Morgunblaðið - 28.01.2005, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 28. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
É
g er fréttasjúk, eins
og sumir kalla það.
Af þeim ástæðum
læt ég mér ekki
nægja að lesa fréttir
í innlendum blöðum og í net-
miðlum erlendra blaða, kemur
Guardian Weekly vikulega inn um
lúguna á mínu heimili. Ég kaupi
blaðið ekki síst vegna þess að einu
sinni í mánuði fylgir því vandað
fréttaskýringablað Le Monde
Diplomatique (LMD). Þar er und-
antekningarlaust að finna ítarleg-
ar greinar um mál sem eru of-
arlega á baugi í fréttum og eins er
þar fjallað um efni sem ekki fer
hátt í hinum svonefndu meg-
instraumsfjölmiðlum. Í nýjasta
eintaki blaðs-
ins, sem mér
barst í vik-
unni, er hins
vegar þungt
hljóðið í fram-
kvæmdastjóra
þess. Í grein um erfiða stöðu á
dagblaðamarkaði segir hann með-
al annars að salan á blaði hans hafi
að líkindum dregist saman um
12% í fyrra, eftir að hafa aukist
stöðugt frá árinu 1990. Töluvert
hefur verið rætt um rekstr-
arvanda franskra dagblaða í fjöl-
miðlum undanfarin misseri. Hafa
mörg þeirra þurft að grípa til að-
gerða vegna þessa, fækka starfs-
fólki og jafnvel selja sálu sína.
Þannig er bent á í grein LMD að
blaðið Liberation, sem eitt sinn
var vígi maóista í Frakklandi, hafi
nú selt bankamanninum Edouard
de Rothschild stóran eignarhlut í
blaðinu. Og minnkandi sala dag-
blaða er langt frá því að vera
bundin við Frakkland, heldur er
hún staðreynd víða í hinum vest-
ræna heimi. Á árunum 2000 til
2004 fækkaði stöðum blaðamanna
í Bandaríkjunum um meira en
2.000, en þetta samsvarar um 4%
stéttarinnar í heild. Þá hafa frétta-
stofur sem sjá blöðum fyrir efni
einnig þurft að skera niður. Ný-
lega misstu um 4.500 starfsmenn
Reuters vinnuna í „hagræðing-
araðgerðum“ hjá fyrirtækinu.
En hverjar kunna að vera
helstu orsakir „blaðakrepp-
unnar“? Vel þekkt er sú staðreynd
að blöðum sem dreift er ókeypis
hefur fjölgað mjög undanfarin ár.
Veita þau sölublöðunum harða
samkeppni á auglýsingamarkaði.
Afar misjafnt er hversu mikið er
lagt í ókeypis dagblöðin, en á þeim
og sölublöðunum verður þó senni-
lega ávallt ákveðinn munur. Blað
sem selur eintök sín á markaði er
að selja lesendum innihald en dag-
blað sem fæst ókeypis er í raun og
veru fyrst og fremst að selja aug-
lýsendum lesendur. En sölublöðin
hafa auðvitað reynt ýmsar leiðir til
þess að bregðast við samkeppn-
inni frá blöðum sem dreift er án
endurgjalds. Segir í grein LMD
að mörg dagblöð og vikurit hafi
meðal annars brugðist við henni
með því að gera lesendum sínum
ýmis gylliboð. Algengt sé að varn-
ingur á borð við DVD-myndir,
bækur og geisladiska sé látinn
fylgja blöðunum til þess að gera
þau söluvænlegri. Þetta sé hins
vegar varasamt því með þessu
verði skilin milli auglýsinga og
upplýsinga óljósari og virðing fyr-
ir viðkomandi miðlum dvíni.
Þá telja ýmsir Netið verða
banabita dagblaða, en vöxtur þess
hefur verið afar ör undanfarin ár.
Nú geta þeir sem orðið hafa sér
úti um góða tölvutengingu nálgast
upplýsingar hvaðanæva úr heim-
inum á örskotsstundu. Fréttir eru
þó raunar langt frá því hið eina
sem heldur Vesturlandabúum
föngnum við bjarmann af tölvu-
skjánum. Margir verja þar mest-
um tíma í að senda tölvupóst, hitta
vini og kunningja á spjallrásum,
hlusta á tónlist, blogga eða lesa
annarra manna blogg. Í nýrri
rannsókn sem David T. Z Mind-
ich, bandarískur prófessor í blaða-
mennsku, gerði á fjölmiðlanotkun
fólks undir fertugu, kom í ljós að
einungis 11% nýttu Netið til
fréttalesturs. En hvar skyldu þá
ungir Bandaríkjamenn verða sér
úti um fréttir? Ekki endilega í
sjónvarpinu ef marka má nýlega
grein í ritinu Columbia Journ-
alism Review. Þar kemur fram að
þrjár af stærstu sjónvarps-
fréttarásum í Bandaríkjunum hafi
tapað um 44% áhorfi frá árinu
1980. Þetta gefur til kynna að dag-
blöð séu ekki einu fjölmiðlarnir
sem eiga við vanda að etja.
Sé það rétt að fréttaefni mat-
reitt af virtum fjölmiðlum eigi æ
minna upp á pallborðið hjá al-
menningi, er hugsanlegt að starfs-
háttum þeirra sjálfra sé um að
kenna? Fram kemur í umfjöllun
LMD um prentmiðla að ein orsök
vandans sé hugsanlega sú að
margir fjölmiðlar eru núorðið í
eigu valdamikilla fyrirtækja-
samsteypa sem þekkja vel til ráða-
manna og vilja ekki styggja þá. Þá
hafa ýmis hneykslismál komið upp
hjá virtum dagblöðum sem minnk-
að hafa traust almennings á þeim.
Nægir hér að benda á mál blaða-
mannsins Jayson Blair sem skrif-
aði upplognar fréttir í New York
Times þar til upp komst. Þá eru
sumir fjölmiðlar með öllu hættir
að reyna að leggja stund á hlut-
leysi en stunda þess í stað óbil-
gjarnan áróður. Þetta vita allir
sem séð hafa heimildamyndina
Outfoxed, sem fjallar um baráttu
Fox-sjónvarpsstöðvarinnar fyrir
endurkjöri George W. Bush í for-
setakosningunum í Bandaríkj-
unum í haust.
Þá er hugsanlegt að minni
fréttaáhugi skýrist af breyttu
þjóðfélagi. Lausnarorð samtímans
er einstaklingshyggja. Sam-
félagsleg ábyrgð, samkennd og
jafnvel samvera eru á undanhaldi.
Margir eyða stærstum hluta frí-
tíma síns inni í stofu við sjónvarps-
skjáinn, fremur en að stunda fé-
lagsstarf eða fara í heimsóknir til
vina og vandamanna og ræða mál-
in. Jafnvel litlu börnin hafa sjón-
varpstæki í herbergjum sínum.
Það ríkir velmegun á Vest-
urlöndum og fáir aðrir en elsta
fólkið hefur nokkurn tíma þurft að
búa við skort. Orðið verkalýðsbar-
átta hljómar gamaldags á tímum
þar sem hver semur sjálfur um
eigin laun. Og síðast en ekki síst
má nefna að lagið hans Bubba um
yfirvofandi kjarnorkustyrjöld,
Hiroshima, er löngu hætt að vekja
hroll með fólki.
Frétta-
þreyta?
Blað sem selur eintök sín á markaði
er að selja lesendum innihald en
dagblað sem fæst ókeypis er í raun og
veru fyrst og fremst að selja auglýs-
endum lesendur.
VIÐHORF
Eftir Elvu Björk
Sverrisdóttur
elva@mbl.is
UNDANFARIÐ hafa birst í fjöl-
miðlum fréttir er varða falsanir á
merkjavörum og ólöglega niðurhlöðun
tónlistar, kvikmynda og tölvuleikja.
Það sem vekur athygli þegar slík brot
ber á góma, þ.e. brot á hugverka- og
auðkennarétti, er afstaða almennings
til þessara brota. Oft telur fólk að ekki
sé um neitt ólöglegt að ræða eða þá
það lætur sér í léttu
rúmi liggja hvort verið
sé að ganga á réttindi
annarra. Því er vert að
benda á nokkur atriði
sem nauðsynlegt er að
hafa í huga þegar tekin
er afstaða til þessara
brota og þá sérstaklega
atriði er varða falsanir á
merkjavöru.
Eftirlíkingar og fals-
anir á merkjavöru varða
lög um vörumerki og
hönnun. Í vörumerkja-
rétti, sem stofnast með
skráningu hjá Einkaleyfastofunni en
getur einnig stofnast með notkun, felst
að eigandinn öðlast svokallaðan einka-
rétt á vörumerki. Í þessum einkarétti
felst að eigandi vörumerkis getur
bannað öðrum að nota vörumerkið í
atvinnustarfsemi og eftir atvikum
hindrað að aðrir noti vörumerki sem
séu það lík að hætta skapist á ruglingi.
Merkjavörur geta einnig notið hönn-
unarverndar og er því oft brotið gegn
hönnunarvernd vörunnar samfara
vörumerkjavernd.
Misskilnings hefur gætt á þá vegu
að það sé bara ólöglegt að framleiða
falsaðan varning og því séu það ein-
hverjar verksmiðjur í Asíu sem beri
ábyrgð en ekki við sem sýslum með
hann hér. Þetta er alrangt því auk
þess að framleiða falsanir er ólöglegt
að setja merkið á vöru eða umbúðir
hennar, undirbúa markaðssetningu,
markaðssetja eða bjóða falsaðar eft-
irlíkingar til sölu og einnig flytja fals-
aða vöru inn eða úr landi. Því hefur
jafnvel verið haldið fram að sé kaup-
endum fullkunnugt um að um falsaða
vöru sé að ræða þá sé ekkert at-
hugavert né ólöglegt við það, því fer
fjarri og jafnvel má færa rök fyrir því
að slíkt sé enn vítaverð-
ara brot.
Hver er ástæða þess
að fölsuð merkjavara er
keypt? Gróflega má
skipta kaupendum í þrjá
viðskiptahópa. Í fyrsta
lagi þeir sem eru blekkt-
ir og halda að um ekta
vöru sé að ræða og einn-
ig þeir sem þekkja ekki
merkið og átta sig ekki á
að varan er fölsuð. Í
öðru lagi eru það þeir
sem kaupa vöruna og þá
í þeim tilgangi að hún sé
jafn góð ekta vörunni. Þeir vilja ekki
láta hafa sig að „fífli“ með því að borga
mikið fyrir ekta vöru þegar sú falsaða
er sambærileg og gorta sig jafnframt
af góðum kaupum. Í þriðja lagi eru
það þeir sem kaupa fölsun af þeirri
ástæðu að þeir hafa ekki efni á ekta
vörunni en vilja þó reyna að ná
ákveðnum „status“ þar sem merki eru
oft einhverskonar stöðutákn.
En skipta falsanir einhverju máli
svo heitið geti? Jú, með fölsun er verið
að notfæra sér á ólögmætan hátt eign
annarra, misnota verðmæti sem felst í
vörumerki og eigendur hafa skapað,
oftast á löngum tíma. Falsanir draga
úr sölu á varningi frá ekta merkinu
bæði með því að einhverjir kaupa föls-
uðu vöruna í stað hinnar upprunalegu
til að spara en einnig getur frægt
merki orðið svo útbreitt vegna föls-
unar að kaupendur fá leiða á merkinu
eða finnst ekki eins sérstakt og áður
að skarta þessu tiltekna merki og sala
dregst saman fyrir vikið. Þá geta fals-
anir kastað rýrð á orðspor merkis þar
sem gæði falsaðra vara eru oftast
langt um minni og í sumum tilvikum
geta vörurnar verið beinlínis hættu-
legar. Ábyrgð eða skilaréttur er eðli-
lega enginn á fölsuðum vörum.
Áætlað er að árlega velti viðskipti í
heiminum með falsaða vöru um 450
milljörðum bandaríkjadala. Það er því
ansi stór hluti af hagkerfi heimsins
sem viðskipti með falsaða merkjavöru
nær til. Þetta er ekki tilviljunarkennd
sala heldur að miklu leiti þaul-
skipulögð framleiðsla og markaðs-
setning og tengist oft öðrum alvar-
legum afbrotum. Það er einkenni
þessara viðskipta að það eru einungis
þeir sem selja vöruna sem hagnast
(áætlað fimm til tíu sinnum útlagðan
kostnað) því oftast falla engir skattar
eða álögð gjöld á slíkar vörur. Ríki
verða því af háum upphæðum í glöt-
uðum skattgreiðslum. Auk þessa tap-
ast fjöldamörg lögmæt störf vegna
áhrifa sem brask með falsaða vöru
hefur á verslun og viðskipti.
Höfum þetta í huga þegar við veg-
um og metum gildi þess að kaupa
ósvikna vöru.
Vörumerki og falsanir
Steingrímur Bjarnason fjallar
um falsanir á vörumerkjum ’Eftirlíkingar og fals-anir á merkjavöru varða
lög um vörumerki og
hönnun. ‘
Steingrímur Bjarnason
Höfundur er lögfræðingur og
starfar á Einkaleyfastofunni.
Vilhjálmur Eyþórsson: „For-
ystumennirnir eru undantekning-
arlítið menntamenn og af góðu fólki
komnir eins og allir þeir, sem gerast
fjöldamorðingjar af hugsjón. Afleið-
ingar þessarar auglýsingar gætu því
komið á óvart.“
Jakob Björnsson: „Mannkynið
þarf fremur á leiðsögn að halda í
þeirri list að þola góða daga en á hel-
vítisprédikunum á valdi óttans eins
og á galdrabrennuöldinni.“
Jakob Björnsson: „Það á að fella
niður með öllu aðkomu forsetans að
löggjafarstarfi.“
Ólafur F. Magnússon: „Ljóst er að
án þeirrar hörðu rimmu og víðtæku
umræðu í þjóðfélaginu sem varð
kringum undirskriftasöfnun Um-
hverfisvina hefði Eyjabökkum verið
sökkt.“
Ásthildur Lóa Þórsdóttir: „Viljum
við að áherslan sé á „gömlu og góðu“
kennsluaðferðirnar? Eða viljum við
að námið reyni á og þjálfi sjálfstæð
vinnubrögð og sjálfstæða hugsun?“
Bergþór Gunnlaugsson: „Ég hvet
alla sjómenn og útgerðarmenn til að
lesa sjómannalögin, vinnulöggjöfina
og kjarasamningana.“
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar
TVÆR efnahagsmálafréttir í Morg-
unblaðinu, með fárra daga millibili,
voru ógnvekjandi. Annars vegar frétt-
in í dag um að íbúðarhúsnæði á höf-
uðborgarsvæðinu hefði
hækkað um þriðjung í
fyrra. Hins vegar frétt
frá því á fimmtudag í
síðustu viku um að inn-
an Íbúðalánasjóðs væri
rætt um það í fúlustu al-
vöru að búa til aðferðir
við að lána út meira fé til
íbúðakaupa. Það væri
óviðunandi og óðs
manns æði að blása í
verðlagsglæðurnar með
þeim hætti. Slíkt væri í
hróplegri andstöðu við
efnahagsstefnu rík-
isstjórnarinnar og atlaga að stöð-
ugleika og hagsmunum útflutnings-
greina og þar með landsbyggðinni.
Verðbólguna á síðasta ári má að 40
prósentum rekja til verðhækkana á
húsnæði á höfuðborgarsvæðinu. Allir
eru sammála um að aukið aðgengi að
ódýru fjármagni eigi þar mikinn hlut
að máli. Vissulega hefur Íbúðalána-
sjóður orðið að laga sig að þeim veru-
leika. En engin rök standa til þess að
hann gangi lengra en gert hefur verið.
Það er búið að hækka lánshlutföll og
hámarksupphæðirnar og lengra á ekki
að ganga.
Mesta ógnin við stöðugleikann nú er
hin hrikalega hækkun á gengi íslensku
krónunnar. Seðlabankinn hefur verið
að hækka vexti til þess
að draga úr innlendri
eftirspurn og sporna
gegn verðlagshækk-
unum innanlands. Það
hefur leitt til þess að
gengi krónunnar hefur
rokið upp. Afleiðingin er
stórháskaleg fyrir út-
flutnings- og samkeppn-
isgreinarnar. Fyrirtæki
á þeim sviðum eru að
komast í gífurlegan
vanda. Fréttir berast af
fyrirtækjum sem eru að
flytja starfsemi sína úr
landi og öðrum þar sem reksturinn
hefur stöðvast eða er í miklu basli.
Allt þetta stafar af því að Seðla-
bankinn er að hækka vexti, til þess að
berjast við verðbólgu sem mestan part
stafar af hækkun íbúðarhúsnæðis á
höfuðborgarsvæðinu, sem aftur á ræt-
ur sínar að rekja til framboðs á ódýru
lánsfjármagni. Þetta kristallar ástand-
ið. Með annarri hendinni er verið að
dæla út fé sem fer til húsnæðiskaupa á
höfuðborgarsvæðinu og skapar þar
þenslu, verðhækkanir og eignamynd-
un. Með hinni hendinni er verið að
reyna að damla á móti með vaxta-
hækkunum Seðlabankans sem hækk-
ar svo gengið. Á landsbyggðinni drag-
ast seglin saman vegna þess að þetta
þrengir að fyrirtækjum í útflutningi og
öðrum samkeppnisgreinum. Finnst
mönnum eðlilegt að opinberum lána-
sjóði sé beitt til þess arna í frekari
mæli?
Opinber lánasjóður, bakkaður upp
af ríkisábyrgðum, getur ekki tekið
þátt í þannig leik. Við getum ekki hald-
ið áfram að leika okkur svona að eld-
inum. Það er einfaldlega komið nóg.
Nú er þýðingarmikið að skilaboðin séu
skýr. Í húfi er atvinnusköpunin sjálf.
Það er gott og vel að vilja auka um-
svif sín og bregðast við öllum heimsins
óskum. En nú háttar einfaldlega þann-
ig til í okkar efnahagsumhverfi að við
megum ekki við því að opinber lána-
sjóður ýti undir verðlagsþrýsting og
stuðli þannig að vaxtahækkunum og
gengishækkunum. Menn tala stundum
um ruðningsáhrif af stóriðju. En ruðn-
ingsáhrifin eru greinilega helst nú af
völdum íbúðalánasprengingarinnar,
sem bankakerfið hefur verið að magna
upp. Hinn opinberi húsnæðis-
lánasjóður á að ganga á undan og
minnka þennan þrýsting.
Nú er komið nóg
Einar K. Guðfinnsson
fjallar um efnahagsmál ’Allt þetta stafar af þvíað Seðlabankinn er að
hækka vexti, til þess að
berjast við verðbólgu
sem mestan part stafar
af hækkun íbúðar-
húsnæðis á höfuðborg-
arsvæðinu, sem aftur á
rætur sínar að rekja til
framboðs á ódýru láns-
fjármagni.‘
Einar K. Guðfinnsson
Höfundur er formaður þingflokks
Sjálfstæðisflokksins.