Morgunblaðið - 28.01.2005, Síða 28

28 FÖSTUDAGUR 28. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
NÝLEGA birtist í New York Times
grein með þessari fyrirsögn eftir Keith
Humphreys (dósent í geðlækningum
við Stanford) og Sally Satel (ólaunaðan
ráðgjafa stjórnar vímuefna- og geð-
heilsu stjórnsýslustofn-
unar Bandaríkjanna)
um hvernig eigi að for-
gangsraða lækn-
isfræðilegum rann-
sóknum. Starfsmenn
National Institute of
Health (NIH) í Banda-
ríkjunum munu takast á
við forgangsröðunina er
þeir úthluta milljörðum
dollara til vísindarann-
sókna á þessu ári.
Humphreys og Satel
byggja grein sína á hug-
myndum tveggja
þekktra erfðafaraldsfræðinga við
NIH, dr. Merikangas og dr. Risch, um
forgangsröðun erfðafræðilegra rann-
sókna sem þau birtu í Science í októ-
ber 2003. Þau bentu á að vænlegast
væri að eyða fé í erfðarannsóknir á
sjúkdómum sem ekki er hægt að hafa
áhrif á með breytingum á hegðun eða
umhverfi, t.d. sykursýki 1 og Alzheim-
ers-sjúkdóm.
Umhverfissjúkdómar
Neðar í forgangsröð við erfðafræði-
rannsóknir eru sjúkdómar sem að
miklu leyti er hægt að koma í veg fyrir
með breyttri hegðun og neysluvenjum.
Sjúkdómar sem hægt er að hafa áhrif
á með fræðslu, lögum og reglum, t.d.
sykursýki 2, og áfengis- eða tóbaks-
fíkn. Sykursýki 2 er hægt að koma í
veg fyrir með hreyfingu og með því að
léttast, og unglingar (og raunar allir)
kaupa minni bjór ef skattar á áfengi
eru nógu háir, sem aftur leiðir til minni
áfengissýki og annarra
áfengisvandamála.
Gæti erfðafræðileg
skimun komið í veg fyrir
fíkn? Ákveðin lyf gætu
haft áhrif á viðtaka í
miðtaugakerfi og slík
þekking gæti nýst til að
meta hvort bjóða ætti
tilteknum sjúklingum
meðferð með þeim. En
framfarir í erfðarann-
sóknum eru taldar ólík-
legar til að hafa mikil
áhrif á fíkn. Yfirlitsrann-
sókn á vegum National
Institute of Alcohol Abuse and Alco-
holism (NIAA) í Bandaríkjunum sýndi
að þrír fjórðu þeirra, sem höfðu verið
alkolhólistar en voru það ekki lengur,
höfðu aldrei farið í meðferð.
Dr. Merikangas og dr. Risch leggja
áherslu á að hægt sé að hafa áhrif á
fíkn við réttar aðstæður með breyttum
viðhorfum og umhverfisaðstæðum.
Mikið af þeim skaða sem áfengis- og
önnur vímuefnanotkun veldur lýð-
heilsunni kemur fíkn lítið við. Betri
meðferð við alkóhólisma bætir ekki
umferðaröryggi að ráði. Flestir 32
milljóna Bandaríkjamanna, sem við-
urkenndu að hafa ekið undir áhrifum,
voru ekki alkóhólistar. Þeir höfðu tekið
ranga ákvörðun eftir of mikla drykkju.
Meiri neysla – fleiri vandamál
Áfengisneyslan hefur meira en tvö-
faldast síðan 1969 hér á landi, enda
hafa áfengisvandamál stóraukist. Til
dæmis hafa líkur karla til að verða
áfengismisnotkun að bráð tvöfaldast
og líkur kvenna tífaldast, þ.e. nú má
gera ráð fyrir að einn af hverjum fjór-
um körlum þurfi að leita sér aðstoðar
vegna áfengisvanda einhvern tíma á
lífsleiðinni og ein af hverjum tíu kon-
um.
Ólikt rannsóknum á sjúkdómum,
sem ekki orsakast fyrst og fremst af
umhverfisaðstæðum, verður ekki
dregið verulega úr þeim skaða sem
áfengis- og önnur vímuefnanotkun
veldur með erfðarannsóknum. Úr
þeim skaða verður ekki dregið nema
með ákveðinni stefnumörkun hins op-
inbera og skynsamlegu vali borg-
aranna.
Sumar erfðarannsóknir
eru ekki peninganna virði
Tómas Helgason fjallar um
læknisfræðilegar rannsóknir ’Mikið af þeim skaðasem áfengis- og önnur
vímuefnanotkun veldur
lýðheilsunni kemur fíkn
lítið við. ‘
Tómas Helgason
Höfundur er prófessor, dr. med.
Heimildir: Keith Humphreys og Sally
Satel. New York Times 18. jan. 2005.
Kathleen Ries Merikangas og Neil Risch.
Science vol. 302, 24. okt. 2003
UMFJÖLLUN leiðarahöfunda
um málefni dagsins vekur til um-
hugsunar og skerpir sýn á lyk-
ilatriði. Það gildir til
dæmis um frábæran
leiðara í Morg-
unblaðinu í dag, 26.
janúar, sem ber yf-
irskriftina Þegar góðir
menn hafast ekkert að
og leggur út af orðum
Kofi Annans fyrr í
vikunni. Hið sama á
því miður ekki við um
leiðara þriðjudagsins
25. janúar. Sá leiðari
gerir miklu heldur að
villa sýn og rugla fólk
í ríminu.
Í leiðaranum, sem
ber yfirskriftina Foreldrum van-
treyst og er framhald af forsíðu-
grein deginum áður, er býsnast yfir
eftirfarandi setningu í bréfi Náms-
matsstofnunar til foreldra barna í
4. og 7. bekk grunnskóla í tilefni af
töku samræmdra prófa: „Ekki er
ástæða fyrir foreldra að undirbúa
börnin sérstaklega fyrir prófin
enda eru þau hluti af hefðbundnu
skólastarfi.“ Umfjöllun Morg-
unblaðsins í umræddri forsíðugrein
og leiðara byggist á misskilningi á
markmiðum og hlutverki sam-
ræmdra prófa í 4. og 7. bekk.
Ólíkt prófum við lok 10. bekkjar
sem geta haft úrslitaáhrif við inn-
ritun nemenda í framhaldsskóla
eru samræmd próf í 4. og 7. bekk
einungis könnunarpróf og eiga ekki
að hafa áhrif á námsferil nemenda.
Niðurstöður prófanna eiga að veita
kennurum og foreldrum upplýs-
ingar um það hversu vel gengur að
ná kunnáttu- og færnimarkmiðum
sem skilgreind eru í opinberri nám-
skrá. Séu þessar upplýsingar skýr-
ar, geta þær verið mikilvægt tæki
við að ákveða áherslur í kennslu og
námsstuðningi við nemendur í
framhaldinu. Þannig ætti t.d. barn
sem ekki kann að leggja saman eða
draga frá á stærðfræðiprófinu í 4.
bekk skýlaust að fá sérstaka þjálf-
un til að ná þeim markmiðum eftir
að niðurstöður liggja fyrir. Hið
sama gildir um les- og orðaskilning
í íslensku í 4. bekk eða
stafsetningu í 7. bekk,
svo dæmi séu tekin.
Það er fyllilega í
samræmi við þann
rökstuðning sem færð-
ur var fyrir samræmd-
um prófum í 4. og 7.
bekk við setningu
grunnskólalaga 1995
að Námsmatsstofnun
segir í bréfi sínu að
ekki sé ástæða til að
búa börn sérstaklega
undir þessi próf.
Vissulega er sjálfsagt
að gæta þess að börn-
in mæti vel úthvíld til prófsins. En
próflausnir eiga ekki að vera af-
rakstur tveggja vikna maraþonsetu
með foreldrum yfir stafsetning-
aræfingum, lesskilningstextum,
reikningsdæmum eða mál-
fræðiatriðum á gömlum prófum. Að
ná kunnáttu og færni í móðurmáli
og stærðfræði er langvinnt ferli.
Foreldrar, sem hafa lesið fyrir
börnin sín daglega frá unga aldri,
tala mikið við þau, hlusta á þau og
segja þeim frá ýmsu, mega eiga
von á því að börnin þeirra komi vel
út í lesskilningi á samræmdu prófi
í 4. bekk. Hið sama gildir um for-
eldra sem hafa í langan tíma notað
tækifæri sem gefast til að leika að
tölum og stunda hugarreikning
með börnum sínum.
Kennarar eiga heldur ekki að
hlaupa upp til handa og fóta og
kenna sérstaklega undir þessi sam-
ræmdu próf. Vissulega geta þeir
búið nemendur sína undir próf-
aðstæðurnar, jafnvel sýnt þeim
með dæmum hvernig prófin eru
upp byggð, í þeim tilgangi að létta
á álaginu við próftökuna. En það
ýtir undir streitu að vera með sam-
ræmdu prófin á dagskrá í margar
vikur fyrir próf. Hverjum er verið
að þjóna með því? Eru þar hags-
munir nemenda eða hagsmunir
skólans í forgrunni?
Það sem skiptir megin máli fyrir
kennara og foreldra er hvers konar
upplýsingar lesa má úr prófnið-
urstöðunum. Það er verkefni
Námsmatsstofnunar, eftir ítarlega
greiningu á hinni opinberu nám-
skrá, að búa til mælitæki sem
mæla hvort settum markmiðum sé
náð og að setja niðurstöðurnar
þannig fram að hægt sé að nýta í
kennslu og stuðningi við nemendur.
Þetta er flókið viðfangsefni sem við
hljótum öll að gera kröfu um að sé
vel af hendi leyst. Ef Morgunblaðið
vill veita hinum opinberu stofn-
unum aðhald, sem málsvari al-
mennings, ætti það að beina sjón-
um að framsetningu upplýsinga úr
samræmdum prófum og fá máls-
metandi aðila til að segja hvort
þær séu nýtilegar til þess hlutverks
sem þeim er ætlað. Spyrja þarf
hvort niðurstöður prófanna hjálpi
kennurum og foreldrum í ákvarð-
anatöku um áherslur í námi og
kennslu barna. Sjálf bíð ég spennt
eftir að fá niðurstöður samræmdra
prófa í 4. bekk sem sonur minn
mun gangast undir 3. og 4. febrúar
næstkomandi. Satt að segja veit ég
ekki að hve miklu leyti kunnátta
hans og færni uppfyllir markmið
aðalnámskrár grunnskóla.
Um samræmd próf
í 4. og 7. bekk
Guðrún Hrefna Guðmunds-
dóttir fjallar um markmið og
hlutverk samræmdra
prófa í 4. og 7. bekk
’Það sem skiptir meginmáli fyrir kennara og
foreldra er hvers konar
upplýsingar lesa má úr
prófniðurstöðunum.‘
Guðrún Hrefna
Guðmundsdóttir
Höfundur er framkvæmdastjóri
Talnataka og var ritari nefndar um
mótun menntastefnu sem undirbjó
m.a. grunnskólalögin 1995.
UM MIÐJAN áttunda áratug síð-
ustu aldar var haldinn fundur á Ak-
ureyri þar sem fjallað var um frekari
uppbyggingu iðnskólans. Þar var
reynt að fá svör við því hvað dveldi að
efla þann ágæta skóla þannig að hann
væri sæmandi iðnaðar- og mennta-
bænum Akureyri. Á fundinum upp-
lýsti fulltrúi frá menntamálaráðu-
neytinu að í tvö ár hefði
verið eyrnamerkt fjár-
framlag til uppbygg-
ingar skólans en heima-
menn hefðu ekki gert
neitt til að nýta þá fjár-
muni! Vegna þessarar
deyfðar væri talað um
það í ráðuneytinu að
beina fénu í eitthvað
annað.
Eftir fundinn var
vakin athygli á þessari
einkennilegu stöðu í
ræðu og riti og við það
vöknuðu bæjaryfirvöld
af værum blundi og skipuð var bygg-
ingarnefnd sem síðan skipulagði og
byggði Verkmenntaskólann. Þannig
fór sú skriða af stað sem leiddi síðan
til þess að heimamenn fóru að hafa
frumkvæði að því að koma upp há-
skóla á Akureyri en biðu ekki eftir
því að eitthvað kæmi af himnum ofan.
Þetta frumkvæði og samstillt átak
þingmanna, bæjarstjórnar og ann-
arra sem lögðu hönd á plóginn hefur
nú borið þann ávöxt sem allir þekkja.
Árangurinn helgaðist af því að sýna
frumkvæði og samstöðu, þekkja vel
til í bænum, lifa þar og finna fyrir
væntingum bæjarbúa milliliðalaust
og hika ekki við að fylgja málum eftir
þegar þörf er á. Spurningin er ekki
einasta sú hvað hægt er að fá frá öðr-
um heldur hvað viljum við gera sjálf
og hvernig fylgjum við því eftir. Við
það leysist úr læðingi áður óþekkt afl
og jafnvel finnast peningar hér og
þar!
Menntun skili
arðvænlegum störfum
Undanfarið hefur talsvert verið rætt
hér á Akureyri um þingmenn okkar
og hvort og þá hvernig þeir beita sér í
hagsmunamálum bæjarbúa. Auðvit-
að hafa þeir gert marga góða hluti í
áranna rás. Þeir báru t.d. gæfu til að
taka á með okkur að efla skólana og
sjúkrahúsið og bæta samgöngur
austur, vestur og suður. Eflaust
verður áfram haldið að bæta þessa
þjónustu á næstu árum og áratugum.
Það breytir þó ekki því að næsta
stóra verkefni er að nýta þau tæki-
færi sem þessi staða býður upp á til
verulegrar eflingar atvinnulífsins.
Það er ekki ásætt-
anlegt að hafa góða
skóla á svæðinu, sem
útskrifar vel menntað
og hæft fólk ef stærstur
hluti þess þarf að leita
sér að atvinnu á öðrum
stöðum en Eyjafjarð-
arsvæðinu. Staðreyndin
er t.a.m. sú að aðeins
brot af þeim sem út-
skrifast úr háskólanum
hér sest að á Akureyri.
Við þurfum að nýta
þetta fólk og þá sem
lært hafa til verklegra
starfa og tryggja að út úr öllum þess-
um lærdómi verði til framleiðsla eða
þjónusta sem hægt er að selja á al-
þjóðamarkaði eða hér innanlands.
Með því móti verður þetta landsvæði
samkeppnishæft, getur boðið góð og
vellaunuð störf og unga fólkið flæm-
ist ekki annað. Atvinnuuppbygging
er því stóra verkefnið framundan og
ekki seinna vænna að fylkja liði með
forystumönnum sem skynja þetta
með beinum hætti og án fyrirvara um
þetta eða hitt.
Virkir þingmenn
og óvirkir
Stjórnmálamenn eiga að vera fulltrú-
ar fólksins og enduróma vilja þess og
vonir í störfum sínum. Eftir því sem
þeir eru meðvitaðri um þessar vonir
eru meiri líkur til að þeim verði eitt-
hvað ágengt. Þessi meðvitund bygg-
ist á því að þeir séu gagnkunnugir að-
stæðum á þeim stað sem þeir vilja
vinna fyrir. Þeir þurfa m.ö.o. að
þekkja vel til og taka upp merkið
hvenær sem tækifæri gefst á grund-
velli þekkingar á aðstæðum og hug
fólksins.
Það er alkunna að þingmenn frá
Áfram Akureyri!
Ragnar Sverrisson fjallar um
sérstakt Akureyrarframboð
Ragnar Sverrisson
Í BYRJUN janúar
bárust boð frá Heims-
samtökum matreiðslu-
manna til veit-
ingastaða- og
matreiðslumanna um
allan heim um að
leggjast á árar vegna
endurmenntunar fólks
í veitingagreinum á
þeim svæðum sem
urðu verst úti í ham-
förunum í Asíu annan
jóladag sl. Búið er að
safna miklu fé til upp-
byggingar á þessum
svæðum enda gríð-
arleg þörf fyrir hendi
eftir þessa miklu eyði-
leggingu. Stór hluti
fólksins, sem þarna
býr, starfar við þjón-
ustu ferðamanna og er
brýnt að unnið verði
að endurmenntun
fólksins á meðan enga
atvinnu er að hafa og
er það markmið þess-
arar DINE AID söfn-
unar. Dagurinn 29. janúar hefur ver-
ið útnefndur sem DINE AID
dagurinn víðs vegar um heim en ís-
lenskir veitingamenn
ætla að útnefna helgina
28.–30. janúar nk.
Klúbbur mat-
reiðslumeistara, Sam-
tök ferðaþjónustunnar
og MATVÍS ákváðu að
taka höndum saman um
þetta verkefni og stýra
því. Eitt hundrað ís-
lenskir veitingastaðir
taka þátt í söfnuninni
hér á landi með því að
gefa hlutdeild af hverj-
um reikning þessa helgi
og getur fólk aflað sér
upplýsinga um þátttak-
endur með því að skoða
auglýsingar í blöðum
fimmtudaginn 27. jan-
úar svo og á heimasíð-
um framkvæmdaaðila.
Með því að fara út að
borða hjá þátttak-
endum næstu helgi
rétta Íslendingar fólki í
neyð hjálparhönd.
„DINE AID“-
dagurinn
Erna Hauksdóttir fjallar
um samfélagshjálp
Erna Hauksdóttir
’Með því aðfara út að borða
hjá þátttak-
endum næstu
helgi rétta Ís-
lendingar fólki í
neyð hjálp-
arhönd.‘ Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka ferðaþjónustunnar.
Fyrir flottar konur
Bankastræti 11 • sími 551 3930