Morgunblaðið - 08.02.2005, Blaðsíða 6

6 ÞRIÐJUDAGUR 8. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Norsk stjórnvöld létu siglandhelgisdeilu Íslend-inga og Breta mikluskipta og töldu sér-
staklega mikilvægt vegna norskra
öryggishagsmuna að bandaríska
varnarliðið hyrfi ekki frá Íslandi.
Þetta kemur fram í bók Guðna Th.
Jóhannessonar sagnfræðings um
þátt Norðmanna í landhelgisdeil-
unum, sem er að koma út á vegum
norsku Varnarmálastofnunarinnar
(Institutt for Forsvarsstudier) í Ósló.
Bókin sem ber á íslensku heitið
Samúð og eiginhagsmunir. Noregur
og þorskastríðin milli Íslands og
Bretlands er að mestu byggð á rann-
sókn Guðna á ýmsum gögnum í Nor-
egi, Bandaríkjunum og á Íslandi en
Guðni fékk m.a. aðgang að skjala-
safni norska utanríkisráðuneytisins.
Eiginhagsmunir mótuðu
aðallega afstöðu Norðmanna
Guðni segir eiginhagsmuni Norð-
manna fyrst og fremst hafa mótað af-
stöðu norskra stjórnvalda til land-
helgisdeilu Íslendinga og Breta og
þeirra mála sem upp komu gagnvart
NATO og framtíð varnarliðsins á Ís-
landi. „Það er í sjálfu sér ekkert við
það að athuga. Það er grundvall-
arregla á alþjóðavettvangi að hvert
ríki gætir sinna hagsmuna fyrst og
fremst. Í öllum þessum átökum voru
þeir fyrst og fremst með hugann við
að þessar landhelgisdeilur mættu
ekki leiða til þess að staða Íslands
breyttist til hins verra í vestrænu
varnarsamstarfi. Þeir vildu að
Bandaríkjamenn hefðu hér aðstöðu
áfram og þeir vildu að Ísland væri
tryggur bandamaður í NATO.
Þeir óttuðust líka sérstaklega að ef
þessar deilur leiddu til þess að
Bandaríkjamenn yrðu að hverfa frá
Íslandi, myndi það leiða til vaxandi
þrýstings á Norðmenn um að taka
við erlendum herstöðvum. Það var
grundvallaratriði í norskri varn-
armálastefnu, að þeir hefðu ekki er-
lendan her í sínu landi á friðartímum.
Þetta var því líka að nokkru leyti
ákveðin tvöfeldni vegna þess að
Norðmenn lögðu áherslu á það í sam-
skiptum við Íslendinga að varn-
arhagsmunir vestrænna ríkja krefð-
ust þess að hér væri bandarískur
her, en á sama tíma sögðu þeir alltaf
að hið sama mætti aldrei verða í Nor-
egi.“
Norðmenn fylgdust alla tíð náið
með landhelgisdeilum Íslendinga og
Breta. „Norðmenn höfðu mikinn
áhuga á þessum átökum, fyrst og
fremst vegna þess hvernig þau
tengdust þeirra hagsmunum og
stöðu, en líka vegna þess að þeir
höfðu samúð með Íslendingum og
vildu miðla málum og stilla til friðar.
Þessi gögn staðfesta alveg skýrt að
þeir höfðu mikinn áhuga á stöðu Ís-
lands og þessum deilum öllum,“ segir
Guðni.
Skuldbundu sig til að láta Norð-
menn alltaf vita af gangi mála
Í gögnum sem Guðni fékk aðgang
að kemur m.a. fram að A.J. Fost-
ervoll, þáverandi varnarmálaráð-
herra Noregs, hafi staðfest við
bandaríska embættismenn árið 1971,
að sá sameiginlegi skilningur væri á
milli forsætisráðherra Íslands og
Noregs, að Íslendingar myndu ekki
taka neinar endanlegar ákvarðanir
um framtíð varnarstöðvarinnar í
Keflavík, nema að áður yrði haft
samráð við forsætisráðherra Noregs.
Vinstri stjórnin sem sat að völdum
1971–74 hafði brottför varnarliðsins
á stefnuskrá sinni.
„Þarna kemur fram að íslenskir
ráðamenn viðurkenndu að Norð-
menn ættu hagsmuna að gæta og
skuldbundu þeir sig til þess að láta
Norðmenn alltaf vita af gangi mála
og að engar stórbreytingar yrðu
gerðar á stöðu Bandaríkjamanna á
Íslandi nema Norðmenn yrðu látnir
vita af því fyrst,“ segir Guðni.
Að sögn hans kom það honum á
óvart við þessar rannsóknir hvað
vinstri stjórnin sem sat á árunum
1971–74 gekk langt í að sefa ótta
Norðmanna og lofa samvinnu og
samráði við þá. „Það hefði ekki verið
vel séð í sumum hópum hérna heima
ef það hefði orðið opinbert að Ólafur
Jóhannesson [þáverandi forsætisráð-
herra] og Einar Ágústsson [þáver-
andi utanríkisráðherra] lofuðu að
gera ekkert í hermálinu nema láta
Norðmenn vita af því fyrst. Það hefði
verið fordæmt víða,“ segir Guðni.
„Valur Ingimundarson sagnfræð-
ingur hefur nú þegar bent á þetta í
sínum rannsóknum en þarna kemur
það líka fram í norskum gögnum að
Olav Palme, sem var mjög gagnrýn-
inn á stefnu Bandaríkjanna á þessum
árum vegna Víetnamstríðsins, leggur
ríka áherslu á, að þó Svíar séu hlut-
lausir, séu það hagsmunir Svíþjóðar
líkt og annarra ríkja í Skandinavíu,
að Bandaríkjaher sé á Íslandi. Hann
kemur þeim skilaboðum á framfæri
við íslenska ráðamenn að Svíar leggi
á það ríka áherslu að hér verði engin
breyting á stöðu Bandaríkjanna,“
segir Guðni.
Töldu hættu geta stafað
af íslenskum stúdentum
Guðni komst einnig yfir upplýs-
ingar frá fyrri hluta áttunda áratug-
arins þar sem fram kemur að norsk
öryggisyfirvöld töldu að ástæða gæti
verið til að hafa eftirlit með róttæk-
um ungum Íslendingum, sem voru
við nám í Noregi á þessum tíma og
höfðu í frammi margvísleg mótmæli í
garð Breta vegna landhelgismálsins.
Ekki liggja þó fyrir upplýsingar um
hvort Íslendingarnir hafi í raun og
veru sætt eftirliti.
Guðni segir að skv. þessum heim-
ildum hafi norskum öryggis-
yfirvöldum þótt íslensku stúdent-
arnir í Noregi svo róttækir og mikill
hiti í þeim að þeir hafi verið skil-
greindir sem „hugsanlega hættulegt
afl“.
„Þeir menn voru til innan norska
öryggiseftirlitsins, sem töldu nauð-
synlegt að fylgjast með þessum
námsmönnum,“ segir Guðni.
Hugmyndir um að senda norsk
friðarskip á Íslandsmið
Einnig kemur fram í rannsókn
Guðna að sú hugmynd kom upp inn-
an norska stjórnkerfisins að Norð-
menn sendu skip á Íslandsmið í land-
helgisstríðinu eftir útfærsluna í 50
mílur, í þeim tilgangi að stilla til frið-
ar. Málið komst þó aldrei á það stig
að norsk stjórnvöld tækju þann kost
fyrir af fullri alvöru.
„Það sýnir hversu taugaóstyrkir
Norðmenn voru að þeim datt í hug í
fullri alvöru að einhverskonar norsk
friðarskip færu á miðin til þess að
miðla málum og stilla til friðar. Þetta
hefði aldrei getað gengið í fram-
kvæmd en sýnir fyrst og fremst hvað
Norðmenn höfðu miklar áhyggjur af
þessu máli,“ segir Guðni.
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur varpar ljósi á afstöðu norskra ráðamanna í þorskastríðinu
Norðmenn látnir vita ef
varnir landsins breytast
Ólafur Jóhannesson,
fyrrverandi forsætis-
ráðherra, er í norsk-
um gögnum sagður
hafa lofað 1971 að
engar breytingar yrðu
gerðar á stöðu varn-
arliðsins nema áður
yrði haft samráð við
forsætisráðherra Nor-
egs. Þetta kemur fram
í væntanlegri bók
Guðna Th. Jóhann-
essonar sagnfræðings.
Ljósmynd/Friðgeir Olgeirsson
Átök á miðunum í þorskastríðinu við Breta. Freigátan Leander kemur ösl-
andi upp að bakborðssíðu varðskipsins Þórs. Fram kemur í rannsókn
Guðna að Norðmönnum datt í hug í fullri alvöru að senda einhverskonar
norsk friðarskip á miðin til þess stilla til friðar.
Morgunblaðið/ÞÖK
„Þeir menn voru til innan norska
öryggiseftirlitsins, sem töldu nauð-
synlegt að fylgjast með þessum
námsmönnum,“ segir Guðni.
omfr@mbl.is
REYKJAVÍKURBORG og
Minjavernd hf. hafa gert með
sér samning um að félagið taki
Aðalstræti 10 í sína vörslu í 35
ár og endurbyggi húsið sem er
hið elsta í Kvosinni. Jafnframt
fær Minjavernd heimild til að
reisa byggingu aftan við húsið.
Framkvæmdir hefjast væntan-
lega í þessari viku og er gert
ráð fyrir að endurbótum á ytra
byrði hússins verði lokið um
mitt ár 2006.
Samkvæmt samningnum verð-
ur Minjavernd eigandi að öllum
endurbótum sem gerðar verða.
Markmið samningsins er að hús-
ið verði endurbyggt á þann hátt
sem hæfi einu elsta húsi Reykja-
víkur. Þá verður fullt tillit tekið
til þess að húsið er friðlýst.
Þetta er síðasti áfanginn í end-
urbyggingu húsa við Aðalstræti.
Að samningstíma loknum, árið
2041, hefur Reykjavíkurborg val
um að framlengja samningstím-
ann um 15 ár eða endurgreiða
að hluta til kostnað við end-
urgerðina, alls 30 milljónir
króna.
Minjavernd er hlutafélag í
eigu ríkisins, Reykjavíkurborgar
og sjálfseignarstofnunarinnar
Minjar.
Þorsteinn Bergsson, fram-
kvæmdastjóri Minjaverndar,
segir að nú muni hefjast bygg-
ingasöguleg rannsókn á húsinu
sem felist annars vegar í því að
rannsaka húsið sjálft, taka niður
allar seinni tíma innréttingar og
reyna að ráða í herbergjaskipan
og fleira. „Mjög mikið af öllum
þessum hlutum hafa farið for-
görðum og það er búið að moka
hér út miklum meirihluta af öll-
um þeim minjum sem kostur
hefði verið á, en eitthvað er eftir
og vonandi sem mest,“ segir
hann. Þá séu til virðingargerðir
(matsgerðir) og teikningar en
fæstar séu svo nákvæmar að á
þær sé treystandi.
Þorsteinn telur að endurbygg-
ingin muni kosta um 60 millj-
ónir.
Reykjavíkurborg og Minjavernd gera samning um Aðalstræti 10
Elsta húsið í Kvosinni endurbyggt
Morgunblaðið/Jim Smart
Þorsteinn Bergsson og Þröstur Ólafsson frá Minjavernd, Steinunn Valdís Óskarsdóttir borgarstjóri og
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, fyrrv. borgarstjóri, skrifa undir samning um endurbyggingu Aðalstrætis 10.
HÚSIÐ Aðalstræti 10 er talið reist árið 1762
og hýsti í upphafi ullargeymslu og skrifstofu
og íbúð bókhaldara Innréttinganna. Innrétt-
ingarnar voru fyrsti vísir að iðnaði hér á
landi og eru jafnan kenndar við Skúla Magn-
ússon landfógeta. Síðan þá hefur húsið verið í
eigu ýmissa aðila og hýst ólíka starfsemi.
Geir Vídalín, fyrsti biskup sem bjó í Reykja-
vík, eignaðist húsið upp úr árinu 1800. Jens
Sigurðsson, bróðir Jóns Sigurðssonar for-
seta, átti húsið um tíma og er talið að Jón og
kona hans Ingibjörg Einarsdóttir hafi búið
hjá Jens þegar þau dvöldu í Reykjavík.
Kaupmennirnir Silli og Valdi eignuðust
Aðalstræti 10 árið 1926 og ráku þar verslun.
Frá 1984 hafa verið veitingastaðir í húsinu,
lengst af Fógetinn. Reykjavíkurborg keypti
húsið árið 2001 á 42 milljónir króna.
Nokkrar vikur eru síðan rekstri síðasta
veitingastaðarins var hætt en enn er þar inni
sterkur óþefur af sígarettureyk og fúlum
bjór. Það breytist væntanlega fljótlega.
Við hlið Aðalstrætis 10 stóð Fjalakötturinn
lengi vel. Hann var rifinn, ekki Aðalstræti 10.
243 ára hús