Tíminn - 03.06.1970, Qupperneq 7

MIÐVIKUBAGUR 3. iúní 1970.
Fyrir ftm þa<5 Wl átta árum voru
•fður felldar rannsóknir á þeim
virkjunarmöguleikum, er þá voru
áíitlegastír taldir í landi hér, og
Alþingi hafði eiuróma lagt fyrir
að hraða skyldi, en það var virkj-
ttn Jökulsár á Fjöllum. Samtímis
hóf embættisvaldið án fyrirmæla
Aiþingis umfangsmiklar rannsókn-
ir á virkjunarmöguleikum við
Þjórsá. Og brátt varð það á allra
vitorði, áður en niðurstöður
voru fengnar um skilyrði þar, að
Búrfellsvirkjun var fyrirfram á-
kveðin sem fyrsta stórvirkjun á
íslandi. Saga þeirrar virkjunar er
alþjóð kunn. Erlend stóriðja fær
meginhluta orkunnar frá Búrfels-
virkjun undir kostnaðarverði en
þjóðin býr við skort á orku eftir
sem áður. Sá skortur er fyrir heridi
í flestum byggðum landsins eða
öllum. Öllum er hinsvegar ljóst, að
orkan er afl þeirra hluta, sem gera
skal. Afkoma þjóðarinnar sem
heildar, og hvers eistaks byggðar-
lags byggist í sívaxandi mæli á
orku til aimennings þarfa. Orka
úr ekauti íslenzkrar náttúru (vatns
afl, jarðhiti1) varðar ekki aðeins
iífsþægrnffi þegnanoa, heldur
jafnvei fyrst og fremst og í sívax-
andi mæli afkomumöguleika
þeirra, «nstaklinga og byggðar-
iaiga. Orkan er nauðsynleg og not-
hæf tíl atvi nuusköpun ar svo a'ð
segja jafnt um aliar byggðir Jands-
ins, blóðgjöf byggðarlaga í nútíma-
kegum skilnijigi. Sú kenning, sem
emstakir séríræðingar hafa flutt,
að viss héruð landsins (dreifbýlið)
hafí sárafibla eða náiega enga þörf
fyrir atarennmgsorku, byggist á
raunalegri þröngsýhi, og er í full-
komnu ósamræmi við eðlilega
þróun.
Nú er fullyrt, að Búrfellsvirkjun
nr. 2 verði næsta stórvirkjun á
landi hér. Stór-Reykjavík var af-
skipt, þegar ráðstafað var orku
Búrfellsvirkjunar nr. 1. Stór-
Reykjavík er því vanvædd í dag
með tilliti til ' orkumála. Heyrzt
hefur hinsvegár, að álverið við
Sbraumsvik muui verða aðalnot-
andi orkunnar frá Búrfellsvirkjun
nr. 2. Bara að sagan endurtaki sig
ekki, þegar til skipfa kemur.
En hvað liður orkumálum Norð-
ur og Austurlands? Með hverjum
hætti verður þessum landshlutum
blóðgjöf veitt? Þótt margt skorti
hér á, miðað við þéttbýlið svo sem
mennfunar- og samgönguskilyrði,
heilbrigðiþjónustu, fjármagn og
flcira, mun orkuskorturinn vera
þyngstur á metunum til kyrrstöiðu
og eyðingar byggðanna.
Þegar rannsóknum á Dettifoss-
svæðinu var skyndilega hætt á
síðasta snúningi fyrir átta árum,
en horfið að því að virkja við Búr-
fell, sögðu sérfræðingarnir, að
Dettifoss yrði næstur. Það virðist
ekki hafa verið af alvöru mælt.
í stað þess er ákveðin önnur virkj-
un við Búrfell, sogdæla nr. 2 fyr-
ir Stór-Reykjavík. Því er að vísu
fleygt nú, að leggja megi raflínu
frá Búrfellsvirkjun nr. 2 norður
yfir hálendið til Eyjafjarðar um
öræfi og vegleysur. Ég held þó
ekki væri annað en viðhald og eft-
irlit slíkrar línu, einkum að vetr-
arlagi, nægi þaö eitt, tii að útiloka
hugmynd þessa. Enn hefur tækn-
in ekki náð fullum yfirráðum gagn-
TÍMINN
7
DETTIFOSS
mikið rannsakaðir, að unnt sé að
taka afstöðu til þeirra, né velja á
milli, þó er látið að þ\ú liggja,
að vihkjun Dettifoss muni
veita ódýrari orku. Samkvæmt upp
lýsingum Orkustofnunarinnar
munu nauðsynlegar undirbúnings-
rannsóknir á báðum þessum stöð
um koma til með að kosta mikið
fé, nokkra tugi millj. króna og
muni þær standa yfir árið, sem
er að líða og hið næsta. Þegarþess
ar staðreyndir eru hafðar í huga,
læðist að manni sá grunur, að
til standi að endurtaka söguna frá
1962. Þegar Búrfellsvirkjun var
tekin fram yfir Dettifossvirkjun
að lítt rannsökuðu máli. Vissulega
hefðu umræddar rannsóknir
átt að vera framkvæmdar fyrir
löngu svo mjög er orkuþörfin
dreifbýlinu tilfinnanleg, en það
réttlætir ekki það a® taka örlaga
ríkar ákvarðanir blindandi.
Þegar um tvo kosti er að velja í
stórmáli ber að gera upp á milli
þeirra. Það uppgjör verður að
byggjast á hlutlausri rannsókn en
ekki á hreppapólitík, ella kann illa
að fara. Það má ekki henda, að
stórvirkjun sé ákveðin, rétt áður
en staðreyndir um valkosti liggja
fyrir.
Fyrir átta árum var það álit
BJORN HARALDSSON:
DETTÍFOSS
vart höfuðskepnunum. Er einsætt
að slá því föstu, a® orkuþörf Norð-
udands og Austurlands, verður
einungis leyst með þvi að fram-
leiða orku á hagstæðum stað eða
stöðum í þessum landsfijórðungum.
Og skiiyrði til orkuframleiðslu
fyrir þetta svæði, eru fyrir hendi,
ef til vill þau hagstæðustu á landi
hér.
Orkumál Norður og Austurlands
hafa legi® í dvala næstum í átta
ár. Á Akureyrarfundinum 1962, þar
sem saman voru komnir fulltrú-
ar frá nálega öllum sýslum og kaup
stöðum í tveim landsfjórðungum
ásamt viðkomandi alþingismönn-
um, var samþykkt einróma, að
keppa að virkjun Jökulsár á Fjöll-
um (Dettifossvirkjun) og nefnd
nokkurra embættismanna og þing-
manna kosin til að koma því máli
áleiðis. Lítið hefur borið á störfum
þeirrar nefndar. Á síðustu misser-
um svefntimans hefur hinsvegar
bólað á nýrri hugmynd um vatns-
virkjun í Þingeyjarsýslu, svokall-
aðri Glúfurversvirkjun og Efri-Lax-
árvirkjun. Hugmyndin um Gljúfur
versvirkjun er komin frá stjórn
eldri virtkjunarinnar, sem er fyrir-
tæki Akureyrarbæjar með aðild
ríkissjóðs. Virkjun þessi var lengst
af miklum truflunum há®, en sem
fyrirtæki hefur hún skilað eig-
endum sínum góðum peningi að
sögn. Hin nýja virkjun mun vera
hugsuð sem viðauki við þá eldri
og þar með fyrirtæki eins bæjar-
íélags. Þetta eitt fyrir sig finnst
sumum möguleikum notendum ork-
unnar ekki viðkunnanlegt form,
Annað vafaatriði við hugmyndina,
er mikil röskun vatnsfalla og byggð
ar og hugsanlegar, ófyrirsjáanleg-
ar breytingar og/eða eyðing verð-
mæta auk mannhættu vegna 57m
hárrar jarðstíflu í mynni Laxár-
dals.
Harðar deilur hafa staðið nú um
sinn á öllum sviðum fjölmiðlunar
út af virkjunarhugmynd þessari.
Ljóst er af þeim umræðum að rann
Sókna er vant á veigamiklum þátt-
um málsins og jafnvel óvíst, hvort
fyrirfram gerðar rannsóknir geta
skorið úr um ýmsar grunsemdir í
sambandi við hugmyndina. Án þess
að taka beina afstöðu til hinnar
djúpstæðu deilu út af Gljúfurvers-
virkjun, lít ég svo á, að rétt sé að
taka frest í málinu og snúa sér í
þess sta® að annarri lausn í orku-
málum dreifbýlisins, virkjun Detti-
fosssvæðisins.
í merku riti frá Efnahagsstofn-
uninni, svokallaðri Norðurlands-
áætlun, sem út kom í síðastl. ágúst-
mánuði og sent hefur verið bæjar
og sveitarstjórnum á Norðurlandi,
en mun vera lítt kynnt þar fyrir
utan, eru upplýsingar fengnar frá
Orkustofnuninni um Dettifossvirkj
un og Efri-Laxárvirkjun. Af riti
þessu er ljóst, að á hvorugum staðn
um eru viitkjunarmöguleikar það
visindamanna, áð umhverfi Detti-
foss biði upp á góð skilyrði fyrir
vatnsveg neðan jarðar, en slíkt
er veigamikið atriði í sambandi
við stórvirkjun. Síðar, eða um það
bil, er Búrfellsvirkjun var í bygg-
ingu, kom upp sé kvittur, að Detti
fosssvæðið kynni að vera svo
sprungið, að þar væri hætt vi@
jarðleka. Mér vitanlega hefur ekk-
ert verið sannað um þann hugsan-
lega leka og vonandi er hann tóm-
ur hugarburður. Engu að síður er
sjálfsagt að fá úr því skorið með
rannsókn. Séð hef ég í opinberu
plaggi minnzt á ísvandamál í sam-
bandi við Dettifossvirkjun og væri
það órannsakað. í Jökulsá á Fjöll-
um er ekki um neitt ísvandamál a@
ræða hliðstætt því, sem er í Þjórsá.
Stafar þaö af því, að Jökulsá er
undir lagís frá hausti til vors
vetur hvern langleiðina frá upptök
um norður að Dettifossi og þar af
leiðandi algerlega varin fyrir í-
burði og hverskonar ísmyndun.
Hægt er að velja um a. m. k.
tvær stærðir virkjunar á Dettifoss
svæðinu. En hver stærð, sem val-
in verður, er stóriðja sjálfsög® af-
leiðing. Sama gildir um fullbúna
Laxárvirkjun eins og hún er hugs-
uð. Staðsetning stóriðju í sambandi
við Dettifossvirkjun er rannsókn-
arefni. Timabundið atvinnuleysi á
Eyjafjarðarsvæðinu má þar engu
um ráða, enda flutningur megin
orku Dettifossvirkjunar þangað
vafasöm sakir langræðis, og engin
afsökun, þótt meiri vegalengd hafi
orðið aö flytja orkuna frá Búr-
fellsvirkjun. Það er um marga
staði að velja mikiu nær Detti-
fossi, en Dagverðareyri vestan við
Eyjafjörð. Tveir staðir við Axar-
fijörð koma mjög til greina,
Lón inn af Fjallahöfn og Leirhöfn.
Á báðum þessum stöðum mun vera
nægilegt dýpi stórskipum, útilok-
að frá sjávarróti. Innsiglingar-
rennu þarf að gera á báöum þess-
um stöðum. í Saltvík innan við
Húsavík eru að sögn skilyrði til
hafnargerðar. Húsavik og Raufar-
höfn koma einnig mjög til greina
fyrir stóriðju. Eru þá taldir fimm
staðir í nágrenni við Dettifoss
mögulegir fyrir stóriðju, en fieiri
munu gela komið til greina.
Alla þessa möguleika verður að
skoða ítarlega, áður en í þa@ væri
ráðizt, að stofna til hafnargerðar
við Dagverðareyri vegna Dettifoss
virkjunar.
Vegalengdir frá væntanlegri
Dettifossvirkjun eru til Fjailhafn-
ar 39 km, til Húsavíkur 50 km, til
Saltvíkur sama vegalengd, til Leir-
hafnar 64 km og til Raufarhafnar
76 km. Vegalengdin til Dagverðar-
eyrar hinsvegar ca 110 — 140 km.
Um áraibil hefur orðið bygigða-
kjarni verið vinsælt og af sumum
notað sem eins t°nar töfraorð.
Bkki skal hór lítið gert úr (þeim ■
kostum, sem slíkir 'kjarnar hafa
að hjóða fram yfir strjálbýii, en ,
hugmyndir eða kenningar um
stofnun og eflingu þeirra eru hins ,
vegar nokkuð sundurleitar. Er svo
að sjá, að hér greinist menn í tvo
hópa. Annar hópurinn lítur svo á,
að þar sem noikkur byggð er fyrir,
eigi að au;ka við hana þar til,
byggðin er orðin hæfileg þjón-
ustu-eining. Síðan á að fara að
stofna til afkomumöguleika fyrir
f'ólkið, sem þarna hefur telkið sér
búsetu, stofna til útgerðar, iðnað
ar eða annarra þeirra atvinnu-
greina, er möguleikar þykja. Hin
stefnan viðkomandi byggðakjarna
er sú, að skilyrði til lands og
sjávar eigi öllu að ráða um stað-
setningu byggðakjarna. Koma þá
fyrst og fremst til greina góðar
hafnir eða hafnarskilyrði, skiiyrði
til virkjunar vatnsafls eða jarð-
vaivna, ræktunarsikilyrði, veður-
sæld, samgongumöguleifcar o.£L
Segja má að þessar tvær and-
stæðu stefnur fjalli um það, Ihvort
eigi að ráða byggðaþróuninni, þjóð
in eða þjónustar. við þjóðina, af-
komumöguleikarnir eins og þeir
blasa við nútíðinni eða úrelt við-
horf fortíðarinnar. Ég hygg, a@
þjóðin og niögulei'karnir eigi hér
að ráða, en þjónustan að laga sig.
eftir þörf þjóðarinnar og ekipu-
lagið eftir möguleikunum.
Norðlendingafjórðungur hefur
orðiS fyrir meira fólkstapi á síðari
tímum en aðrir landsfjórðungar.
Fólkið hefur flutt til Stór-Reykja
vikur. Ef ég man rétt, nemur
brottflutningur fólks úr Norðlend
ingafjörðungi umfram það, sem
inn hefur fiutt, ellefu þúsund
manns á síðasta áratug, nemur
þetta allri mannfjölgun og nofckru
betur. Þetta er blóðtalka, sem
byggðin þolir eigi. Haröast kem-
ur fólkstapið niður á drcifbýfinu.
Mörg eru dæmi þess hér á landi,
þegar nokkrir einstaklingar hverfa
burt úr dreifbýli, að þeir, sem
eftir sitja neyðast til að bregða
búi, yfirgefa lönd og eignir og
hverfa til annarra staða, óvissra
og stundum rýrari iífskjara. Fara
þá í eyði sveitarhlutar, jafnvel
heilir hreppar vegna fámennis,
enda þótt lífsmöguleikar séu í
meðallagi eða betri. Ekki leikur
það á tveim tungum, að ástœðan
fyrir þessari óheillaiþróun er mis-
munun á þjónustu milli dreifbýlis
Framhald á bls. 14