Morgunblaðið - 20.02.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 20. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Ungur maður situr á lyft-ingabekk og horfir tor-tryggnislega á mig. Spyrmeð augunum hvað égsé að gera þarna, á hvað
ég sé eiginlega að horfa. Ég átta mig
ekki alveg strax. En svo fatta ég það.
Ég er stödd inni í fangelsi og er allt í
einu að fá að fylgjast með hvað föng-
unum á deildinni fer á milli.
Í raun er ég stödd á æfingu á
Smíðaverkstæði Þjóðleikhússins, þar
sem verið er að æfa Grjótharða, nýj-
asta leikverk og leikstjórnarverkefni
Hávars Sigurjónssonar, sem segir frá
lífi nokkurra fanga í íslensku fangelsi.
Ólíkra manna sem sitja inni fyrir ólík-
ar sakir, en eiga samt eitt grundvall-
aratriði sameiginlegt. Þeir eru þarna
inni, allir.
Líf í fangelsi var ekki það sem höf-
undurinn lagði upp með þegar hann
hóf að skrifa Grjótharða fyrir um það
bil einu og hálfu ári, kemst ég að þeg-
ar við setjumst niður að rennslinu
loknu. Karakterarnir og aðstæðurnar
kölluðu einfaldlega á þessa umgjörð,
sem síðan þróaðist út í að vera saga
fimm fanga, Guðjóns, Péturs, Kjart-
ans, Jóa og Jónasar, og þeirra at-
burða sem eiga sér stað á vissum tíma
í fangelsinu. Hávar segir margt
áhugavert við þessa sérstöku um-
gjörð, sem fangelsi er. „Við þannig
aðstæður er hópur af einstaklingum
þvingaður til að vera saman. Það er
enginn þarna af því að Jói eða Palli
eru þarna líka; þetta er ekki útilega
eða sumarbústaður. Þannig verður
strax til togstreita – þeir vilja ekki
vera þarna og vilja helst ekki um-
gangast hver annan. Samt þurfa þeir
að gera það. Það er líka spennandi að
þrátt fyrir allt sem gerist, þurfa þeir
að halda áfram að vera þarna. Þeir
geta ekki farið ef þeir lenda í útistöð-
um, ef einn er laminn getur hann ekki
bara farið heim til sín. Hann er þarna
og þeir þurfa að borða morgunmat
saman daginn eftir, sama hvað hefur
gerst kvöldið áður.“
Hugleiðing um ofbeldi
Einmitt þetta er dregið sterklega
fram í leiksýningunni, því víst er að
margt gengur á og kraumar innra
með föngunum. Þeir eiga hver sína
sögu, sem í flestum tilfellum einkenn-
ist af ofbeldi, sögu sem heldur á viss-
an hátt áfram þótt inn í fangelsið sé
komið. Hávar segir að í vissum skiln-
ingi megi líta á leikritið sem hugleið-
ingu um ofbeldi. „Mennirnir sem
þarna koma fram hafa nánast allir
beitt einhvern ofbeldi, og sitja inni
fyrir það. Þeir eru líka sjálfir beittir
ofbeldi – það er ofbeldi að svipta
mann frelsinu eins og ríkið gerir í
þessu tilfelli. Og þeir beita hver annan
ofbeldi innan veggja fangelsisins,
bæði líkamlegu og andlegu. En í
fangahópnum eru líka menn sem ekki
hafa beitt ofbeldi, sitja inni fyrir ann-
ars konar glæpi á borð við skattsvik,
eða telja sig ekki hafa beitt ofbeldi.
Þessi réttlætingarþörf finnst mér líka
áhugaverð; fangarnir eru allir sann-
færðir um að þeir séu í einhverjum
skilningi hafðir fyrir rangri sök. Í
huga hvers og eins eru þeir betri en
hinir.“
Persónurnar fimm eru allar afar
ólíkar og sitja inni fyrir ólík brot, enda
telur Hávar að í fangelsum sé að finna
mjög ólíkt fólk. „Það var eitt af því
sem ég vildi gjarnan draga fram, að
þar eru annars vegar þeir sem kall-
aðir eru síbrotamenn, sem eiga sér
kannski ósköp lítið líf fyrir utan fang-
elsið og undirheimana. Hins vegar er
þar fólk sem hefur gegnt einhverri
stöðu í samfélaginu og notið virðing-
ar, átt félagslegt bakland á borð við
fjölskyldu. Það hlýtur að vera mjög
undarlegt fyrir slíka menn að vera
settir andspænis síbrotamönnum sem
þekkja ekki þennan bakgrunn og fyr-
irlíta hann jafnvel, og þurfa síðan að
lúffa fyrir þeim. Vegna þess að inni í
fangelsinu gilda allt önnur lögmál.“
Leikararnir í sýningunni voru vald-
ir af leikstjóranum sjálfum, ásamt
leikhússtjóranum sem valdi verkið til
sýninga á sínum tíma, Stefáni Bald-
urssyni. „Ég er mjög ánægður með
leikhópinn og þetta hefur verið mjög
skemmtileg vinna, þó að það sé auð-
vitað klisja að segja það. En þetta hef-
ur verið það,“ segir Hávar og hlær
við. „Þetta er leikaraleikrit. Það er
ekkert gaman að horfa á svona leikrit
sem er ekki vel leikið.“
Sýning skipuð karlmönnum
Það vekur athygli að eingöngu
karlmenn koma að sýningunni. Fyrir
utan höfundinn og leikstjórann eru
einungis karlhlutverk í sýningunni,
og öll önnur störf; ljósahönnuðurinn,
tónskáldið, dramatúrginn, leik-
myndahönnuðurinn og tæknimenn –
allt eru þetta karlmenn. Hávar segir
þetta með ráðum gert til að draga
fram ákveðna stemmningu, bæði á
æfingaferlinu og í sýningunni sjálfri.
„Það verður öðruvísi dýnamík og því
ákvað ég strax í upphafi að notast ein-
öngu við karlmenn í sýningunni, þar
sem um væri að ræða karlaheim. Fyr-
irfram vissi ég auðvitað ekkert hvort
það yrði til góðs eða ills að hafa það
þannig – kannski hefðu menn getað
orðið svo miklir hanar að þeir væru
alltaf að reyna að vera mestir og best-
ir. En það hefur alls ekki verið þann-
ig, hefur bara verið ótrúlega ljúft og
þægilegt.“
Hann viðurkennir fúslega að ef til
vill hafi brandarar flogið sem hefðu
ella ekki flogið, eða í það minnsta
öðruvísi orðaðir. „Kannski var það
bara ágætt – menn gátu þá kastað sér
meira út í þetta án þess að vera
hræddir við að vera óheflaðir eða
mógða einhvern,“ segir Hávar og vís-
ar þar meðal annars til texta leikrits-
ins sem á köflum er mjög afgerandi –
svo notað sé kvenlegt orð. „En ég
held að þetta sé nákvæmlega það
sama og þegar konur segja að það sé
gaman að vera bara innan um konur.
Stundum er rætt um að konur eigi
undir högg að sækja í leikhúsinu, en
þó er það tilfellið að þessi sýning þyk-
ir mjög sérstök að þessu leyti. Og við
höfum allir fundið fyrir þessari
stemmningu, held ég.“
Þrátt fyrir þennan karlablæ sem
augljóslega svífur yfir vötnum í sýn-
ingunni en sýningin ekki ætluð karl-
mönnum eingöngu, þvert á móti raun-
ar. „Ég held að það geti verið
forvitnilegt fyrir konur að sjá inn í
þennan heim karlmanna. Auk þess
koma konur í raun heilmikið við sögu í
leikritinu, í umræðum karlanna. Kon-
ur skipta þá miklu máli, bæði í já-
kvæðum og neikvæðum skilningi,“
segir Hávar og bætir við að í einhverj-
um tilfellum geti einmitt það verið
mjög sláandi eða óþægilegt, að heyra
þau sjónarmið sem þar eru uppi.
„Þarna er til dæmis einn nauðgari og
það er ekki hægt að gera ráð fyrir að
hann sé neitt femínískur í hugsun. En
þau sjónarmið sem eru uppi í leikrit-
inu hefur maður heyrt í kring um sig
og því finnst mér allt í lagi að setja
þau í þetta samhengi.“
Samúð er hreyfanlegt fyrirbæri
Það er ekki auðvelt að horfast í
augu við þá menn sem Hávar kynnir
fyrir okkur í leikritinu – glæpamenn
og gjörðir þeirra eru hlutir sem fæstir
vilja vita af. Engu að síður vaknar
samúð hjá áhorfandanum með hverj-
um þeirra og einum á einhverjum
tímapunkti í verkinu. „Ég setti mér
það fyrir að allir karakterarnir ættu
að fá sína stund þar sem þeir ættu
samúð áhorfandans. Það var með ráð-
um gert, til þess að segja við áhorf-
endur að það er ekki hægt að taka
ákvörðun um manneskju í eitt skipti
fyrir öll. Ég býð áhorfandanum að
sitja í einn og hálfan tíma og fylgjast
með verkinu, og að þeim tíma loknum
ætti hann að hafa fengið samúð með
glæpamönnum af ýmsu tagi. Þó er
ekki þar með sagt að hann gangi með
þessa samúð út,“ segir Hávar. „Það
segir manni líka að samúð er hreyf-
anlegt fyrirbæri og kannski ekki rétta
orðið, enda er ég hvorki málsvari þess
að fremja ofbeldisglæpi né að biðja
fólk um að skilja hvers vegna þeir eru
framdir. Það sem ég er að draga fram
er hvað maður sem hefur framið morð
er að hugsa, allar hinar stundirnar
sem hann er ekki að fremja morð.
Hvað er hann að hugsa? Um hvað er
hann að tala?“
Raunsæjasta leikritið til þessa
Hávar á að baki þó nokkur leik-
verk, en sennilega eru best þekktu
verk hans Pabbastrákur sem var sett
upp í Þjóðleikhúsinu á síðasta vetri og
Englabörn sem var frumsýnt í Hafn-
arfjarðarleikhúsinu árið 2001. Hið
síðarnefnda hefur gert víðreist, verið
þýtt á önnur tungumál og sett upp í
leikhúsum víða um lönd, nú síðast í
Mammutteatret í Kaupmannahöfn
þar sem það hlaut afar góða dóma.
Hilmar Jónsson, sem leikstýrði
báðum þessum verkum Hávars þegar
þau voru sett upp í fyrsta sinn, sagði
þau eiga ýmislegt sameiginlegt; með-
al annars það að í þeim báðum væri
tími og rúm fljótandi. Í Grjóthörðum
er atburðarásin hins vegar línuleg og
umgjörðin raunsæisleg. „Ég hugsa að
í einhverjum skilningi sé þetta verk
einna raunsæjast af þeim sem ég hef
skrifað. Og ég hef aldrei áður skrifað
verk sem er svona einfalt í byggingu,“
segir Hávar. „Til dæmis gerast allir
atburðir í tímaröð, og þannig hef ég
aldrei skrifað áður. Yfirleitt hef ég
sagt söguna með endurliti, samtímis
eða sitt á hvað. Jafnvel hafa persónur
úr nútíð og fortíð rætt saman á svið-
inu.“
En þrátt fyrir þessa „einföldun“ í
Grjóthörðum voru skrifin langt frá
því að vera einföld að sögn Hávars og
áskorun að skrifa leikrit af því tagi
sem hefur verið nefnt „the well made
play“, með plotti og þremur þáttum.
„Það var snúnara en ég hélt, því fólk
þarf að fá áhuga á þessum persónum
og sögu þeirra. Í þessari sýningu er
ekki hægt að ná áhorfandanum með
einhverju sjónrænu spili, eins og
stundum er hægt. Hún býður ekki
upp á það,“ segir Hávar og bætir við
að sú tilhugsun hafi á stundum hrætt
hann og leitt til þess að hann hugsaði
Ekkert gaman að skrifa
um fólk sem líður vel
Morgunblaðið/ÞÖK
„Ég hugsa að í einhverjum skilningi sé þetta verk einna raunsæjast af þeim sem ég hef skrifað. Og ég hef aldrei áður
skrifað verk sem er svona einfalt í byggingu,“ segir Hávar SIgurjónsson um nýjasta leikverk sitt, Grjótharðir.
Nýjasta leikverk Hávars
Sigurjónssonar, Grjótharðir,
verður frumsýnt á Smíða-
verkstæði Þjóðleikhússins
í vikunni. Inga María
Leifsdóttir ræddi við
hann um nýja verkið,
ofbeldi, karlmenn og
snertifleti við samfélagið.
eftir Hávar Sigurjónsson
Leikendur: Atli Rafn
Sigurðarson, Gísli Pétur Hin-
riksson, Hjalti Rögnvaldsson,
Jóhann Sigurðarson, Pálmi
Gestsson og Valdimar Örn
Flygenring.
Tónlist: Hróðmar
Ingi Sigurbjörnsson.
Lýsing: Ásmundur Karlsson.
Leikmynd og búningar: Axel
Hallkell.
Leikstjórn: Hávar Sigurjónsson.
Grjótharðir