sem er fegrunaryrði
fyrir trega sölu! segir Gibson og hlær). Fyrsta
skáldsagan, Five Legs, varð þó á endanum hálf-
gildings metsölubók, eftir að hafa verið hafnað af
útgáfufyrirtækjum í Bretlandi, Bandaríkjunum
og Kanada. Lítið „annars konar“ eða alternatíft
smáforlag tók bókina loks að sér og hún kom út
1969 í fæðingu eða endurfæðingu kanadískra
bókmennta en í þeirri endurreisn átti Gibson
drjúgan þátt með ýmis konar skrifum, skáldskap
og grasrótar-útgáfustarfsemi.
Metsöluhöfundur í þrjár vikur
„Þetta er erfið saga, svona vitundarflæði, og
ákaflega þrungin. Útgefandinn var reyndar
handviss um að hann mundi fara á hausinn við að
gefa bókina út. Honum til mikillar furðu, og mér
til léttis, seldist bókin afar vel; fyrstu fjóra eða
fimm mánuðin voru endurprentuð þrjú upplög.
Ég held að ekki allir hafi lesið bókina sem
keyptu. En þetta var svona menningarfyrirbæri,
einhvers konar költbók. Enginn hafði skrifað
sögu í líkingu við þessa í Kanada. Hún var undir
miklum áhrifum frá Malcolm Lowry, William
Faulkner, höfundum sem ég hafði miklar mætur
á. Ég steypti reyndar þekktum metsöluhöfundi á
sjöunda áratugnum, Jaqueline Susan, úr söluhá-
sæti þarna um skeið. Hún dró mig svo reyndar
uppi skömmu síðar,“ segir Gibson og hlær.
Annarri bók Gibson, Communion, var vel tekið
af gagnrýnendum þótt salan væri heldur tregari.
„Bókin stóð í býsna mörgum. Sagan var í heild
sinni eins konar tilbrigði við tilvistarangist eða
örvæntingu. En, hún var líka mjög fyndin, er
mér sagt! Hægt er að líta á hana sem eins konar
táknsögu þar sem ég gagnrýni Bandaríkin og
það sem þau aðhöfðust um þær mundir. Örvænt-
ingarfull söguhetjan endar ævi sína í Bandaríkj-
unum, þegar hópur villuráfandi barna kveikir í
honum úti á götu!“
Áratugur leið þangað til næsta skáldsaga Gib-
son kom út. „Í Perpetual Motion fjalla ég um in-
flytendur í Kanada en undirliggjandi spurning í
verkinu er, af hverju við snerumst svona fljótt
gegn náttúrunni, fórum að hata hana, eða í það
minnsta sýna henni fullkomið afskiptaleysi.
Næsta, nýjasta og að líkindum síðasta skáldsag-
an, gefin út 10 árum síðar er Gentleman Death.
Hún er skrifuð á nokkrum veruleikaplönum, ef
svo má segja, og skrifin sjálf og skáldskap-
artæknin að vissu marki afhjúpuð.
Frjáls eins og fuglinn
Þótt Gibson kunni að hafa lagt skáldsöguna á
hilluna er hann ekki hætur að skrifa og gefa út
bækur. Þessa dagana er að koma út eftir hann
bókin The Bedside Books of Birds, en Gibson er
mikill fuglavinur. Bókin er ekki venjuleg fræði-
eða náttúrufegurðarbók: Hún samanstendur af
fleygum setningum, textum, goðsögnum, skáld-
skap og tilvísunum sem tengjast fuglum og
tengsum manna við fugla í gegnum tíðina. „Í
bókinni eru t.d. sögubrot eftir Gabriel Garcia
Marquez, Italo Calvino o.fl. en líka atvikssögur
venjulegs fólks, náttúrupplifanir, ljóð og goð-
sagnir héðan og þaðan, frá hröfnum Óðins og upp
úr! Í bókinni eru svo um 120 ljósmyndir í fullum
intýri víðs vegar um heiminn hafa iðulega endað
með ósköpum. Mér þykja Íslendingar færa stóra
fórn en upp á svipað hefur maður svo sem horft í
eigin heimalandi, þótt meðvitund stjórnvalda hafi
aukist undanfarna áratugi.“
Ísland er sögn
Gibson liggur annars ekki á hrifningu sinni á
landinu og náttúru þess. „Við fengum tækifæri til
þess að fara í vikulanga skoðunarferð um landið,
og þá aðallega með ströndinni. Ég hef komist að
því að Ísland er meira sögn en nafnorð: landið er
á stöðugri hreyfingu, í sífelldri mótun. Það hefur
veitt mér ónælda ánægju að skoða þessa ein-
stæðu náttúru. Þekktur jarðfræðingur hefur
haldið því fram að jarðfræðin/jarðlögin sýni
ómeðvitund náttúrunnar. Á Íslandi fær maður
nasasjón af ómeðvitaðri vitund eða lífi Íslands.
Við Margaret [Atwood] erum þegar farin að gæla
við þá hugmynd að koma aftur.“
Gibson hrósar aðstandendum Bókmenntahá-
tíðar í Reykjavík fyrir gott skipulag og skemmti-
lega hátíð. „Allir þeir sem við höfum átt sam-
skipti við hafa hrifið okkur með hreinskilni en
einnig ákveðnu kæruleysi, sem ég kann vel við,
og íróníu, húmor. Ég var sérstaklega hrifin af
ræðu borgarstjórans ykkar á opnunarhátíð: þið
eruð heppin að eiga svona menningarlegan
stjórnmálamann! Það hefur verið gaman að hitta
aðra rithöfunda og einkar ljúft var að hitta Thor
Vilhjálmsson aftur en við hittumst á annarri bók-
menntahátíð fyrir mörgum árum. Það er svo
margt gott við svona hátíðir. Við fórum t.d. að
lesa Halldór Laxness til að undirbúa komu okkar
hingað. Ungir íslenskir höfundar hljóta að hafa
gott af því að hitta aðra höfunda héðan og þaðan
úr heiminum. Þetta er gott framtak og vel rekið.“
lit en bókin sjálf losar 380 síður. Fuglar hafa frá
öndverðu verið tengdir ímyndunarflugi og hinum
mannlega anda – það eru engir fuglar í helvíti.
Fuglar tengjast nefnilega því besta í okkur.“
Gibson fer á flug þegar hann ræðir um bókina
sína. Hann er mikill fuglaskoðandi en setti sér þá
reglu snemma að halda ekki tölu yfir „séða
fugla“, með því væri komin einhver samkeppni í
spilið sem gæti skemmt nautnina... „Ég held að
vísu skrá yfir þá fugla sem ég sé úr húsinu heima
í Toronto, það er allt í lagi, en fuglaskoðun er í
mínum huga ekki keppnissport, heldur leið til að
tengjast og fara inn í náttúruna.“
Umhverfismál mikilvægari en allt
Gibson bendir á að áhugi á fuglum hafi aukist til
muna síðustu áratugi. Þannig ku um 80 milljónir
manna í Bandaríkjunum skoða fugla. „Fjöldinn
hefur þrefaldast á tíu árum. Veistu að í Toronto-
borg hefur sést til 385 tegunda. Talan er svipuð í
New York og London! Ég veit það auðvitað ekki
fyrir víst hverju þessi aukni áhugi á fuglum sætir
en ég held að þetta tengist því að við vitum að
náttúran, dýrin eru að líða undir lok, að hverfa.
Sinnuleysi okkar í umhverfismálum er glæp-
samlegt. Umhverfismálin eru mikilvægari en allt,
þar með talið heilbrigðiskerfið og hryðjuverka-
varnir. Fuglarnir tengjast mannssálinni en hana
megum við ekki selja.“
Fuglavinurinn lætur ekki sitja við orðin tóm en
hluti af hagnaði bókarinnar fer til að styðja ný-
stofnaða fuglarannsóknastofnun í Kanada en
sonur hans vinnur hjá fyrirtækinu. Sjálfur sat
hann í The World Wild Life Fund í Kanada. Sem
náttúrverndarsinni furðar hann sig á fram-
kvæmdum við Kárahnjúka og áherslu íslenskra
stjórnvalda á þungaiðnað. „Þetta hljómar eins og
stórkostlegur umhverfisglæpur. Á sama tíma er
landið kynnt sem ósnert og hreint. Svona æv-
Það eru engir fuglar í helvíti
Graeme Gibson, gestur Bókmenntahátíðar í
Reykjavík 2005, er einn þekktasti rithöfundur
Kanadamanna. Hann er baráttumaður, ekki
bara í bókmennta- og menningarmálum heldur
einnig á sviði dýra- og náttúruverndar.
Eftir Geir Svansson
geirsv@internet.is
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Morgunblaðið/Jim Smart
Graeme Gibson Nýjasta bók Gibsons fjallar um fugla.
’Sinnuleysi okkar í umhverfismálum er glæpsamlegt. Um-hverfismálin eru mikilvægari en allt, þar með talið heil-
brigðiskerfið og hryðjuverkavarnir. Fuglarnir tengjast
mannssálinni en hana megum við ekki selja.‘