Morgunblaðið - 07.10.2005, Síða 38

38 FÖSTUDAGUR 7. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SVO virðist sem megintilgangur
Snorra Baldurssonar í grein sem
hann ritar í Mbl. 7. sept. sl. sé að
sýna fram á að erfðabreyttar (eb-)
plöntur hafi svipuð umhverfisáhrif
og hefðbundnar plöntur. Sú kenn-
ing stenst ekki nánari skoðun,
enda gætir ónákvæmni og mis-
skilnings í röksemdafærslu Snorra,
og skal það rætt nánar í þessari
grein.
Erfðabreyttar Bt-plöntur
hafa neikvæð áhrif
Höfundur ræðir um
sn. Bt-plöntur (teg-
und eb-plantna) sem
erfðabreytt hefur ver-
ið til að þær framleiði
varnarefnið Bacillus
thuringensis sem
drepur skordýr og á
þar með að draga úr
þörf fyrir úðun skor-
dýraeiturs. Höfundur
telur að Bt-plöntur
séu engu skaðlegri
fyrir skordýr en
plöntur sem úðaðar
séu með skordýraeitri
vegna þess að hvort
tveggja grandi „góð-
um“ og „slæmum“
skordýrum. Þarna
skortir nokkuð á
heildarmyndina. Bt-
varnarefni sem úðað
er á plöntur varir að-
eins í umhverfinu um
skamma hríð enda er
því úðað öðru hverju
og það brotnar niður
við dagsbirtu. Bt-
plöntum er hinsvegar
erfðabreytt til að þær
framleiði stöðugt Bt-varnarefnið í
miklum mæli. Bt-plöntur eru var-
anleg ógnun við skordýr og hafa
því meiri möguleika á að granda
skordýrum („góðum“ og „slæm-
um“) þar sem Bt-varnarefnið er
stöðugt haft fyrir þeim. Það sem
verra er – og höfundur ræðir ekki
einu sinni – að þar sem skordýr
eru undir stöðugum áhrifum af
varnarefninu í Bt-plöntum verða
þau fljótari að mynda ónæmi gegn
því. Umhverfisstofnun Bandaríkj-
anna telur að skordýr myndi
ónæmi gegn Bt-plöntum á 3–4 ár-
um og indverskir vísindamenn spá
hinu sama um ræktun Bt-bómullar
á Indlandi.
Ónæmi skordýra afsannar full-
yrðingar um að Bt-plöntur séu bót
fyrir umhverfið vegna minni eitur-
efnanotkunar. Þegar skordýr
mynda ónæmi gegn varnarefninu í
Bt-plöntum þurfa bændur að grípa
til mjög eitraðra efna til að ráða
niðurlögum þeirra – skammtíma
ágóði breytist í tjón til lengri tíma
litið. Kínverskir vísindamenn halda
því fram að nýju Bt-hrísgrjónin
þeirra bæti heilsu bænda vegna
þess að þau útheimti færri varn-
arefni. Þau hafa þó aðeins verið
ræktuð í tilraunaskyni í tvö ár!
Hvaða ráðstafanir hafa Kínverjar
gert til að mæta ónæmi skordýra
og hvaða áhrif mun það hafa á
heilsufar bænda þegar þeir þurfa
að grípa til sterkari eiturefna? Það
bætir gráu ofan á svart að kín-
versku Bt-grjónin á að rækta til
manneldis án þess að nokkrar at-
huganir hafi verið gerðar á heilsu-
farsáhrifum þeirra. Varnarefni sem
úðað hefur verið má að talsverðu
leyti fjarlægja af matjurtum með
skolun eða afhýðun en útilokað er
að forðast neyslu skordýraeiturs í
Bt-plöntum. Nú er vitað að fram-
andi gen í eb-matvælum geta kom-
ist í þarmabakteríur manna, sem
gefur alvarlegar vísbendingar um
áhrif Bt-varnarefnis á heilsufar
neytenda. Gangi áform Kínverja
eftir fela þau í sér viðamikla til-
raun þar sem vistkerfi og neyt-
endur eru notuð sem tilraunadýr.
Höfundur gefur í skyn að Bt-
plöntur séu framför frá hefð-
bundnum plöntum, því þær síð-
arnefndu noti varnarefni sem safn-
ist fyrir í jarðvegi. Hann nefnir
hinsvegar ekki að Bt-plöntur auka
hættu á uppsöfnun eiturefna í jarð-
vegi þegar Bt-varnarefni síga úr
rótum, frjódufti og rotnandi
plöntuleifum út í jarðveginn (sjá
t.d. Soil Biology and
Biochemistry 1998, bls.
471–476 og Nature
1999, bls. 402–480).
Tilraunir með
erfðabreyttar Ht-
plöntur sýna tjón
Í öðrum hluta grein-
ar sinnar ræðir höf-
undur um breska at-
hugun á eb-ræktun, en
niðurstaða þeirra var
að eb-olíurepja og syk-
urrófur yllu meira
tjóni á lífríki en hefð-
bundin afbrigði olíu-
repju og sykurrófna.
Af orðum hans má
ætla að niðurstöður
hefðu orðið allt aðrar
ef notkun illgresiseit-
urs hefði verið með
öðrum hætti. Það er
hinsvegar ekki val-
kostur! Eb-plöntur
sem kannaðar voru í
bresku rannsókninni
voru svonefndar Ht-
plöntur sem erfða-
breytt hafði verið til
að þær hefðu ónæmi fyrir tilteknu
illgresiseitri, glyphosate, þannig að
úðun þess eyddi aðeins illgresi en
ekki afurðinni sjálfri. Einungis er
unnt að nota þetta tiltekna eitur-
efni. Líftæknifyrirtæki gera kröfu
um að bændur undirriti samninga
sem skylda þá til að kaupa bæði
Ht-fræið og illgresiseitrið (glypho-
sate) og leiðbeiningar fylgja um
hvernig nota skuli eitrið. Breska
rannsóknin kannaði, og það með
réttu, eb-plöntur eins og reiknað er
með að ræktun þeirra fari fram.
Erfðabreyttar nytjaplöntur
sleppa út í umhverfið
Í síðasta hluta greinar sinnar
gefur höfundur í skyn að eb-
plöntur séu engu líklegri en inn-
fluttar plöntur til að þróast í „ofur-
illgresi“. Reynsla bænda í Norður-
Ameríku stangast á við þá kenn-
ingu, en þeir hafa séð eb-plöntur
sleppa út fyrir akrana og vaxa upp
í umtalsverðu magni á óræktuðu
landi, graslendi og meðfram veg-
um. Eb-plöntur gætu ekki orðið til
í náttúrunni og eru því gjörólíkar
innfluttum eða kynbættum
plöntum. Þær má framleiða með
genum úr framandi tegundum á
borð við bakteríur, vírusa, fisk,
búfé eða menn. Við þurfum aðeins
almenna skynsemi, sem höfundur
mælir með, til að skilja að þær fela
í sér nýja áhættu.
Það er einnig fjarstæðukennt og
tæpast svara vert, sem höfundur
gefur í skyn í lokaorðum sínum, að
almenningur og eftirlitsstofnanir
geti haft hemil á eb-plöntum, sem
sloppið hafa, með jafnkæruleys-
islegum hætti og hann telur raun-
hæft, þ.e. að taka eftir þeim úti í
náttúrunni og tína þær upp.
Erfðabreyttar
plöntur eru ný
ógnun við
umhverfið
Sandra B. Jónsdóttir fjallar
um erfðabreytt matvæli
Sandra B. Jónsdóttir
’Sú kenn-ing … að erfða-
breyttar plöntur
hafi svipuð um-
hverfisáhrif og
hefðbundnar
plöntur stenst
ekki nánari
skoðun.‘
Höfundur er sjálfstætt starfandi
ráðgjafi og skrifar um matvæli.
ÉG HEF oftsinnis verið spurður
að því hvernig á því standi að fólk
sem gerir út á það að veita næring-
arráðleggingar hafi svo mismunandi
skoðanir á því hvað telst hollt og hvað
óhollt. Sem dæmi má
taka að á meðan sumir
hvetja fólk sem þarf að
létta sig til að auka
neyslu á kolvetnaríkum
mat eins og kornmeti
og ávöxtum standa aðr-
ir á því fastar en eigin
fótum að slík fæða sé
afleit fyrir feitt fólk og
að það ætti frekar að
neyta feitmetis eins og
steiktra eggja og beik-
ons. Hvað varðar syk-
urneyslu virðast „sér-
fræðingarnir“ vera
mjög ósammála! Á meðan sumir
hverjir hvetja fólk til að fara rólega í
sykurátið en njóta þegar það leyfir
sér slíkan munað flytja aðrir lands-
mönnum þann boðskap að sykur sé
eitur- og fíkniefni hið mesta sem jafn-
vel „karamelluserar“ líkamann – en
þannig komst einn landskunnur
„næringarþerapisti“ að orði.
Og hvað þá með blessaða mjólkina,
en í gegnum tíðina hafa oft heyrst
raddir „sérfræðinga“ sem vara við
neyslu hennar og finna mjólkinni allt
til foráttu á meðan aðrir
fræðingar hvetja til
reglubundinnar neyslu
og segja hana afbragðs
holla og nefna í því sam-
bandi að mjólk sé meðal
annars öflugur kalk- og
próteingjafi.
Eða kannast einhver
við umræðuna um
blessað hveitið? Fullyrt
hefur verið að spelt-
hveiti sé hollast allra
hveititegunda og því
haldið fram að fólk með
glútenóþol geti neytt
speltis án þess að finna fyrir óþæg-
indum. En einnig heyrast raddir þar
sem fullyrt er að spelthveiti sé ekkert
betra eða verra en flestar aðrar
hveititegundir og að þar sem mikið er
af glúteni í spelthveiti ætti fólk með
glútenóþol alls ekki að leggja sér það
til munns.
Ég gæti haldið lengi áfram að tína
til atriði sem þessi en læt hér staðar
numið, en vil í þess stað benda á hvað
almenningur getur gert til að verða
sér úti um næringarupplýsingar sem
byggjast á bestu vísindaniðurstöðum
sem liggja fyrir hverju sinni. Þess má
fyrst geta að starfsheitin „næring-
arfræðingur“ og „næringarráðgjafi“
eru lögvernduð starfsheiti og til að
geta skreytt sig þess konar fjöðrum
þarf sá sem í hlut á að hafa lokið há-
skólaprófi í viðkomandi fræðigrein-
um frá viðurkenndum háskólum.
Þetta merkir t.d. að þegar fólk slær
um sig með titlum eins og „næring-
arþerapisti“ eða „næringarsérfræð-
ingur“ þá liggur í reynd engin fagleg
háskólamenntun á næringarsviðinu
að baki. Og hér erum við í reynd
komin að kjarna málsins. Því stað-
reyndin er sú að þeir sem hafa lokið
menntun í næringarfræði/næring-
arráðgjöf eru í öllum meginatriðum
samstiga þegar kemur að því að veita
næringartengdar upplýsingar enda
er næringarfræðin fag sem er byggt
á grunni raunvísinda en ekki hugvís-
inda. Því liggur í augum uppi að ef
fólk hefur virkilegan áhuga á að afla
sér sem réttastra upplýsinga um
næringarfræði á það að leita til
þeirra sem hafa tilhlýðilega menntun
í þeim fræðum. Fyrsta skrefið gæti
verið að fara inn á vefsíðu Lýð-
heilsustöðvar og leita þar að næring-
artengdu efni undir fyrirsögninni
manneldi.
Ef einhver velkist í vafa um hvað
undirritaður aðhyllist varðandi full-
yrðingarnar hér að ofan þá er því
fljótsvarað:
– Feitt fólk ætti mun frekar að neyta
ríflega ávaxta og kornmetis heldur
en feitmetis á borð við steikt egg og
beikon.
– Sykur er ekki fíkniefni og hefur
ekki „karamelluserandi“ áhrif á lík-
amann heldur er hér um að ræða
bragðgóðan orkugjafa sem við að
sjálfsögðu ættum að neyta sparlega
enda er dísætur matur oftast nær-
ingarefnasnauður og svo er harla
auðvelt að hlaða í líkamann hitaein-
ingum með neyslu afurða eins og
dísætra drykkja og sykraðs og fitu-
ríks bakkelsis. Hófið er best.
– Mjólk og mjólkurmatur er holl og
góð fæða og meðal annars auðug af
próteinum og kalki. En auðvitað er
hægt að borða of mikið af mjólk-
urmat og osturinn er dæmi um holl-
an og góðan mjólkurmat sem sumir
mættu minnka neyslu á enda er
hefðbundinn ostur mjög fituríkur
og auðugur af salti. Hófið er best!
– Spelthveiti er ekkert hollara eða
óhollara en flestar aðrar hveititeg-
undir og fólk með glútenóþol má
alls ekki leggja spelthveiti sér til
munns.
Njótum þess að borða góðan og
hollan mat. Njótum fjölbreytni.
Sykur eitur? Mjólkin
óholl? Spelthveiti best?
Ólafur G. Sæmundsson
fjallar um næringu ’… ef fólk hefur virki-legan áhuga á að afla
sér sem réttastra upp-
lýsinga um næringar-
fræði á það að leita til
þeirra sem hafa til-
hlýðilega menntun í
þeim fræðum.‘
Ólafur G. Sæmundsson
Höfundur er næringarfræðingur.
SLYSAVARNARFÉLAG Ís-
lands lagði mikið af mörkum á
sviði öryggismála sjómanna með
stofnun Slysavarnarskóla sjó-
manna. Við fögnum þeim merku
tímamótum í dag á 20
ára afmæli skólans.
Um leið og við fögn-
um þessum tímamót-
um er vert að minnast
verka frumkvöðlanna,
forystumanna Slysa-
varnarfélags Íslands
og vekja athygli á því
að sú þjálfun sem
skólinn hefur veitt yf-
ir 17 þúsund sjómönn-
um hefur ítrekað ráð-
ið úrslitum þegar
bregðast hefur orðið
við erfiðum aðstæðum
manna í sjávarháska.
Starfsmenn samgöngu-
ráðuneytisins og Siglingastofnunar
hafa notið þess að eiga gott og ár-
angursríkt samstarf við for-
ystumenn Slysavarnarfélagsins
Landsbjargar og Slysavarnarskóla
sjómanna. Í því sambandi er vert
að nefna sérstaklega lang-
tímaáætlun um öryggismál sjófar-
enda, sjálfvirka tilkynningarskyldu
og rannsóknir á sjóslysum. Það er
sorgleg staðreynd að á hverju ári
farast margir í slysum bæði til sjós
og lands þrátt fyrir öflugar slysa-
varnir. Rétt er að horfa yfir farin
veg á 20 ára afmæli Slysavarn-
arskóla sjómanna og
líta á þann árangur
sem náðst hefur. Mik-
ill árangur hefur samt
náðst á síðustu ára-
tugum við að fækka
slysum. Á árabilinu
1965-1984 fórust að
meðaltali 17 sjómenn
ár hvert. Síðastliðinn
20 ár hafa að með-
altali 5 sjómenn farist.
Slysum, öðrum en
banaslysum, hefur auk
þess fækkað. Þannig
sýna skráningar
Tryggingastofnunar að slysum á
sjómönnum hefur að meðaltali
fækkað um 52% á síðustu 20 árum.
Það er af sem áður var þegar þjóð-
in stóð vanmátta og átti fá ráð til
að bjarga mönnum úr sjávarháska.
Það má þakka þennan árangur
mörgum samverkandi þáttum.
Skipin eru betur búin, tilkynn-
ingaskyldan hefur sannað gildi sitt
og við höfum öflugar björg-
unarsveitir en það sem skiptir
mestu máli er aukin þjálfun sjó-
manna og þar gegnir slysavarn-
arskólinn lykilhlutverki.
Íslendingar eiga mikið undir því
að þekking og þjálfun á sviði sigl-
inga- og siglingaöryggis sé byggð
upp meðal sjómanna. Samgöngu-
ráðuneytið vill á þessum tímamót-
um undirstrika vilja sinn til sam-
starfs við sjómenn og útvegsmenn
svo við getum stolt kallast sigl-
ingaþjóð sem hefur öryggishags-
muni sjómanna í fyrirrúmi. Ráðu-
neytið færir Slysavarnarskóla
sjómanna þakkir fyrir samstarf og
árangur og óskar félaginu farsæld-
ar.
Slysavarnarskóli
sjómanna 20 ára
Sturla Böðvarsson fjallar um
Slysavarnarskóla sjómanna ’Ráðuneytið færirSlysavarnarskóla sjó-
manna þakkir fyrir sam-
starf og árangur og ósk-
ar félaginu farsældar.‘
Sturla Böðvarsson
Höfundur er samgönguráðherra.
Fréttasíminn
904 1100