Mánudagsblaðið - 14.09.1953, Blaðsíða 3

Mánudagur 14. sept. 1953
MÁNUDAGSBLAÐIÐ
3
Þórður kakali safriaði liði
snemma um vorið 1246 og fór
vestur til Skagafjarðar gegn
Brandi Kolbeinssyni. Varð þá
Haugsnessbardagi, mann-
skæðasta orrusta, sem háð
hefur verið á Islandi, en þar
lágu um 100 manns eftir í
valnum. Sigur Þórðar byggð-
ist á harðfylgi hans og manna
hans og öruggri herstjórn. En
Þórður tók einnig í þjónustu
sína sálrænar baráttuaðferð-
ir, sem minna á hernað 20.
aldar. Það voru ekki þeir
Franco og Hitler, sem fundu
upp fimmtu herdeildina. I
Haugsnessbardaga hafði
Þórður komið sínum mönnum
fyrir í liði andstæðinganna.
Var það Einar auðmaður í
Vík í Skagafirði, sem kvænt-
ur var frænku Þórðar og son-
ur hans. Þessir menn flýðu
úr liði Brands Kolbeinssonar,
þegar bardaginn stóð sem
hæst, og hafði flótti þeirra
þau áhrif, að margir flýðu á
eftir. Hafa Skagfirðingar síð-
ur varazt svik Einars, þar sem
(hann virðist áður hafa verið
tryggur fylgiSmaður Brands
Kblbeinssonar. Hafði Einar
verið með Brandi að vígi Þór-
ólfs Bjarnasonar á Óslandi,
er Brandur hefndi tengda-
foður síns, Kálfs Guttorms-
sonar, en það víg bakaði þeim
uih hríð reiði Kolbeins Unga.
ÞÍrður valdi því ólíklegan
mánn til svikanna.
Ólaíur Hansson, meoifðskólðkennari:
4. GREIN
FLUGUMYRARBRENNA -
alda minning
Á Haugsnessfundi
komnir í lið Þórðar kakala
tveir menn, er áður höfðu
fýlgt Kolbeini unga. Báðir
þessir menn, Eyjólfur Þor-
stleinsson og Hrani Koðráns-
son, komu síðar mjög við
sögu Flugumýrarbrennu. —
Eýjólfur var sonur Þorsteins
Jónssonar í Hvammi í Vatns-
dal, eins ágætasta höfðingja
á fyrri hluta 13. aldar. Þor-
steinn var tryggur fylgismað-
drepa tengdason Þorsteins,
Mörð sterka Eiríksson, sem
var hinn mesti kappi og háfði
gengið manna bezt fram í liði
Kolbeins uriga á Örlygsstöð-
lun. Eftir þetta höfðu þeir
Hvammverjar sig ekki í
frammi gegn Þórði. Einn var
þó sá maður i ætt þeirra, sem
var áfram svarinn fjandmað-
ur Sturlunga, en náinn vin-
ur Kolbeins unga. Það var
bróðir Þorsteins í Hvammi,
Éinar, sem kallaður var lang-
ur eða langadjákn. Einar virð
ist hafa verið mjög óskaplík-
ur Þorsteini bróður sínum,
hann var hinn mesti ribbaldi
og ofsamaður, einn hinna
harðsnúnustu og grimmustu
manna í liði Kolbeins, sem gaf
foringja sínum ekkert eftir.
Einar var oft og tíðum hægri
hönd Kolbeins í baráttu hans
við Þórð kakala, svo sem í
Flóabardaga. Eftir lát Koi-
beins gekk Einar í flokk
Eyjólfs, margir litu nú á Þói'ð
sem upprennandi stjörnu.
Auk þess hefur harka Þórðar
verið Eyjólfi meir að skapi en
friðsemd Brands Kolbeins-
sonar. En aldrei munum við
fá að vita með neinni vissu,
hvað olli snúningi Eyjólfs, er
hann gekk úr flokki Ásbirn-
inga yfir í Sturlungaflokkinn.
Eftir Haugsnessfund voru
böndin milli þeirra Þórðar og
Eyjólfs treyst enn fastar.
Eyjólfur kvæntist bróðurdótt
ur Þórðar, Þuríði, laundóttur
Sturlu Sighvatssonar, en Kol-
finna, systir Eyjólfs, gerðist
fylgikona Þórðar.
Eyjólfur Þorsteinsson virð-
ist um margt hafa verið líkur
Sturlu Sighvatssyni, tengda-
föður sínum. Hann var glæsi-
menni hið mesta, ástsæll af
sínum mönnum, en harður og
grimmur óvinum sínum.
Hann var athafnamaður og
baráttumaður, hin eldsnögga
að hann hafi verið neyddur
til að fylgja Kolbeini. Þegar
eftir lát Kolbeins er hann
kominn aftur í flokk Þórðar
og var einn af vöskustu föru-
nautum hans, en sennilega
hefur hann spillt fyrir Þórði
með hrottaskap sínum. Ekki
var að furða, þótt slíkur mað-
ur sem Hrani óttaðist um
sálarheill sína, enda
hann á dauðastundinni:
má mjög ugga, að eigi sé vís
gistingin, sú er mér gegndi.“
Brands Kolbeinssonar og árás var honum að skapi. En
barðist með honum í Haugs- ’fljótfær vriðist Eyjólfur hafa
voru nesi. Var hann þar haridtek- verið og ekki djúpskyggn.
inn og hefði vafalaust verið Það varð honum til happs, að
drepinn, ef Eyjólfur bróður-
sonur háns hefði ekki bjarg-
hann var löngum bandamaður
sér vitrari manna, fyrst Þórð
að honum. Fáum mönnum jar kakala, síðar Hrafns Odds-
átti Þórður kakali grárra að sonar. Eyjólfur Þorsteinsson
gjalda en Einari lang. Eftir
þetta hverfur Einar úr sög-
unni um hríð, og hefur hann
sennilega dvalizt langdvölum
í Noregi, því að síðar er þess
getið, að hann hafi verið grá-
munkur í Tötruklaustri í
ur Kolbeins unga, en reyndi Þrændalögum. Ösköp er hætt
stundum að halda aftur af
honum og sefa heift hans, svo
sem á fundinum í Flatatungu
1234. Eyjólfur, sonur Þor-
steins, var í æsku mjög hand-
génginn Kolbeini unga og var
löngum með honum á Flugu
mýri. Örlögin geta verið und-
arlég. Fundum þeirra Þórðar
kakala og Eyólfs Þorsteins-
sónar, sem áttu eftir að verða
nánir vinir og samherjar, bar
fyrst saman sumarið 1243. Þá
reið Þórður með flokk manna
í Hvamm, og er svo að sjá, að
hann hafi í fyrstu ætlað sér að
drepa þá feðga, Þorstein og
Eyjólf, er voru í fremstu röð
fylgismanna Kolbeins unga í
HÍúnaþingi. Eyjólfur komst
undan um bakdyr og reið þeg
ar norður í Skagafjörð til
Kolbeins unga. Þorsteinn var
aftur á móti handtekinn, en
margir urðu til að biðja hon-
um griða, því að hann var
manna vinsælastur. Fór svo,
að Þórður gaf honum grið, en
vinna varð Þorsteinn honum
trúnaðareiða.
-Hins vegar 'lét Þóröur raðið nokkru : um
við, að þessum ribbalda og
grimmdarsegg hafi gengið
erfiðlega að tileinka sér kær-
leiksboðorð Frans frá Assisi,
regluföður síns. Síðast er get-
ið um Einar sem heimamann
Heinreks biskups Kárssonar
á Hólum.
Eftir atburðina í Hvammi
hverfur Eyjólfur Þorsteins-
sjónum okkar í nærri þrjú ár.
Við sjáum hann, þar sem
hann ríður í morgunskímunni
á fund Kolbeins unga vinar
síns og síðan ekki fyrr en í
Haugsnesi. Þá er hann orðinn
einn af fyrirliðunum í flokki
Þórðar kakala og berst gegn
sínum gömlu vinum og sam-
herjum. Hvergi fæst nein
skýring á þessum snarsnún-
ingi Eyjólfs. Ótrúlegt er, að
Eyjólfur hafi talið sig í slíkri
þakkarskuld við Þórð fyrir
að hann þyrmdi lífi föður
hans í Hvammi, að hann hafi
þessvegna gengið honum á
hönd. Hann átti á hinn bóg-
inn mágs síns að hefna. Ekki
er ólíklegt, að framgimi hafi
sagði
,-Mig
var oft nefndur Eyjólfur ofsi,
og hefur hann að líkindum.
fengið það nafn eftir Flugu-
mýrarbrennu. Annars kemur
þetta viðurnefni hvergi fyrir
í Sturlungu, en hins vegar í
sögu Árna biskups Þorláks-
sonar. Sennilega hafa annað-
hvort Árnesingar eða Skag-
firðingar gefið honum þetta
nafn í fyrstu, en 1 þeim hér-
uðum var hann ákaflega hat-
aður eftir brennuna, og þó
líklega meir í Árnessýslu.
Hrani Koðránsson var æv-
intýramaður og lukkuriddari,
harðskeyttur og hrottalegur.
Laus var Hrana liöndin, hann
barði Austmann í Vestmanna
eyjum, og síðar laust hann
hinn ættstóra höfðingja
Filippus Sæmundsson í
Odda keyrishögg. Þessi ribb- borin vel sagan alls staðar í
aldi var ekki að víla fyrir Sturlungu, nema í skamma-
sér, hvar í flokki hann stæði, vísu, sem kerling í Sælings-
Eftir Haugsnessbardaga lét
Þórður kakali höggva Brand
Kolbeinsson á Róðugrund.
Hefur hann talið pólitíska
nauðsyn að ryðja úr vegi for-
ustumanni Ásbirniriga, svo að
þeir yrðu sem höfuðlaus her.
Synir Brands voru þá enn
ungir, en faðir hans, Kolbeinn
kaldaljós, gamall maður og
ihrumur orðinn. Páll, bróðir
Brands, var friðsemdarmaður
og ekki fallinn til stórræða.
Svo fór og, að með dauða
Brands var blómaskeið Ás-
birninga á enda, þeir báru
ekki sitt barr eftir þetta. Upp
frá þessu höfðu þeir ekki einu
sinni forustu í Skagafirði,
hvað þá annars staðar. Að
vísu voru þeir Þórður kakali
og Þorgils skarði, er báðir
réðu Skagafirði um hríð eftir
þetta, Ásbirningar í móður-
ætt, en hinn forni karlleggur
Ásbirninga var lamaður upp
frá þessu. I stað þess að vera
valdamiðstöð mikillar ættar,
er sótti á nágrannahéruðin,
varð Skagafjörður nú póli-
tískt tómrúm — vacuum, er
höfðingjar úr öðrum lands-
hlutum sóttu á og börðust um.
Brands Kolbeinssonar var
sárt saknað af Skagfirðingum
og jafnvel líka af mönnum í
flokki andstæðinga hans.
Ingjaldur Geirmundarson
skáld, einn tryggasti flokks-
maður Sturlunga, yrkir um
hann fögúr eftirmæli í Brands
flokki. Yfirleitt er Brandi
hann skipti oft um húsbænd-
ur. Fyrst er hans getið sem
fylgdarmanns Þórðar kakala
í Noregi, en síðar gerðist
hann maður Snorra Sturlu-
sonar og fór með honum út
til íslands 1239. Ekki hélt
þó Hrani lengi /tryggð við
Sturlunga í það sinn, enda var
það ekki vænlegt til frama á
þeim árum. 1 Flóabardaga er
Hrani einn af skipstjórum
Kolbeins imga gegn Þórði
formrini sínum. Vera má þó,
dalstungu orti um Skagfirð-
inga, er þeir rændu þar,
„Beinir Brandur til rána“. En
á slíkum skáldskap í hita bar-
áttúnnar er lítið mark tak-
andi. Brandur og Páll bróðir
hans voru um flest ólíkir Ás-
birningum, en svipaði um flest
til Oddaverja, móðurfrænda
sinna. Örlög Brands eru harm
leikur, sagan um friðsaman
mann og góðgjarnan, sem var
skipað í fýlkingarbrjóst í
baráttu, sem var honum ekki
að skapi og reyndist honum
um megn.
Ekki brá Gissur Þorvalds-
son nógu fljótt við til að verða
Brandi að liði á Haugsness-
fundi. Hafði þó Brandur sent
honum bréf skömmu áður og
tjáð honum vandræði sin. Er
þetta bréf birt orðrétt í Þórð-
ar sögu kakala, hvernig seni
á því stendur, að slíkt einka-
plagg úr fórum Gissurar hef-
ur komizt í ihendur þess, er þá.
sögu ritáði. Menn geta látið
sér detta í hug ýmsar skýr-
ingar á þessu, þó allt sé raur,-
ar í óvissu um það. Björn M.
Ólsen sýndi fram á það, að
Svarthöfði Dufgusson hlyti
að vera einn helzti heimildar-
maður Þórðar sögu kakaia,
en hann var einn fremsti mað-
urinn í flokki Þórðar. Senni-
legt er, að sumir kaflar Þórð-
ar sögu séu ritaðir eftir frá-
sögn Svarthöfða á efri árurn
hans. Sonur Svarthöfða hét
Björn. Hann lét son sinn heita
Gissur, og er það tekið fram,
að hann hafi verið heitinn,
eftir Gissuri Þorvaldssynt.
Þessi sveinn, Gissur Bjarnar-
son galli í Víðidalstungu, varð
seinna höfðingi mikill og
varð 101 árs gamall. Það má
teljast furðulegt, að sonur
Svarthöfða Dufgussonar
skyldi láta son sinn heita eftir
Gissuri Þorvaldssyni, svo mik-
il óvild sem verið hafði með
þeim Dufgussonum og Giss -
uri, að minnsta kosti er á leið.
Hefur mönnum dottið í hug,
að kona Bjarnar Svarthöfða-
sonar hafi verið Ingibjörg
Gunnarsdóttir frá Geita-
skarði, sem verið hafði frilla
Gissurar jarls mörg síðustu ár
hans. Gæti þetta skýrt bæðt
nafn Gissurar galla og eins
hitt, að plögg Gissurar jarls
skyldu komast í hendur höf-
undar Þórðar sögu, sem að
líkindum hefur staðið í nánu.
sambandi við þá feðga, Svart-
höfða og Björn. Annars er
líka hugsanlegt, að bréfið hafi
verið í fórum Þórðar Narfa-
sonar, sem margir telja, að
hafi skeytt Sturlungu samati
í heild. Þórður var systurdótt-
ursonur Gissurar jarls, og vel
getur verið að plögg Gissurar
hafi komizt í hendur þessa
ættingja hans, því að hann
átti engin hörn á lífi, svo að
vitað sé.
Engin ástæða er til að ætla,
að Gissur hafi af ásettú ráði
dregið að koma Brandi til
hjálpar. Hann hlaut að vita,
að sigur Þórðar gat orðið hon-
um stórhættulegur. Eftir
Haugsnesfund náði.ríki Þórð-
ar og bandamanna hans ýfir
hálft Island, norðan úr Þing-
eyjarsýslu og vestur um land
til Borgarf jarðar, þó að hann
væri að visu enn ekki búinu
að treysta veldi sitt í Skaga-
firði. En þeir báðir Gissur óg
Þórður hikuðu við að láta
sverfa til stáls, enda óvist,
hvernig þeir leikar hefðu far-
ið. Þeir sættust á, að báðir
Framhald á-7. Síðu.