Morgunblaðið - 23.01.2005, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 23. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Að mati Guðmundar Páls Ólafssonar,náttúrufræðings og rithöfundar, lýsirhið nýja Íslandskort undarlegu lands-
lagi og skuggalegum áformum. Stjórnvöld
hefðu átt að gefa út slíkt kort fyrir löngu og
þau hafi brugðist í að upplýsa almenning um
umhverfisáhrif stóriðju og stóriðjuáforma.
„Auk þess brá ríkisstjórnin fæti fyrir slíka
upplýsingagjöf með því að losa sig við Nátt-
úruverndarráð sem átti að upplýsa þjóðina og
gefa ríkisstjórninni góð ráð. En þeir vildu ekki
ráðin og vildu ekki heldur að þarna væri komið
millistig milli ríkisstjórnar og almennings, sem
væri samt sem áður opinber aðili, sem segði
hvað væri á seyði,“ segir Guðmundur Páll og
bætir því við að Náttúruverndarráð hafi þótt
hættulegt fyrir að hafa gert sér far um að upp-
lýsa almenning.
„Ég vil að við búum í upplýstu samfélagi,
tökum upplýstar ákvarðanir og vitum hvað við
erum að gera. Allar ákvarðanir um virkjanir,
t.d. Kárahnjúkavirkjun og líka allt í kringum
Þjórsárver, þetta er allt gert með þvingunum.
Allt sem heitir umræða er barið niður og upp-
lýsingar eru mjög takmarkaðar.“
Stíflur í jökulám hafa áhrif á lífríki sjávar
Guðmundur Páll segir að skaðinn, miðað við
þetta kort þar sem allar helstu jökulsár lands-
ins eru virkjaðar, sé geigvænlegur og leggur
þar áherslu á lífríkið sem heild þar sem breyt-
ingar á náttúrunni hafa áhrif um allt vistkerfið.
„Vatnsföllin eru þeir öndvegissmiðir sem
smíða vistkerfi landsins og líka auðæfin í sjó.“
Við þurfum sem sagt á þeim að halda í
óbreyttri mynd?
„Já, þau eru virkjuð. Það er misskilningur-
inn hjá mörgum verkfræðingum og virkjana-
sinnum, að halda að ekkert gerist við að stífla
á. En þú ert að taka næringarefni, þú ert gjör-
breyta landslagi og það verður aldrei samt.
Náttúran er í raun eins og líkami þar sem allt
hangir saman. Við verðum að líta á þetta í víðu
samhengi. Er æskilegt að stífla æðakerfi í líf-
veru? Með stíflunum er verið að breyta veru-
lega þessu mikla og merkilega flæði sem kem-
ur frá jökulám og hefur áhrif á lagskiptingu
sjávar, og þar gerjast þessi undur sem gera
sjóinn í kringum landið svona gjöfulan.“
Þannig, segir Guðmundur, geta skaðleg um-
hverfisáhrif vegna jökulsárvirkjana einnig náð
til sjávar og bætir því við að þessi vitneskja sé
alls ekki nógu vel ígrunduð. Ekki sé vitað nógu
mikið um hver áhrifin verði nákvæmlega og
finnst honum því að í þessum efnum séum við
bara að „vaða um og gera eitthvað.“
Stóriðja sem svolítið sjúkt fyllirí
Í erindi sem Guðmundur Páll flutti þegar
kortið var kynnt á föstudag sagði hann að þar
mætti lesa að leynt og ljóst væri „stefnt að
gjörnýtingu náttúruauðæfa í eitt skipti fyrir
öll“ og talaði hann um einnota náttúru í því
sambandi. En hefur hann trú á því að barátta
fyrir verndun náttúrunnar skili þeim árangri
sem vonast er til? „Já, við getum það, við höf-
um allt til þess. Ég vona að þingmenn og
stjórnmálahreyfingar í landinu fari að líta á
stóriðjuna sem svolítið sjúkt fyllirí, og að við
eigum verðmæti sem eru miklu meira virði
heldur en þessi hamagangur. Því við erum að
eyðileggja fyrir okkur sprotafyrirtæki og
þekkingariðnað og við erum að eyðileggja
landið okkar líka. Og hvað er þá eftir?“
Einnota náttúra
Guðmundur Páll Ólafsson
Guðmundur Páll Ólafsson | Vatnsföllin eru þeir öndvegissmiðir sem smíða vistkerfi landsins og líka auðæfin í sjó Dr. Ragnhildur Sigurðardóttir | Það
virðist því markvisst verið að velja úr og matreiða upplýsingar ofan í almenning til að hafa áhrif á skoðanir hans. Ásgeir Jónsson | Stóriðjan er því ekki
nauðsyn heldur val fyrir okkur, vegna þess að hagvöxturinn heldur áfram þó hennar nyti ekki við.
Morgunblaðið/Rax
Dr. Ragnhildur Sigurðardóttir líffræð-ingur segir fulla ástæðu til að veltafyrir sér hvernig ákvarðanir eru tekn-
ar í virkjanamálum á Íslandi, og ekki síður
hversu vel almenningur er upplýstur um for-
sendur þeirra. Ragnhildur hefur sjálf unnið
sérfræðivinnu við mat á umhverfisáhrifum og
kveðst hafa orðið þess vör að kollegar sínir séu
margir orðnir langþreyttir á vinnubrögðum
framkvæmdaraðila við umhverfismat.
„Samkvæmt lögum standa framkvæmdar-
aðilarnir sjálfir að mati á umhverfisáhrifum.
Sérfræðingar vinna skýrslur hver á sínu sviði
til grundvallar matsskýrslunni sjálfri, en hún
er yfirleitt samin af verkfræði- og ráðgjaf-
arstofum. En það hafa verið brögð að því að í
matsskýrslunum séu vísindalegar niðurstöður
slitnar úr samhengi og notaðar á annan hátt en
til var ætlast. Áherslupunktar geta t.d. verið
aðrir en ástæða væri til eða niðurstöðum rann-
sókna hagrætt til að hugnast framkvæmdar-
aðila. Þá hefur verið reynt að skáka óhag-
stæðum niðurstöðum, sem gjarnan liggja
margra ára rannsóknir að baki, með því að
tefla fram mótrökum sem ekki eru jafngild.
Það virðist því markvisst verið að velja úr og
matreiða upplýsingar ofan í almenning til að
hafa áhrif á skoðanir hans.“
Ragnhildur nefnir sem dæmi umhverfismat
vegna Norðlingaölduveitu fyrir fáeinum árum,
en vísindamenn sem unnu sérfræðikafla vegna
matsins deildu hart á Landsvirkjun fyrir að
hafa hallað réttu máli í sjálfri matsskýrslunni
og fegrað niðurstöðurnar. „Óþægilegar upp-
lýsingar sem gátu haft áhrif á fjölmiðlaum-
fjöllun og afstöðu almennings voru síaðar út,
og þetta er ekkert einsdæmi. Framkvæmdar-
aðilinn bar við að hann réði hvað færi í skýrsl-
una. Hann hefði jú borgað fyrir matið. Hver er
tilgangurinn með mati, ef skýrslan á að vera
áróðursplagg en ekki faglegur grundvöllur til
að ákveða hvort framkvæmd sé réttlætanleg?
Ef framkvæmdaraðili hefur rétt á að velja úr
þær upplýsingar sem honum hentar, er þá rétt
að eyða almannafé í þessar skýrslur, því það er
jú um að ræða stofnun í eigu ríkisins? Og hvað
með lögvarið aðgengi almennings að upplýs-
ingum? Landsvirkjun eyðir miklu fé til kynn-
ingar sinna sjónarmiða, en engu er varið af al-
mannafé til að kynna önnur sjónarmið.“
Ragnhildur segir að umhverfismat sé jafnan
unnið þegar búið sé að ákveða að ráðast í fram-
kvæmdir og jafnvel selja orkuna, og það rýri
gildi þess enn frekar. „Matsskýrslur virðast
ekki notaðar sem gagn til að taka ákvarðanir
hér. Maður fær svolítið á tilfinninguna að það
sé einungis verið að gera þetta til að uppfylla
EES-samninginn í fyrsta lagi, og í öðru lagi til
að réttlæta ákvörðunina og friða almenning.“
Hversu mikil inngrip réttlætanleg?
Ragnhildur segir þörf á að bæta bæði lögin
um mat á umhverfisáhrifum og starfshætti við
matsgerðina. „Við verðum að líta á landið sem
eina heild og alla þjóðina sem hagsmunaaðila
fyrir hverja framkvæmd. Við verðum að skil-
greina einhver takmörk, hvað séu of mikil inn-
grip í náttúruna og hvað sé réttlætanlegt. Eng-
in sátt næst nema slík viðmið séu skilgreind.
Tilgangurinn með Íslandskortinu er einmitt sá
að við áttum okkur á hversu mikið við erum
tilbúin að skerða heildarmyndina. Hverju er
sátt um að halda og hverju er sátt um að fórna.
Ella myndast alltaf djúpstæðari gjá.“
Dæmi um að niðurstöðum sé hagrætt
Ragnhildur Sigurðardóttir
Ásgeir Jónsson, lektor í hagfræði við Há-skóla Íslands, segir að þjóðhagslegáhrif stóriðju séu iðulega ofmetin. Það
sé ekki nauðsyn fyrir Íslendinga að hér séu
reist álver, heldur val.
Ásgeir segir að misskilnings gæti oft í um-
ræðu um þjóðhagslegan ábata af stóriðjufram-
kvæmdum. „Þjóðhagslegur ábati felst fyrst og
fremst í aukinni framleiðni, að hver vinnustund
skili meiru. Hann felst hins vegar ekki í fjölgun
starfa eða aukningu útflutningstekna. Munur-
inn á ríkum og fátækum þjóðum liggur til að
mynda ekki í fjölda starfa heldur því hvað
hvert starf gefur af sér. Oft er vísað til þess að
Fjarðarál fyrir austan muni skapa um 400
störf, auk hliðaráhrifa. En þessi hliðaráhrif eru
ekki þjóðhagslegur ábati. Starfsmaður sem
flytur austur frá Reykjavík fer náttúrulega úr
öðru starfi, hér er ekki um að ræða að atvinnu-
laust fólk bíði eftir að vera kallað til vinnu.
Þjóðhagslegi ábatinn fellur fyrst og fremst til
af því að þeir sem komi til starfa í álverinu fái
hærri laun en þeir geti fengið í öðrum atvinnu-
Ekki nauðsyn heldur val
Ásgeir Jónsson
greinum. Sá ábati er vissulega til staðar en
fremur lítilvægur sökum þess hve störfin eru
fá miðað við umfang fjárfestingarinnar.“
Ásgeir bendir á að Ísland sé ekki í sömu
stöðu og mörg þróunarlönd sem þurfa að reiða
sig á eina eða tvær framleiðslugreinar til að
leiða hagkerfið áfram. „Allir sem hafa fylgst
með íslensku atvinnulífi gera sér grein fyrir að
fyrirtæki eru að gera merkilega hluti og gífur-
legur kraftur er til staðar. Við þurfum ekki að
byggja álver til að tryggja hagvöxt eða standa
straum af velferðarkerfinu, eins og viðkvæðið
er oft. Það geta íslenskir atvinnurekendur gert
af eigin afli sem berlega hefur komið í ljós í vel-
heppnaðri útrás íslenskra fyrirtækja.“
Ábatinn ætti að liggja í orkusölunni
Ásgeir segir að þjóðhagslegur ábati af stór-
iðju ætti fyrst og fremst að liggja í orkusölunni.
„Tiltölulega lítið af innlendum framleiðsluþátt-
um kemur við sögu í álbræðslu, fyrir utan raf-
orku. Með raforkusölu er verið að nýta auð-
lindir landsins og hún ætti að skila okkur
einhverjum ábata, sem kæmi þá til dæmis fram
í hagnaði hjá orkusölufyrirtækjum. En fram til
þessa hafa landsmenn aftur á móti valið þá leið
að selja raforkuna því sem næst á kostnaðar-
verði og eru því í rauninni að gefa rentuna af
fallvötnunum. Lágt raforkuverð hefur verið
notað til að laða erlendu fyrirtækin hingað. Ef
það er vilji þjóðarinnar er alveg mögulegt að
reyna að græða á fallvötnunum, en það væri þá
fyrst og fremst með því að fá hátt verð fyrir
raforkuna og taka þannig inn hagnað og þjóð-
hagslegan ábata, því álverin sjálf eru ekki að
skila miklu fyrir hagkerfið í heild sinni. Sam-
kvæmt tölum Hagstofunnar óx hagkerfið um
40% frá 1993 til 2003. Þegar þær eru greindar
niður kemur í ljós að nýtt álver Norðuráls lagði
einungis til 0,7% af þeim vexti,“ segir Ásgeir.
Áfram hagvöxtur án stóriðju
„Efnahagslífið hefur þróast í nýjar áttir á
síðastu tíu árum og nú má greina marga nýja
vaxtarsprota. Vaxtahækkanir Seðlabankans
og gengishækkun krónunnar halda öðrum at-
vinnugreinum í skefjum, til að skapa rými fyrir
álverin. Þannig bera aðrar atvinnugreinar
beinan kostnað af hraðri uppbyggingu stóriðju
nú um stundir. Stóriðjan er því ekki nauðsyn
heldur val fyrir okkur, vegna þess að hagvöxt-
urinn heldur áfram þó hennar nyti ekki við.“