Mánudagsblaðið - 17.07.1950, Blaðsíða 3

Máííudaéurixm' jLt. júlí

g
3
Dr. Sveinn Bergsveinsson:
UM UPPLESTU
Þegar ég fyrir nokkru rit-
aði hér í blaðið umsögn um
upplestur Steingerðar Guð-
mundsdóttur, drap ég á
nokkrar grundvallarreglur í
upplestri, en í svo stuttri
umsögn var vitanlega ekki
hægt að minnast á nema fátt
eitt. Jafn andlega sinnuð
þjóð og Islendingar eru að
sjálfsögðu hneigðir til flutn-
ings listrænna verka eftir
sjálfa sig og aðra, kemur það
berlega í ljós bæði í útvarpi
og eins á mannfundum. En
segja verður hverja sögu eins
og hún gengur. Miðað við
bókmenntahneigð okkar
stendur lestrarmenningin hjá
okkur á lágu stigi miðað við
aðrar þjóðir, og sérstök upp-
lestrartækni hefur ekki verið
kennd nema í þeim fáu leik-
skólum — eða námskerðum,
sem einstöku leikarar hafa
tekið að sér, en þá sækja
fyrst og fremst ung fólk, sem
hefur sérstaklega leiklist í
huga. Þar að auki veit ég ekki
um kennslu í þeirri grein,
nema námskeið Sigurðar
Skúlasonar og . að Haraldur
Björhsson auglýsir sig sem
talkennara í símaskránni. Clm
nemendafjölda þeirra er mér
ókunnugt. Hitt er kunnara,
að flest ijóð og sögur, sem
flutt er opinberlega, er þulið
af fólki, sem ekki hefur nasa-
sjón af flutningstækni list-
rænna verka.
Af sjálfu sér leiðir,
að með því móti getur engin
lestrarmenning skapast í land
inu, og verðum við því ávallt
eftirbátar annarra þjóða,
nema úr rætist. Þorri unglinga
í- framhaldsskólum • landsins
eru lélega læsir, enda hefur sú
kunnugt um undirstöðuatriði
listrænni. tækni.
Mér vitanlega hefur ekkert
verið ritað um tækni í flutn-
mgi hins talaða orðs. Hver
sem löngtm hefur til, hefur
látið ljós sitt skína og skákað
í því skjóli að þjóðin geri eng-
ar kröfur í þessu efni, sem
ekki er von, þar sem engin
hefð hefur skapazt á þessu
sviði. En það réttlætir ekki,
að við leggjum ekki rækt við
hið talaða orð á borð við aðr-
ar þjóðir.
Nú er það svo, að listrænn
upplestur er hvorttveggja í
senn, lærð tækni og meðfædd
listgáfa. Undir yfirskíni hinh-
ar meðfæddu listgáfu koma
menn fram með flutning
skáldskapar án tæknilegrar
kunnáttu, og þeir sem veita
leyfi til slíks flutnings kinoka
sér við að sía það frá, sem ó-
not'hæft er, meðfram af kunn-
áttuskorti á þessu sviði og
meðfram af því, að synjun
um flutningsbeiðni er aðiljum
mjög viðkvæmt mál, eins og
öll listræn starfsemi yfirleitt.
En hér eru orð prófessors
Sigurðar Nordals í fullu gildi,
sem mig minnir að hann hafi
sett fram oftar en einu sinni:
„Það er regindjúp milli vilja
mannsins og getu“. Vil og dul
tælir virða sonu, segir höfund-
ur Hávamála og gildir það
ekki sízt um upplesturinn.
Eitt er enn, sem háir upp-
lestrarmenningu okkar, og
það er nafnið sjálft. Þar á
Ríkisútvarpið ekki minnstu
sökina. Allur flutningur skáld
skapar er nefndur „upplestur"
ir þessi takmörk og reyndi að
flytja kvæði sitt af óeðlileg-
um fítonskrafti án nokkurrar
kunnáttu í flutningstækni.
Slík gönuhlaup meiða eyru á-
heyrenda jafnmikið og ef aló-
lærðum „söngvara“ væri
hleypt að hljóðnemaniun. Það
er sorglegt til þess að vita, að
leiklistarráðunaut hefur verið
falið, að vísa frá frumsömd-
um leikritum, sem' vel mætti
flytja með nokkurum breyt-
ingum. Eg hefi t. d. lesið eitt
leikrit í nýafstaðinni útvarps-
samkeppni, sém vísað hefur
verið frá, en leikritið hefur í
ser dramatískan kraft, sem
jafnvel verðlaunaleikritin
höfðu ekki til að bera. Og þó
ber þess að geta, að leikrita-
höfundur leggur vinnu í leik-
rit sín, sem er mörg þúsund
króna virði, en eigi að síður er
ekki komið á móts við hann
um nauðsynlegar lagfæringar.
Slík frávísun er margfaldur
ábyrgðarhluti á við flutning
á annarra skáldskap, sem hinn
kunnáttulausi flytjandi hefur
sama og enga vinnu lagt i. En
honum er hleypt að hljóðnem-
anum og hann fær sína þókri-
un fyrir verk, sem'oft ér verr
unnið en óunnið. Hér bregzt
útvarpið algerlega sinu hlut-
verki og þarf starfsmenn þess
eigi að undra, að gagnrýni á
þá komi fram.
Eg gat áðan um, að frum-
samið efni flutt af höfundi,
þjónar ekki sama tilgangi og
upplestur þekktra verka. Hið
frumsamda er kjmning og er
flutt vegna efnisins. Svipað
gildir um barnatímana. Þeir
lega, ættu að gera sér að
skyldu að leita eftir kennslu
frumátriðum upplestrar-
tækninnar, bæði vegna sjálfra
sín og annarra. Nú er kennsla
í leiklist að sönnu dálítið ann-
að en kennsla í hreinum upp-
Iestri. Og að því er ég bezt
veit, verja leikskólarnir ekki
öllu -meira ■ fen einu kennslu-
misseri í upplestUr, • síðan ér
farið í að æfa hlutverk. Uþp-
lestur er margra árá iiám eícki
síður en leiklist, og getur sá,
er þetta ritar borið vitni um
það, þar sem ég hefi stundað
upplestrarnám í tvö ár eða
fjögur kennslumisseri, því að
erlendis er kennsla í upplestri
við alla stærri háskóla. Og þó
get ég ekki sagt, að ég hafi
æft nema tvö kvæði til fulln-
ustu, þar sem ég get ekki
fundið, að betur megi gera.
Annað kvæðið hefi ég heyrt
lesið hér heima af einum af
okkar beztu Ieikurum, en því
vom ekki gerð nema hálf skil.
Enda veit ég stúdenta hafa
stundað upplestur í miklu
fíeiri ár með misjöfnum ár-
angri, en þar kemur að \nsu
hinn Íistræni hæfileiki lika til
greina. Og svo taka menn
í dagskrárliðum þess. En hér |Cru fluttir fyrir börn og þar
er um tvennt óskylt að ræða. i á hinn óbrotni, eðlilegi og
Það sem höfundar flytja skýri flutningur rétt á sér.
kalla danskir upplesarar þetta
„frikadilleri“. Flutninginn
vantar allan stil og meiðir
eju-a hlustandans. Þriðja
stigið sýnir upplestrartækni,
en vöntun á skilningi á efninu,
sem oftast stafar af hroð-
virkni, þó nokkur tækni sé
fyrir hendi. Fjórða stigið
mætti kalla það, að menn
reisa sér hurðarás um öxl og
færast meira í fang en þeir
eru færir um, þótt þeir hafi
lært eitthvað í upplestri. Þeir
eru ekki búnir að finna sjálfa
sig í túlkun á skáldskap. Sem
dæmi telc ' ég, þégár ýmsir^
leikaráí- ýorir háfa reynt áð
iriT f
túlka Emár Benediktsson, en
ég þekki engan mann hérlend-
an, sem gæti gert honum
nokkur skil. Kraftur hans er'
svo mikill kvæðin út án lægð-
ar 'óg hvildar, að upplesaririn.
verðm- að taka á öllu sern.
hann á til f rá byr jun til enda;
og þó hann gæti haldið þeirri.
hæð, er ekki víst að neytend-
ur listarinnar gætu þolað það,
því að eyrað þreytist ótrúJega
fljótt af sterkum flutningi.
Fullkominn upplestur felst i
gagngerðum skilningi á efn-
inu og þeirri túlkún, sem hið
sérstaka efni krefst, og í hinti,
að geta beitt nógu breiðu sviði
í raddtækni, svo 'að hið fjöji
breyttasta efni verði túlkað á
jafn fjölbreyttan hátt. Eg
minntist á útvarpið áður, það
hefur ekki aðeins vanrækt að
velja lesendur framandi efnis,
bækur úr bókaskáp sínum, án gjnijujn kunnra ljóða og
þess að vita hin frumstæðustu
atriði í þessari grein og ganga
niður í útvarp og þylja kvæði
eða sögu og taka greiðslu f yr-
ir. Það minnir á mann, sem
varla hefur séð gufuvél, en
gengi niður í togara og réði
sig sem vélmeistara í .næsta
fiskitúr.
Lægsta stig alólærðs „upp-
lesara“ er, að hann flytur
kvæði eða sögu í tilbreyting-
arlausum þulu- eða lestrar-
tón. Næsta stig er, að menn
stefna ríkt þar, að af þeim erfrumsamið án þess að hafa IÐálitla sérstöðu hafa líka út- hafa hugsað sér að „leggja“
krafizt að þylja utanþókar
nokkúr Ijóð á vetri hverjum,
en lítið eðá ekkert skeytt um,
hvort það er flutt á frambæri-
legán hátt. Nú er að vísu sú
stefna uppi meða] kennara í
móðurmálinu að gefa meiri
gaum að lestrarmenntinni en
verið hefur, og er það virðing-
ai-vert. En sá er hængurinn á,
að hvorki í Kennaraskólanum
eða Háskólanum er verðandi
kennurum gefin leiðbeining
í meðferð hins talaða orðs, og
verður því hver kennari að
treysta á náðargáfuna í því
efni. Að visu er þroski þeirra
í skýrleik í framburði þeim
nokkur stuðningur við leið-
beiningu í lestri, en það er
'ekki nóg, á meðan þeim er ó-
kynnt sér upplestrartækni er jvarpssögurnar; þær eru fram
lestur eða flutningur, ekki; hald af þeirri hefð, sem kvöld-
upplestur. Upplestur ætti að jvökulesturinn skapaði á sín-
kaíla aðeins listrænan flutn- jum tíma. Þó ætti flutnings-
ing, sem menn venjulega taka |ráðunautur útvarpsins -að
aó sér að flytja eftir aðra. Og
:gar um er að ræða þekkt-
áíl ‘skáldskap er það nánast
hneyksli að leyfa viðvaning-
rnn að koma með slíkt að
hljóðnemanum. Það er for-
heimskun á sviði hins talaða
orðs. Flytji ólærðir höfundar
í flutningi efni eftir sjálfa sig,
á tilgangurinn að vera sá, að
kynna fólki skáldskap sinn,
og á leiklistarráðunautur út-
varpsins að sjá 'úqj, að það sé
flutt á skýran og eðlilegan
hátt. Laugardaginn þ. 8. júlí
fór einn ljóðahöfundur út fyr-
gera lágmarkskröfu um flutn
ingstækni lesarans. Það er
ekki, nóg, að maður hafi þýtt
sögu, hag.il verður líka_að
vera flutningsfær. Því miður
hefur það komið- fyrir, að
flutningur langrar útvarps-
sögu hefur nálgast hneyksli,
og er það stofnuninni sízt til
álifsauka.
Eins og ég gat um áðan,
hafa verið til námskeið í upp-
lestrartækni og leiklist.
Skáld, sem vilja kynna ljóð
sín og aðrir, sem hafa löngun
til- að lésa fyrir aðra opinber-
eitthvað í upplesturinn. Slíkt
„ílag“ kemur áðallega fram á
tvennan hátt. Annað hvort
hafa þéir lagt sér til sérstaka
lestrarrödd, sem er að sönnu
hafin yfir hinn frumstæðasta
lestrar-tón, en sþnpjnn er allt-
af sá sami og þá skortir kunn-
áttu. að nota raddsviðið eða
þeir fara út í að reyna að ná
geðblæ ýmissa setninga eða
smákafla oft með óeðlilegum
krafti, svo að lesturinn verð-
ur einn óskáþnáður af tilgerð
og óeðlilegum flutningi. Þeg-
ar þeir segja orð eins og
,,sorg“ leggja þeir sorgartón í
röddina og þegar þeir segja
„gleði“- kemur gleðiroka. Að
þessum barnaskaþ hafa upp-
lesarar gert mikið gys og
sagna, en lestur þeirra þýðir:,
að verið er að bjóða upp á
upplestrartækni, en ekki.
kynningu efnis, heldur hafa
líka starfsmenn þess gert sig
seka í að nota aðstöðu sína tii
of tíðs flutnings. En útvarpið
er viðkvæmt tæki og þolir
ekki sömu roddina aftur og
aftur með skömmu millibili.
Um upplestrartækni mætti
erin margt og mikið segja, þó
að ég sjái mér ekki fært, að
eyða meira af rúmi blaðsins í
þetta efni að svo stöddu. Eg
vona að flytjendur skáldskap-
ar taki ekki orð mín illa upp.
Þau eru skrifuð í upplýsingars
tilgangi einum saman og ekld.
deilt á neinn sérstakan.
Það er von mín, að við eig-
um einhvem tíma efni á að
bæta Iestrartækni og upp-,
lestrarmenningu vora úr því
sem nú er. Á tímum methafa'
á ýmsum sviðum .getum við
sem bókmenntaþjóð ekki sætt.
okkur við, að útlendingar líti.
niður á okkur sem ómenntaða'
viðvaninga á- sviði hins talaða'
orðs. » ’
Upplestrartækniin er lær-.
dómur og kurinátta eins og
flest annað og brjóstvitið eitt
nær þar skainmt.. Upplestr?
- Framhald á 8. síðo- «