Morgunblaðið - 21.08.2005, Síða 20

20 SUNNUDAGUR 21. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Meginmarkmið Há-skóla Íslands er aðvera rannsóknahá-skóli í fremstu röðog hann hefur á að
skipa mjög hæfum fræðimönnum.
Skólinn stendur þó frammi fyrir
vissum vandamálum hvað varðar
rannsóknastarfsemi og skörunar
verður vart í markmiðum hans.
Þetta er meðal þess sem fram kemur
í nýrri skýrslu um úttekt á gæðum
rannsókna við skólann, sem kemur
út á næstu dögum.
Úttektin var unnin fyrir mennta-
málaráðuneytið að frumkvæði
menntamálaráðherra og náði grein-
ingin yfir árin 1999–2002. Markmiðið
var að draga upp mynd af rann-
sóknaframlagi fræðafólks við skól-
ann í víðu samhengi. Úttektina unnu
Inga Dóra Sigfúsdóttir, Bryndís
Björk Ásgeirsdóttir, Allyson
MacDonald og Irwin Feller. Stuðst
var við gögn úr ýmsum áttum og til
að dýpka skilning á viðfangsefninu
voru meðal annars tekin viðtöl við
starfsmenn háskóla í Skandinavíu og
Bandaríkjunum auk starfsmanna
mennta- og fjármálaráðuneytis og
Rannís.
HÍ var einkum kennslustofnun til
að byrja með. Síðar tók hlutverk há-
skóla að breytast og tengsl við at-
vinnulíf jukust. Hröð fjölgun nem-
enda, tilkoma fleiri æðri
menntastofnana, kröfur um sérhæf-
ingu og alþjóðavæðing eru meðal
þátta sem hafa þrýst á skólann um
að bregðast við breyttu umhverfi og
þróast í takt við nýja tíma. Áhersla á
rannsóknir og hina alþjóðlegu vídd
hefur aukist mjög innan hans og í
dag er meginmarkmið skólans að
vera rannsóknaháskóli í fremstu röð.
Margir óvirkir í rannsóknum
Inga Dóra Sigfúsdóttir, aðalhöf-
undur skýrslunnar, er doktor í fé-
lagsfræði og eftir að vinnu við út-
tektina lauk hóf hún störf sem
deildarforseti kennslufræði- og lýð-
heilsudeildar Háskólans í Reykjavík.
Hún segir almenna samstöðu innan
HÍ um áherslubreytingar og þær
samræmist þróun í Evrópu. Vægi
rannsóknastarfs hafi þar aukist til
muna og framlag kennara sé í aukn-
um mæli mælt sem árangur í rann-
sóknastarfi. Þá sé lögð áhersla á að
bestu skólarnir séu þeir sem standi
sig best í rannsóknum.
Inga Dóra segir að innan HÍ séu
greinilega mjög öflugir vísindamenn.
„Frammistaða er nokkuð jöfn eft-
ir fræðasviðum þótt birtingarvenjur
séu ólíkar milli sviða,“ segir Inga
Dóra, en vísindamenn á heilbrigðis-,
raunvísinda- og verkfræðisviði birta
niðurstöður sínar helst í formi
greina í alþjóðlegum tímaritum.
Hugvísindamenn skrifa frekar bæk-
ur en félagsvísindamenn birta jöfn-
um höndum greinar erlendis og ís-
lenskt efni.
„Dreifingin er líka nokkuð jöfn
eftir kynjum,“ segir Inga Dóra, „en
konur eru síður meðal þeirra sem
birta minnst og mest. Þær eru frek-
ar í kringum miðjuna.“ Kyn sagði
ekki fyrir um hvort styrkir til rann-
sókna fengjust. Virkustu vísinda-
mennirnir falla í mið-aldurshópinn
og sú skoðun að elsti hópurinn sé síst
virkur í rannsóknum á ekki við rök
að styðjast. Í skýrslunni kemur hins
vegar fram að það sé áhyggjuefni
fyrir HÍ að yngsti hópur fræðimanna
við skólann sé ekki nægilega virkur.
Í stefnumiðum HÍ kemur fram að
markmið skólans er að vera rann-
sóknaháskóli í fremstu röð. Þetta
kemur jafnframt fram í mati á laun-
um starfsmanna og í yfirlýsingum
um eflingu framhalds-
náms. Þá samræmist
þetta stefnuyfirlýsing-
um stjórnvalda. At-
hygli vekur því að þótt
allar deildir skólans
hafi á að skipa virkum
vísindamönnum er um
fjórðungur starfs-
manna í fullu starfi og
með fulla rannsókna-
skyldu nær óvirkur í
rannsóknum.
Inga Dóra segir
mikilvægt að hvati til
rannsókna sé byggður
inn í starfsemi há-
skóla.
„Rannsóknahvata-
kerfið innan Háskól-
ans er gott og hvetur
einstaklingana,“ segir
hún. „Það er almenn
samstaða um kerfið og
það hefur aukið af-
köst. Það vantar hins
vegar hvata fyrir
stofnanir í heild sinni.
Við búum í þekkingar-
samfélagi þar sem
þekking er drifhvati
efnahagslegra fram-
fara og lífsgæða. Sam-
keppni í vísindastarfi
kemur okkur öllum til
góða.“
Framlög samræmist
árangri
Háskólakennarar hafa rannsókna-
skyldu og eiga að verja 43 prósent-
um af vinnu sinni í rannsóknastörf.
Nær engar lágmarkskröfur eru nú
um árangur í rannsóknastarfi og í
skýrslunni kemur fram að mikilvægt
sé að tryggja lágmarkskröfur um ár-
angur og að starfsmenn vinni við
rannsóknahvetjandi aðstæður.
Í skýrslunni segir að skörunar
verði vart í markmiðum HÍ, sem
meðal annars komi fram í fjármögn-
un. Skólinn vill vera rannsóknaskóli í
fremstu röð en úthlutun fjár frá rík-
inu ýtir undir starfsemi hans sem
kennsluháskóla þar sem hvati er tal-
inn fólginn í því að nemendum fjölgi.
Á sama tíma eru framlög til rann-
sókna frá ríkinu ekki háð árangri.
Önnur skörun felst í að samhliða
rannsóknamarkmiðum gegnir skól-
inn hlutverki „þjóðskóla“ og á að
sinna menntun í þágu þjóðarinnar.
Skólinn er nú opinn öllum sem hafa
lokið stúdentsprófi, innheimtir ekki
skólagjöld og mikil
áhersla er lögð á grunn-
nám. Úttektarhópurinn
leggur því áherslu á að
skólinn þurfi að móta
sér skýra stefnu um
áherslur í námi, skóla-
gjöld og val nemenda
inn í skólann. Þá sé
sveigjanleiki mikilvæg-
ur og starfsfólki ætti að
vera kleift að kaupa sig
út úr kennslu til að sinna
rannsóknum.
Inga Dóra segir að
endurskipuleggja þurfi
fjármögnun til rann-
sókna í háskólastarfi og
í skýrslunni er lagt til að
meira fé renni í gegnum
samkeppnissjóði. Þann-
ig mætti til dæmis koma
á einum sjóði fyrir alla
sem stunda rannsóknir,
þar sem úthlutað væri
eftir gæðum rannsókna
og frammistöðu rann-
sakenda. Þá væri hægt
að útdeila tiltekinni
upphæð til aðila en að
auki væri mögulegt að
vinna sér inn aukafram-
lög. Úttektarhópurinn
segir samkeppni og
framlag til rannsókna
eiga að vera lykilhugtök
við útdeilingu fjár og
Inga Dóra segir að til
lengri tíma skili sam-
keppnissjóðir mestum árangri.
„Stjórnvöld eiga að veita nægt fé
til rannsókna,“ segir hún, „en sem
mest ætti að fara í gegnum sam-
keppnissjóði svo að sem mest fari
þangað sem bestu vísindamennirnir
eru og bestu rannsóknirnar eru
gerðar. Grunnframlög ættu að vera
bundin í stofnunum til að gera til
dæmis háskólum kleift að keppa. Við
erum með góða mælikvarða á fram-
lag og framfarir í vísindastarfi. Til
lengri tíma litið er samkeppni, í
bland við góða samvinnu, það sem
skilar okkur bestum árangri.“
Ísland í fremstu röð
Þegar ráðherra bað um þessa út-
tekt var Ríkisendurskoðun falið að
fara yfir stjórnsýslu og fjármál HÍ
og segir Þorgerður Katrín Gunnars-
Háskóli Íslands
hefur brugðist við
breyttum aðstæðum
Úttekt á gæðum rannsókna við Háskóla Íslands sýnir að skólinn hefur mjög færa fræði-
menn í sínum röðum. Hrund Þórsdóttir komst að því að skólinn hefur styrkt stöðu sína
sem rannsóknaháskóli en stendur þó frammi fyrir mikilvægum úrlausnarefnum.
Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir
Inga Dóra
Sigfúsdóttir
Morgunblaðið/Kristinn
Úttektin á rannsóknum í HÍ nær yfir árin 1999–2002. UM helmingur nemenda íslenskra háskóla stundar nám við Háskóla Íslands. Skól-
inn fær um 70 prósent af fjármagni sínu frá ríkinu og hann fær rúmlega 80 pró-
sent fjármagns sem rennur til rannsókna í íslenskum háskólum.
Samkvæmt skýrslunni hafa stjórnvöld lækkað framlög til rannsókna við H.Í. á
síðustu þremur árum úr 1691 milljón króna árið 2002 í 1274 milljónir árið 2004
og virðist það á skjön við markmið um að efla rannsóknir við skólann. Þorgerður
Katrín Gunnarsdóttir menntamálaráðherra segir hins vegar að skoða þurfi heild-
armyndina.
„Fyrirkomulagi varðandi rannsóknir var breytt í gegnum Vísinda- og tækni-
sjóð,“ segir hún. „Nú er samkeppni um fjármagn úr rannsóknasjóðum og Háskóli
Íslands hefur auðvitað fengið miklu úthlutað. Heildarfjármagn til rannsókna hefur
ekki minnkað og skólinn fær fjármagn eftir öðrum leiðum en áður.“
!"#
 $% &
"' 
  "

  

(
'"

 ) 
 
)  * + ,%- *
"' 


./


! 
"
#$%


/
/
0/
1%- "


 

 


/


! 
"
#$%


/
/
/
& '

$(
#

#


)#
#
# $* 







20

  

&
"'







     3 *
"' 



..
344!
 


!




   
&
"'


!




  
 3 *
"' 
!

!!
2
344!




"%  $%- *
"'



  
 "#
  &
"' 
  

 *
"'
#
+
 (#
, 
*-
.

#* 
/.01.2/
 
3


+
)#
/*) 
/


.22/
 
!
!








 


&
"'


!

!
 
2
 
  3 *
"' !


!
.2
344!




. 

 
  &
"'


!


!
20


  3 *
"' 


! !

344!
Breytt fyrirkomulag
varðandi rannsóknir
ÍSLENSKIR vísindamenn hafa sótt í sig
veðrið undanfarin fimmtán ár og hafa
nú sterka stöðu á alþjóðavettvangi.
Starf rannsóknafólks hefur raunar eflst
alþjóðlega en árangur íslenskra vís-
indamanna er meiri en hjá sambæri-
legum þjóðum. Rannsóknaafköst hafa
aukist og bæði er meira skrifað en áður
og mun meira vitnað í íslenska fræði-
menn. Ein leið til mælinga er að skoða
fjölda greina sem íslenskir fræðimenn
birta í alþjóðlegum ritrýndum tímarit-
um.
Árið 1988 birtu íslenskir vís-
indamenn 128 greinar en árið 2001
birtu þeir 452 greinar. Ef tímabilið
1992-1996 er skoðað, eftir að leiðrétt
hefur verið fyrir höfðatölu þjóða, lendir
Ísland í tólfta sæti varðandi birtingar
greina með rúmlega fjórar á hverja eitt
þúsund íbúa. Á tímabilinu 1998-2002
er Ísland hins vegar komið upp í sjö-
unda sæti, en aukning í birtingum milli
tímabilanna var um 47 prósent. Þar
með höfðu íslenskir greinahöfundar
tekið sér sæti fyrir ofan þjóðir á borð
við Bandaríkjamenn, Kanadamenn og
Norðmenn.
Háskóli Íslands gegnir veigamiklu
hlutverki og hátt í 80 prósent greina
sem ritaðar voru á síðara tímabilinu
voru eftir vísindamenn við hann og
stofnanir hans. Athygli vekur að meiri-
hluti greinanna var ritaður innan stofn-
ana skólans en ekki deilda hans. Um 3
prósent greina voru skrifaðar af fræða-
fólki við aðra innlenda háskóla.
Vinna mest með Svíum
Samstarf fræðimanna milli landa
vegur sífellt þyngra við mat á rann-
sóknum og þróunarstörfum en á ár-
unum 1999-2002 voru um 70 prósent
greina íslenskra fræðimanna skrifaðar
með erlendum vísindamönnum. Þetta
virðist vera hátt hlutfall en er í sam-
ræmi við niðurstöður rannsókna sem
sýna að smá vísindasamfélög taka
frekar en önnur þátt í erlendu sam-
starfi. Ástæður þess geta verið að þar
eru oft fáir á hverju sviði svo samstarf
við erlenda aðila er nauðsynlegt, fjár-
magn til rannsókna er oft minna og að-
staða til rannsókna getur verið ófull-
nægjandi. Á tímabilinu skrifuðu
Íslendingar greinar með fræðafólki frá
um 50 löndum en helstu samstarfs-
aðilar Íslendinga eru Svíar, Bandaríkja-
menn og Danir. Um 27 prósent greina
voru rituð með vísindamönnum
sænskra vísindastofnana.
Samstarf innanlands er einnig mik-
ilvægt en það getur farið fram innan
skóla eða milli háskóla annars vegar og
stofnana og fyrirtækja hins vegar. At-
hygli vekur að innan Háskóla Íslands er
lítið samstarf og aðeins um 3 prósent
greina á umræddu tímabili voru birtar í
samstarfi vísindamanna á ólíkum svið-
um og um 6 prósent á milli deilda. Þá
voru um 11 prósent greina birtar í sam-
starfi H.Í. og fræðafólks við aðrar
stofnanir og fyrirtæki hér á landi.
Mikið samstarf
við erlenda
fræðimenn
1%-  

5%' 6

 
 )
*%
5$
 $


4
'

5
6
7
8



4
'

7-
.)
0)2
)
)
)
)
)
).
).
)
)
).
)0
)
)






























/ /9*)
:
- 

%




;

<=*
/*

&


<%
 
3







#
.  #
>=#


7 "


 

 




2)
)
.)
0)2
)2
)
)
).
)
)
)
)
)0
)
)2